рд╕ंрд╕्рдорд░рдг: рдПрдХ рдоुрд▓ाрдХ़ाрдд рдбॉ. рдХुँрдЕрд░ рдмेрдЪैрди рд╕े

рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा

рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा


рд╣рдоाрд░ी рдкрд╣рд▓ी рдоुрд▓ाрдХ़ाрдд рдХुँрдЕрд░ рдЬी рд╕े рдХैрд╕े рд╣ुрдИ рдЗрд╕рдХा рдЦुрд▓ाрд╕ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоुрдЭे рдкीрдЫे рдоुреЬрдиा рдкрдб़ेрдЧा। рдмाрдд рдЙрди рджिрдиों рдХी рд╣ै рдЬрдм рднाрд░рдд рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╢्рд░ेрд╖्рдЯ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдЖрддिрдеेрдп рд╣рдоाрд░ा рдЕрдерд╡ा рд╣рдоाрд░े рдоिрдд्рд░ों рдХा рдЖрд╡ाрд╕ рд╣ोрддा рдеा। рдХрд╡िрдЧрдг рд╣рдоाрд░े рдШрд░ рдкрд░ рд╣рдоाрд░े рд╕ाрде рд╕ाрдд рджिрдиों рддрдХ рд░рд╣рддे рдеे। рд╣рд░ рдкрд▓ рдХрд╡िрддा рдХा рд░ंрдЧोрдд्рд╕рд╡ рд╣ोрддा, рдЬрд▓рдкाрди, рднोрдЬрди, рдХрд╡ि рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдоें рдЬाрдиा, рдШूрдордиा-рдлिрд░рдиा рд╕рдм рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╣ोрддा рдеा। рдорди рдоें рдмрд╣ुрдд рдЙрдоंрдЧ рдФрд░ рдКрд░्рдЬा рдеी। рдмрдб़ा рдк्рд░ेрд░рдХ рд╕рдордп рдеा। рдЙрди рджिрдиों рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рддрд░рдл рд╕े рдХोрдИ рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдирд╣ीं рдеा। рд╣рдо рдЕрдкрдиी рдХाрд░ рд╕्рд╡рдпं рдб्рд░ाрдЗрд╡ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ें рдШुрдоाрддे-рдлिрд░ाрддे рд▓ंрджрди, рдмрд░्рдоिंрдШрдо, рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░ рдпाрдиे рдкूрд░े рдоिрдбрд▓ैंрдг्рдб рдоें рдХрд╡ि рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХрд░ाрддे рдеे। рдЪौрдмीрд╕ो рдШंрдЯे рд╣рдо рд╕ाрде рд░рд╣рддे рдеे। рдЗрди рдпाрдд्рд░ाрдУं рдоें рджूрд░िрдпाँ рдЦрддрдо рд╣ो рдЬाрддी рдеीं। рдЖрдкрд╕ी рдиिрдХрдЯрддा рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдмрдв़ рдЬाрддी рдеी। рдЗрди рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕ंрдЧрддि рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕ृрдЬрди рдХा рднी рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрддा। рдХрд╡िрдпों рдХो рд╕ुрдирдиा рдмीрдЪ-рдмीрдЪ рдоें рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдЗрд╕्рд▓ाрд╣ рдХрд░ाрддे рдЬाрдиा рдПрдХ рджिрд╡्рдп рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рддрд░рд╣ рд▓рдЧрддा рдФрд░ рд╣рдо рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЧुрд░ु рдФрд░ рд╢िрд╖्рдп рдХा рдкाрд╡рди рд╕ंрдмंрдз рднी рдмрдиा рд▓ेрддे। рдЕрдм рд╕рдм рд╕्рд╡рдк्рди-рд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рд╡рд╣ рд╕рдордп, рдЙрд╕рдХी рдиिрдЬрддा, рдЙрд╕рдХी рдордзुрд░рддा рдФрд░ рдЦрдирдЦрдиाрд╣рдЯ рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХी рдЖрдкा-рдзाрдкी рдоें рдЦो рдЧрдП рд╣ैं। рдЕрдм рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдкाрд╕ рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрд╡рджाрди рдЖрд╡ंрдЯिрдд рд╣ैं। рдХрд╡िрдпों рдХो рд╣ोрдЯрд▓ों рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ैं рдЬो рд╕ंрднрд╡рддः рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХी рдЬ़рд░ूрд░рдд рд╣ै। рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдХрд╡ि рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓ा рд╣ै। рдЕрдм рдХाрд╡्рдп рдпाрдд्рд░ा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо 15-20 рджिрдиों рдХा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рдоेрд░े рдкрддि рдХे.