рд╣िрди्рджी рдХी рд╕ंрдд рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╕ंрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХी рдЙрдкाрджेрдпрддा

рдбॉ. рдоुрдХेрд╢ рдХुрдоाрд░

рдЧ्рд░ाрдо рд╣рдерд▓ाрдиा, рдкो. рдоंрдЬूрд░ा, рдЬिрд▓ा рдХрд░рдиाрд▓। (рд╣рд░िрдпाрдгा)
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 989 600 4680

рд╕ंрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХेрд╡рд▓ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд░рдЦрддा рд╣ै। рд╕ंрддों рдХी рд╕ुрджीрд░्рдШ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднрдг्рдбाрд░ рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХो рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕िंрдЪिрдд рдХिрдпा рдеा। рдЕрддि рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рднрдХ्рддिрдкрд░рдХ рдЪिंрддрдирдзाрд░ा рдХो рдпुрдЧाрдиु рд░ूрдк рдкрд░िрдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рдХे рдЬрди рд╣ृрджрдп рдоें рдЙрддाрд░рдиा рд╕ंрддों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдеी।
рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░ाрдЪीрдирдХाрд▓ рд╕े рд╕ंрддों-рднрдХ्рддों рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╕ंрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдЬी рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ुрдЖ। рд╡े рдЬрди्рдордиा рд╡ीрддрд░ाрдЧी рдеे। рдмाрд▓्рдпрдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдЕрд╡рдзूрдд рдХी рддрд░рд╣ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддे рдеे। рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоाрд░्рдЧ рдХे рддीрди рджेрд╡िрдпों рдХे рд╡рд░рджाрди рд╕्рд╡рд░ूрдк рдеे। рдПрдХ рддो рд╡े рдиिрдЬ рд╕ाрдзрдиा рдоें рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рд╣ो рдЪुрдХे рдеे, рджूрд╕рд░े рд╡े рд▓ोрдХ рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рдЖрдЬीрд╡рди рд╕ाрдзрдиा рд░рдд рд░рд╣े। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдЬीрд╡рди рд╡ैрджिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░, рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░, рдоाрджрдХ рдж्рд░рд╡्рдпों рдХे рд╕ेрд╡рди рдХा рдиिрд╖ेрдз, рдЧौрд░рдХ्рд╖ा, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдпрдЬ्рдЮों рдХा рдЖрдпोрдЬрди, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рдЪाрд░, рдиाрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рдкीреЬिрдд рдоाрдирд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо, рдоूрдХ рдкрд╢ु рдкрдХ्рд╖िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдХрд▓्рдпाрдг рдХो рдЬрдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рджो рд╕ौ рдЕрдЦिрд▓ рд╡िрд╢्рд╡ рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд╢ांрддि рдорд╣ाрдпрдЬ्рдЮों рдФрд░ рднрдг्рдбाрд░ों рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рддрдеा рдкंрдЪрд░ंрдЧा рдЭрдг्рдбा рд▓ेрдХрд░ рдУрдЙрдо् рддрдд्рд╕рдд् рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा। рд╡े рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рд╕ंрдд рдеे। рд╕рдд्рдп, рдкрд░ोрдкрдХाрд░, рд╕ंрдпрдо, рд╕рдЪ्рдЪी рдоिрдд्рд░рддा, рдиैрддिрдХрддा, рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХा рдкाрд▓рди рдЖрджि рд╕рдоाрдЬोрдд्рдеाрди рдХे рд▓िрдП рдкрд░рдо рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирддे рдеे। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд░्рдпाрджा, рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдпों, рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕рдж्рднाрд╡ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрдд्рдеाрди рдХे рдЬो рдк्рд░ेрд░рдХ рд╕्рд╡рд░ рдЙрдирдХी рд╡ाрдгी рдоें рд╕ंрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдиंрдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдЬी рдХी рд╡ाрдгी рдЙрддрдиी рд╣ी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै, рдЬिрддрдиी рдЙрдирдХे рд╕рдордп рдоें рдеी рдФрд░ рдиिрд░्рдЧुрдг рд╕ंрдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЬो рд╕्рдеाрди рдХрдмीрд░, рд░ैрджाрд╕, рдиाрдирдХ рдЖрджि рд╕ंрддों рдХा рд╣ै, рд╡рд╣ी рд╕्рдеाрди рд╕ंрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдиंрдж рдЬी рдХा।