рдмी,рдПрд▓, рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдоेрд░े рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдкрд░ рдЖрдИрд╕ीрд╕ीрдЖрд░ рдПрд╡ं рднाрд░рддीрдп рдЙрдЪ्рдЪाрдпोрдЧ рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़ा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХрд╡ि рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХी рдЕрдкрдиी рдЧрд░िрдоा рд╣ैं। рдмीрддे рджिрди рдЪूंрдХि рд╡ाрдкрд╕ рдирд╣ीं рдЖрддे рдЕрддः рдЙрдирдХे рдЪрд▓рдЪिрдд्рд░ рд╣рдоाрд░े рдЬेрд╣рди рдоें рд╕ुंрджрд░рддрдо рд░ूрдк рдоें рдЖрд╡ंрдЯिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ै।

рдбॉ. рдХुँрдЕрд░ рдмेрдЪैрди
рд╕рднी рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рднाрд░рддीрдп рдЙрдЪ्рдЪाрдпुрдХ्рдд рдбॉ. рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдорд▓्рд▓ рд╕िंрдШрд╡ी рд╣рдоाрд░े рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдеे рдХिंрддु рд╣рдоाрд░ी ‘рдпूрдХे рд╣िंрджी рд╕рдоिрддि’ рдПрдХ рд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдеी। рдЕрддः рд╣рдо рд╕рдм рд╣िंрджी рдк्рд░ेрдоी, рд╕्рд╡рдпंрд╕ेрд╡рдХ рдеे। рд╣рдо рдкрд░ рдХрдмीрд░ рдХा рджोрд╣ा ‘рдХрдмिрд░ा рдЦрдб़ा рдмाрдЬाрд░ рдоें рд▓िрдП рд▓ुрдХाрдаी рд╣ाрде, рдЬो рдШрд░ рдЬाрд░ो рдЖрдкрдиो рдЪрд▓ो рд╣рдоाрд░े рд╕ाрде’ рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╕рд╣ी рдЙрддрд░рддा рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╣рдо рджोрдиों рдХाрдо-рдХाрдЬी рд▓ोрдЧ рдеे। рджोрдиों рдмрдЪ्рдЪे рдЕрднी рдкрдв़ाрдИ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рд╣рдо рдХोрдИ рдзрдиाрдв्рдп рднी рдирд╣ीं рдеे рдлिрд░ рднी рдЕрдкрдиी ‘рдпूрдХे рд╣िंрджी рд╕рдоिрддि’ рдХे рдХрд╡ि рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдХो рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╡िрдд्рдд рдк्рд░рдмंрдз рд╣рдо рд╕рдм рдЕрдкрдиी рд╣ी рдЬेрдм рд╕े рдХрд░рддे рдеे। рдЖрд░ंрдн рдХे рдХрдИ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдоैं рд╕्рд╡рдпं рджो рд╣рд╡ाрдИ рдЯिрдХрдЯ рд╕्рдкांрд╕рд░ рдХिрдпा рдХрд░рддी рдеी। рд╡рд╣ рд╡рдХ्рдд рдеा рдЬрдм рд╣рдоें рд╣िंрджी рдк्рд░ेрдоिрдпों рдХो рдЬोрдб़рдиे рдХा рдЬुрдиूрди рдеा рдФрд░ рд╣िंрджी рдХा рдз्рд╡рдЬ рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдлрд╣рд░ाрдиा рдеा। рдРрд╕े рдоें рд╣рдо рдЬाрдирддे рдеे рдХि рдХрд╡ि-рд╕рдо्рдоेрд▓рди рд╕े рдмрдб़ा рдХोрдИ рдФрд░ рд╡िрдХрд▓्рдк рд╣ो рдирд╣ीं рд╕рдХрддा рдеा। рд╣рдоाрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा, ‘рдЬрд╣ाँ рди рдкрд╣ुрдЪे рд░рд╡ि рд╡рд╣ाँ рдкрд╣ुँрдЪे рдХрд╡ि’। рдЗрди рдХрд╡ि рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╣рдо рднाрд░рдд рдХे рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рд╕े рдЬुреЬे। рд╕ाрде рд╣ी рдпूрдХे рдоें рдвेрд░ों рд╕ुрдк्рдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХो рдкुрд░рд╡ाрдИ рдкрдд्рд░िрдХा, рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдХрд╡ि-рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдФрд░ 1999 рдоें рд▓ंрджрди рд╣ुрдП рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдирдХी рдЧुрдлा рд╕े рдмाрд╣рд░ рд▓े рдЖрдиे рдХे рд╕ाрде рдирдП рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХों рдХो рд▓िрдЦрдиे рдХो рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी рдеी। рдЙрд╕ी рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдпूрдХे рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рдкूрд░ी рдлौрдЬ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рддрдд्рдкрд░рддा рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़ा рд░рд╣ी рд╣ै।

рдЙрди्рд╣ीं рдЖрд░ंрдн рдХे рджिрдиों рдоें, 1996 рдХे рдЬुрд▓ाрдИ рдХे рдорд╣ीрдиे рдоें рдоैं рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдм्рд░िрдЯेрди рдоें рд╣िंрджी’ рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдордЧ्рд░ी рддрд▓ाрд╢рдиे рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд▓ाрдЗрдм्рд░ेрд░ी рдЧрдИ рдеी। рд╡рд╣ाँ рд▓ाрдЗрдм्рд░ेрд░िрдпрди рдиे рдХुрдЫ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд▓ेрдЦрдХों рдХी рдкुрд╕्рддрдХें рдоेрд░े рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдХि рдЗрди рдкुрд╕्рддрдХों рдХो рдкрдв़ рдХрд░ рдоैं рдмрддाрдКँ рдХि рдпे рдкुрд╕्рддрдХें рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп рдоें рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ैं рдпा рдирд╣ीं। рдЙрди рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдеी ‘рдорд░рдХрдд рдж्рд╡ीрдк рдХी рдиीрд▓рдордгि’। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдиे рдоुрдЭे рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХिрдпा, рдФрд░ рдоैं рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рдкूрд░ी рд░ाрдд рдкрдв़рддी рд░рд╣ी। рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХे рд▓ेрдЦрди рдХे рд╣ुрдирд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЧрд╣рди рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХे рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд░ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдХрд░рддी рд░рд╣ी рдХि рдХिрд╕ рдХुрд╢рд▓рддा рд╕े рдЙрд╕рдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд╡ि рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХे рд╕ाрде рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рджрд░्рд╢рди, рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕ंрдЧीрдд рдПрд╡ं рд░рд╕ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рд░ोрдЪрдХ рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░िрдпा рдиीрд▓рдордгि рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд░ाрдпा рд╣ै। рдкрд╣рд▓े рдХрднी рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рдПрдХाрд▓ाрдк рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдлिрд▓ॉрд╕ॉреЮिрдХрд▓ рд░ोрдоाрдиी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдирд╣ीं рдкрдв़ा рдеा рдЬो рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдиाрдпрдХ рдХрд╡ि рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХ рдк्рд░ेрдоिрдХा/рдиाрдпिрдХा рдХे рдордиोрднाрд╡рдиाрдУं, рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдФрд░ рдХрд░ुрдгा рдХो рдЗрд╕ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдФрд░ рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рд╕े рдЙрдХेрд░рддी рд╣ो। рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдорд░рдХрдд рдж्рд╡ीрдк рдХी рдиीрд▓рдордгि’ рдПрдХ рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрди рд╣ै। рдЬिрд╕рдоे рдмрдб़े рд╣ी рдиिрд░ाрд▓े рдвंрдЧ рд╕े рдаुрдорд░ी, рдЧ़рдЬ़рд▓, рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЧीрдд рдЖрджि рд▓िрдЦрдиे рдХी рд╡िрдзा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡िрдж्рд╡рддाрдкूрд░्рдг рд╕ंрд╡ाрдж рд╣ैं। рдЗрд╕ рд░рд╕ीрд▓े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд▓ाрд▓िрдд्рдп рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдХрд╣ाрдиी рдХे рдк्рд▓ॉрдЯ рдоें рдк्рд░ेрдо рд╣ै, рдХрд╡ि рд╣ै, рдХрд╡िрддा рд╣ै, рдХрд╡ि рдХी рдк्рд░ेрдоिрдХा рд╣ै, ‘рд╡ो’ рд╣ै рдФрд░ рд╣ै рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд▓ेрдЦрдХ рдЬिрд╕рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рдмोрдЭिрд▓ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдкुрд╕्рддрдХ рдоुрдЭे рд░ुрдЪिрдХрд░ рдФрд░ рдкрдардиीрдп рд▓рдЧी।

рдХрдеाрдХाрд░ рдиे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдмेрдЯी рд╕े рдиेрдкрде्рдп рдоें рдмैрдаी рдоाँ рд╕े рд╣ुрдП рд╕ंрд╡ाрджों рдж्рд╡ाрд░ा рдПрдХ рдХрд▓्рдкрдиाрд╢ीрд▓ рдХोрдорд▓ рд╣ृрджрдп рдХрд╡ि рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ेрдоिрдХा рдХे рд╕ंрд╡ेрджрдирдкूрд░्рдг рдЪाрд╣рдд рдХे рдЧुрдк्рдд рджрд░рд╡ाреЫों, рдЦिрдб़рдХिрдпों, рддрд╣рдЦ़ाрдиों рдФрд░ рд░ोрд╢рдирджाрди рдХे рдХрдкाрдЯ рдЦोрд▓े рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдоुрдЦ्рдпрддः рддीрди рдкाрдд्рд░ рд╣ैं рдХрд╡ि, рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ेрдоिрдХा рдиीрд▓рдордгि рдФрд░ ‘рдоाँ’। рдоाँ рдЕंрдд рддрдХ рдиेрдкрде्рдп рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै। рдФрд░ рдЪौрдеा рдкाрдд्рд░ ‘рд╡ो’ рдЬो рд╣ोрддा рд╣ै, рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╢ुрд░ू рд╕े рд╣ी рдкрд░ рдЕрджृрд╢्рдп рд░рд╣рддा рд╣ै рдкрд░ рдмाрдж рдоें рдЫाрдпा рдХी рддрд░рд╣ рдЙрднрд░рддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд░рд╣рд╕्рдпрдордп рд╣ै। рдЕрдЪाрдирдХ рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै рдФрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХे рддाрдиे-рдмाрдиे рдоें рд╡рд╣ рдРрд╕ा рдмुрди рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдХрд╣ाрдиी рд╕ुрдЦांрдд рд╣ोрддे-рд╣ोрддे рджुрдЦांрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдкाрдардХ рдХे рдорди рдоें рдЕрд╡рд╕ाрдж-рд╕ा рдШुрд▓рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдкрд░ рджुрдЦ рддो рдЬीрд╡рди рд╕ाрдеी рд╣ै рдФрд░ рдПрдХ рдХрд╡ि рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рджुःрдЦ рдФрд░ рд╡िрдпोрдЧ рдХी рдкीрдб़ा рди рд╣ो рддो рдЙрд╕рдоें рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХैрд╕े рдЬрдЧेрдЧी? рдЖрджि рдХрд╡ि рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХे рдоुрдЦ рд╕े рдиिрдХрд▓ी рдХрд╡िрддा рдХी рдкрд╣рд▓ी рдкंрдХ्рддि рд╣ृрджрдп рдоें рдЙрдордб़ी рдЕрд╕ीрдо рдкीрдб़ा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै –
рдоा рдиिрд╖ाрдж рдк्рд░рддिрд╖्рдаां рдд्рд╡рдордЧрдоः рд╢ाрд╢्рд╡рддीः рд╕рдоाः । рдпрдд्рдХ्рд░ौंрдЪрдоिрдеुрдиाрджेрдХрдорд╡рдзी рдХाрдордоोрд╣िрддрдо् ।।

рдЗрд╕ рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдЕंрддрд░рдзाрд░ा рдк्рд░ेрдо рд╣ै, рдк्рд░ेрдо рдоें рдкीрдб़ा рдЕंрддрд░्рдиिрд╣िрдд рд╣ै рдФрд░ рдкीрдб़ा рдХрд╡िрддा рдХी рдЬрдирдиी рд╣ै।
рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЖрд░ंрдн рдиीрд▓рдордгि рдХा рдоाँ рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдердо-рджрд░्рд╢рди рдХे рдк्рд░ेрдо рдпाрдиी рд▓рд╡ рдПрдЯ рдлрд░्рд╕्рдЯ рд╕ाрдЗрдЯ рдХी рдХрдеा рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ोрддी рд╣ै-
‘рд╕рдЪ рдХрд╣рддी рд╣ूँ рдоाँ!
рдоैं рдЬ़рд░ा- рднी рдЭूрда рдирд╣ीं рдмोрд▓ूंрдЧी।

рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдоैं рдЙрд╕ рджिрди рдХी рдШрдЯрдиा рд╕े рд╢ुрд░ू рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ूँ рдЬрдм рдкрд╣рд▓ी-рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдХिрд╕ी рдХे рдзрдб़рдХрдиों рдоें рдоुрдЭे рдЕрдкрдиे рдорди рдХे рд╕्рдкंрджрди рдХी рдк्рд░рддीрддि рд╣ुрдИ рдеी। рдЬрдм рдЙрдирдХे рд╢рдм्рджों рдиे рдоेрд░े рд░ोрдо-рд░ोрдо рдХो рдЫूрдХрд░ рдоुрдЭрдоें рдирдпा рдЕрд░्рде рднрд░ा рдеा।’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдоाँ рд╣ै рдХिंрддु рдЙрд╕рдХी ‘рдлिрдЬ़िрдХрд▓’ рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдкूрд░े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХрд╣ीं рднी рдирдЬ़рд░ рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ै।

рдиीрд▓рдордгि рдоाँ рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдоी рдХрд╡ि рдХे рдк्рд░рдердо-рджрд░्рд╢рди (рд▓рд╡ рдРрдЯ рдлрд░्рд╕्рдЯ рд╕ाрдЗрдЯ) рдоें рд╣ो рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░ेрдо рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдордзुрд░, рдХोрдорд▓ рдПрд╡ं рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ, рднाрд╖ा рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рдоें рдЦुрд▓рдХрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдХрд╡ि рдХे ‘рд░ूрдк’ рдХा рдирд╣ीं рдХрд╡ि рдХे ‘рд╢рдм्рджों’ рдХा рдЙрд╕рдХे рдЧीрддों рдХा рдмрдЦाрди рд╣ै, рдмрдпाрди рд╣ै рдЬो рдЙрд╕े рдк्рд░ेрдо рд░рд╕ рдоें рдбुрдмो рджेрддा рд╣ै। рдиाрдпिрдХा рдХा рдк्рд░ेрдоी рдХрд╡ि рдоंрдЪ рд╕े рдХाрд╡्рдп рдкाрда рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдиाрдпिрдХा рдиीрд▓рдордгि рдЙрд╕рдХे рд╢рдм्рджों рдХे рд╕ुрдЧंрдз рдоें рдЦो рдЬाрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рддрд░рд▓ рд╣ो рдЙрдарддी рд╣ै рдФрд░ ‘рдЕрдиंрдд рд╢ूрди्рдп рдХी рдмाँрд╕ुрд░ी рд╕े’ рдЧुрдЬ़рд░рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЧीрддों рдХे рдоाрджрдХ рдзुрдиों рдХा рд╕рдо्рдоोрд╣рди рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдорджिрд░ рддाрдиों рдХे рдЕрдХ्рд╖ुрдг्рдп рдЬाрджू’ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдоाрдиो рдЙрд╕े рдХिрд╕ी рдЕрднौрддिрдХ (рд╡ाрдпाрд╡ी) рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд▓े рдЧрдпा рд╣ो ‘рдпा рдлिрд░ рдРрд╕ा рднी рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ुрдЖ рдеा рдХि рдХिрд╕ी рдоीрдаी-рд╕ी рдЖрдЧ рдХी рд╢рд░ाрдмी рд▓рдкрдЯों рдиे рдЕрдкूрд░्рд╡ рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рдХे рд╕ाрде рдХिрд╕ी рдоृрдд рд╢рдм्рдж рдХे рдаंрдбे рдмрджрди рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рдЖँрдЪ рднрд░ рдХрд░ рдк्рд░ाрдг рдлूँрдХ рджिрдП рд╣ैं।’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдоाँ рдХो рдоाрдд्рд░ рдЖрд▓ंрдмрди рдмрдиाрдпा рд╣ै рдордгि рд╕े рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рд▓рд╡ाрдиे рдХे рд▓िрдП। рдХрднी-рдХрднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рдоाँ рдмेрдЯी рдХे рд╕ंрд╡ाрдж рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ (рдк्рд░ेрдоी рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рд╕ंрдмंрдзों рдХे рд╡िрд╡рд░рдг) рдХा рдиैрдХрдЯ्рдп рдеोрдб़ा рдиाрдЯрдХीрдп рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЕрддः рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рд╕ोрдЪрддी рд░рд╣ी рдХि рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдбाрдпрд░ी рдлॉрд░्рдо’ рдпा рдкрдд्рд░ рд╡िрдзा рдоें рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд▓िрдЦी? рдкрд░ рдлिрд░ рд╕ोрдЪा рдпрджि рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдЗрд╕े рдкूрд░्рдгрддः рдкрдд्рд░ рд╢ैрд▓ी рдЕрдерд╡ा рджैрдирдирди्рджिрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦी рд╣ोрддी рддो рдпрд╣ рд░рдЪрдиा рдЗрддрдиी рдЕрдиोрдЦी рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ी рдХैрд╕े рд╣ोрддी। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рдЕрдиोрдЦे рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдПрдХाрд▓ाрдк рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рд▓ेрдЦрдХ рд╕्рд╡рдпं рдиाрдпрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै рдЕрдкрдиी рдЖंрддрд░िрдХ рдЪिрд░-рдк्рдпाрд╕ рдФрд░ рдмेрдЪैрдиिрдпों рдХे рд╕ाрде।

рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрди рджिрдиों рд╣рдо рдбॉ. рдХुँрдЕрд░ рдмेрдЪैрди рдХो рдирд╣ीं рдЬाрдирддे рдеे। рджेрд╢ рдЫोрдб़े рд╣рдоें 33 рд╡рд░्рд╖ рд╣ो рдЪुрдХे рдеे। рд╣िंрджी рд▓िрдЦрдиा-рдкрдв़рдиा рдЫूрдЯ рдЪुрдХा рдеा। рдпूрдХे рд╣िंрджी рд╕рдоिрддि рдХे рдЧрдарди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд▓िрдЦрдиे-рдкрдв़рдиे рдХा рджौрд░ рджुрдмाрд░ा рдиिрдпрдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ।

рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдоेрд░ा рдкрд░िрдЪрдп рдХुँрдЕрд░ рдмेрдЪैрди рд╕े рдЙрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдорд░рдХрдд рдж्рд╡ीрдк рдХी рдиीрд▓рдордгि’ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдкिрдЫрд▓े рдкрди्рдиे рдкрд░ рд▓िрдЦे рдкрд░िрдЪрдп рд╕े рдпрд╣ рддो рд╕рдордЭ рдоें рдЖ рдЧрдпा рдХि рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рдРрд╕े рдХрд╡ि рдХा рд╣ै рдЬो рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЧрд╣рди рдЬ्рдЮाрди рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХा рднी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХुрдЫ рд╕िрдж्рдзांрдд рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै| рд╕ाрде рд╣ी рдоुрдЭे рдпрд╣ рднी рд▓рдЧा рдХि рд▓ेрдЦрдХ рдЦुрдж рдХो рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХो рд╕ाрде–рд╕ाрде рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдкूрд░े рдорди рд╕े рдк्рдпाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╡्рдпрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдорд╖्рдЯि рдХी рдУрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдм्рд░рд╣्рдо, рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдЬीрд╡ рдХे рд░рд╣рд╕्рдпों рдХो рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдкрд░ рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЙрд╕े рд╕рдордЭрдиा рдФрд░ рд╕рдордЭाрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рдиाрдиुрднрд╡ों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд░рд╣рд╕्рдпों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдЕрдкрдиे рдкाрдд्рд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рднाрд╡, рднाрд╖ा рдФрд░ рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рддीрдиों рд╣ी рдмрддा рд░рд╣े рдеे рдХि рдпрд╣ рдХрд╡ि рднाрд╡ुрдХ рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХे рд╕ाрдЧрд░ рдоें рд░ांрдЭा рдХी рддрд░рд╣ рдбूрдмा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рджिрд▓ी рдЦ्рд╡ाрд╣िрд╢ों, рдЪाрд╣рддों, рдЕрдиुрднрд╡ों рдФрд░ рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдХो рдЕрдкрдиे рдкाрдд्рд░ों, рдиाрдпрдХ рдХрд╡ि, рдиीрд▓рдордгि рдФрд░ ‘рд╡ो’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЧрдж्рдп рдоें рдХाрд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рд╣ै। рд░ूрдкрдХ рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдЬाрди рд╣ै। рдЗрд╕े рд▓рд▓िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╕ाрд░ांрд╢ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рдХे рдЕрдиोрдЦेрдкрди, рд╕рд▓िрд▓ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рдХे рд▓ाрд▓िрдд्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдоैंрдиे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдорд░рдХрдд рдж्рд╡ीрдк рдХी рдиीрд▓рдордгि’ рдХी рдЕрдиुрд╢ंрд╕ा рдХी рдФрд░ рд╡рд╣ рдЖрдЬ рднी рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд▓ाрдЗрдм्рд░ेрд░ी рдХी рдХ़рджीрдоी рдкुрд╕्рддрдХों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ीрдд рд╣ैं।

рдорд╣ीрдиे рднрд░ рдмाрдж рд╣ी рдбाँ, рдХुँрдЕрд░ рдмेрдЪैрди, рдмाрд▓рдХрд╡ि рдмैрд░ाрдЧी рдФрд░ рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдЖрджि рдпूрдХे рд╣िंрджी рд╕рдоिрддि рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдиिрдоंрдд्рд░рдг рдкрд░ рдЖрдП। рд╣рдоाрд░ी рдк्рд░рд╕рди्рдирддा рдХी рдХोрдИ рд╕ीрдоा рди рд░рд╣ी। рдХрд╡ि рддुрд▓рд╕ी рджाрд╕ рдиे рдХрд╣ा рд╣ै, ‘рдЬाрдкрд░ рдЬाрдХी рд╕рдд्рдп рд╕рдиेрд╣ू, рддा рддेрд╣ि рдоिрд▓рд╣ुँ рди рдХрдЫु рд╕ंрджेрд╣ूँ।’ рдЧृрд╣ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдЕрд╡рд╕рд░ рдкाрддे рд╣ी рдЬрд▓рдкाрди рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдоैं рдХुँрдЕрд░ рдЬी рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдз्рдпрдпрдирдХрдХ्рд╖ рдоें рд▓े рдЧрдИ рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЙрдирдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдорд░рдХрдд рдж्рд╡ीрдк рдХी рдиीрд▓рдордгि’ рджिрдЦाрдИ рдЙрдирдХे рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рд╡рд╣ी рдЬ़рд░ा рддिрд░рдЫी рд╕ी рдоुрд╕्рдХрд░ाрд╣рдЯ рдЖ рдЧрдИ рдЬो рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдиाрдпрдХ рдХे рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рдЖ рдЬाрддी рд╣ै। рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рд╣ाрде рдоें рд▓ेрддे рд╣ी рдмोрд▓े, ‘рдЕрд░े! рдпрд╣ рдЖрдк рдХे рдкाрд╕ рдХрд╣ाँ рд╕े рдЖ рдЧрдИ? рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рддो рдмрд╕ рдЕрднी-рдЕрднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рд╣ै।’ ‘рдпрд╣ рдПрдХ рд░ाрдЬ़ рд╣ै। рдЗрд╕े рд░рд╣рд╕्рдп рд╣ी рд░рд╣рдиे рджें।’ рдоैंрдиे рдРрд╕ा рдХ्рдпूँ рдХрд╣ा, рдпрд╣ рд░ाрдЬ़ рдоुрдЭे рднी рдирд╣ीं рдоाрд▓ूрдо рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкुрд╕्рддрдХ рдкрд░ рдкрд▓ рднрд░ рдоें рджो рдЪिрдб़िрдпों рдХा рдПрдХ рдк्рдпाрд░ा рд╕ा рд░ेрдЦा рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪрддे рд╣ुрдП рдмेрд╣рдж рдЦूрдмрд╕рд░рдд рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдоें рд▓िрдЦा, ‘рд╕्рдиेрд╣рдордпी рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдПрд╡ं рд╕рдорд╕्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो -рд╕рд╕्рдиेрд╣ рдХुँрдЕрд░ рдмेрдЪैрди- 16.9.96।’ рд╕ंрднрд╡рддः рдиिрдпрддि рдЪाрд╣рддी рдеी рдХि рдпрд╣ рд░ाрдЬ़ рддрдм рдЦुрд▓े рдЬрдм рдЙрдирдХी 77рд╡ीं рд╡рд░्рд╖рдЧाँрда рд╣ो।
рдХुँрдЕрд░ рдЬी рдХो 77рд╡ीं рд╡рд░्рд╖рдЧाँрда рдкрд░ рд╣ाрд░्рджिрдХ рдмрдзाрдИ!
рдЖрдк рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рджिрд▓ो рдкрд░ рд░ाрдЬ рдХрд░рддे рд░рд╣ें। рдЖрдкрдХी рд▓ेрдЦрдиी рдиिрд░ंрддрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд░рд╣े, рдЖрдкрдХे рд╕ुрд░ рд╕рджाрдмрд╣ाрд░ рд░рд╣ें, рдЖрдк рд╢рдм्рджों рдоें рдЕрдиुрднूрддि рдХे рд░ंрдЧ рднрд░рддे рд░рд╣े рдЬिрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХे рдирдпे-рдирдпे рдЕрд░्рде рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддे рд░рд╣ें।
‘рджेрдЦें рд╢рдд рд╢ाрд░рджों рдХी рд╢ोрднा, рдЬीрд╡ें рд╕ुрдЦी рд╕ौ рд╡рд░्рд╖
рджेрдЦें рдирд╡ рдХрд▓рд░рд╡ рдоें рд╕ौ рд╡рд╕ंрдд рдХे рд╣рд░्рд╖’

рд╢ुрднрдХाрдордиाрдУं рд╕рд╣िрдд-
рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा
usharajesaxena@gmail.com
+44 7443 483 235

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।