рдкूрдЬ्рдпрдкाрдж рдЬрдЧрджрдЧुрд░ु рд╕्рд╡ाрдоी рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдЬी рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣рд░िрдпाрдгा-рдк्рд░ाрди्рдд рдХो рдЧौрд░рд╡рдордпी рдПрд╡ं рдкрд╡िрдд्рд░ рднूрдоि рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЪूрд╣реЬрдоाрдЬрд░ा рдЧाँрд╡ рдоें рд░ोреЬ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рджेрд╢ рдоें 24 рджिрд╕рдо्рдмрд░ рд╕рди् 1908 рддрджрдиुрд╕ाрд░ рдкौрд╖ рд╕ुрджी рдк्рд░рддिрдкрджा рд╡िрдХ्рд░рдоी рд╕ंрд╡рдд् 1965, рдмृрд╣рд╕्рдкрддिрд╡ाрд░ рдХो рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрдирдХी рдоाрддा рдЬी рдХा рдиाрдо рд╢्рд░ीрдорддी рд░ाрдоीрджेрд╡ी рддрдеा рдкिрддा рдХा рдиाрдо рдЪैрдзрд░ी рдмрджाрдоा рд░ाрдо рдеा। рдоाрддा-рдкिрддा рдиे рдЗрдирдХा рдиाрдо рдЫोрдЯाрд░ाрдо рд░рдЦा рдеा। рд▓рдм्рдзрдк्рд░рддिрд╖्рда рдЬрдоींрджाрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХे рд▓ाреЬ-рдк्рдпाрд░ рдоें рдХोрдИ рдХрдоी рдирд╣ीं рдеी।
рдпे рдкाँрдЪ рднाрдИ рдеे-рд╢्рд░ी рднूрд▓рд╕िंрд╣, рд╢्рд░ीрдЧрдгрдкрддрд░ाрдп, рд╢्рд░ी рдлूрд▓ рд╕िंрд╣, рд╢्рд░ी рдЫोрдЯाрд░ाрдо рддрдеा рд╢्рд░ी рд╢िрдм्рдмाрд░ाрдо। рд╢्рд░ी рднूрд▓ рд╕िंрд╣, рдФрд░ рд╢्рд░ी рдЧрдгрдкрддрд░ाрдп рдмрдЪрдкрди рдоें рд╣ी рджिрд╡ंрдЧрдд рд╣ो рдЧрдпे рдеे।
рдЗрдирдХी рдоाрддा рдЬी рдЕрдд्рдпрди्рдд рджрдпाрд▓ु, рд╡िрдирдо्рд░ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХी, рдЙрдЪ्рдЪ рдЪрд░िрдд्рд░ рд╡ाрд▓ी, рд╢ूрд░рд╡ीрд░ рдПрд╡ं рдиिрд░्рднीрдХ рдиाрд░ी рдеी рддрдеा рдкिрддा рдЬी рдПрдХ рд╡ीрд░ рдПрд╡ं рдиिрд░्рднीрдХ рдпोрдж्рдзा, рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ृрджрдп рддрдеा рдЙрджाрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдеे। рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рджोрдиों рд╣ी рд╕рдоाрди рдеे, рдЗрдирдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрди рдеा। рдЗрдирдоें рдордЬрд╣рдм рдХी рдХोрдИ рдмू рдирд╣ीं рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд▓ोрдЧ рднी рдЗрдирдХा рдкूрд░ा рдЖрджрд░ рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рдЗрдирдХे рдпрд╣ाँ рдЖрддे-рдЬाрддे рдеे।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрдирдХे рдоाрддा-рдкिрддा рджोрдиों рд╣ी рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдЖрдЪрд░рдг рд╡ाрд▓े рддрдеा рд▓ोрдХ-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдХुрд╢рд▓ рдеे। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдмाрд▓рдХ рдЫोрдЯाрд░ाрдо рднी рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рджोрдиों рдХे рдкрд╡िрдд्рд░ рд╕рдж्рдЧुрдгों рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдЧे рдоाрдирдиीрдп рд╡ рд╡рди्рджрдиीрдп рдорд╣ाрдд्рдоा рдмрдиे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рднोрдЧ рдФрд░ рдпोрдЧ рджोрдиों рдоें рд╕े рдпोрдЧ рдХो рд╣ी рдЕрдкрдиाрдпा рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рдмрди्рдзрдирдоुрдХ्рдд рд╣ोрдХрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рднी рдмрди्рдзрдирдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдХा рд╕рдЪ्рдЪा рдЙрдкрджेрд╢ рджिрдпा।
рдпे рд╢ैрд╢рд╡ाрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╣ी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдеे। рдХोрдИ рдХुрдЫ рднी рдХрд╣े рдЬрдм рддрдХ рдЗрдирдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдЗрдЪ्рдЫा рдЙрд╕ рдХाрдо рдХो рдХрд░рдиे рдХी рди рд╣ोрддी, рддрдм рддрдХ рдпे рдЙрд╕ рдХाрдо рдХो рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕े рд╕рдм рдХुрдЫ рдХрд░ рд▓ेрддे рдеे। рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрди्рдж рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рдЗрди्рд╣ें рдЕрдиेрдХ рдмाрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░рдЬрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддाреЬрдиा рднी рджी рдЬाрддी, рдХिрди्рддु рдпे рд╣рдаी рдЗрддрдиे рдеे рдХि рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдкрд░ рдбрдЯे рд░рд╣рддे рдеे। рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХो рдХोрдИ рджूрд╕рд░ा рдХрд╣े, рдпрд╣ рдЙрди्рд╣ें рдЕрд╕рд╣рдп рдеा। рд╕्рд╡ाрдоी рдЬрдЧрджीрд╢ाрдирди्рдж рдиे рдЗрдирдХी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрди्рдж рд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै-
”рдмाрд▓рдХ рдЫोрдЯाрд░ाрдо рдХा рдЬीрд╡рди рд╕ाрдд्рдд्рд╡िрдХ рд╡ृрдд्рддि рдк्рд░рдзाрди рдеा। рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдпे рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдЙрджाрд╕ीрди рд╡ рд╡ैрд░ाрдЧ्рдпрд╡ाрди् рдеे। рдЗрдирдХा рдЬीрд╡рди рдиिрд░्рдорд▓ рд╣ी рдмीрддा। рдпे рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХे рдкрдХ्рдХे рдеे। рдЬो рдХрд╣ рджेрддे рдеे, рдЙрд╕рдХो рдХрд░рдХे рд╣ी рджिрдЦाрддे рдеे। рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ рд░рд╣िрдд рд╣рда рдХे рдкрдХ्рдХे рдеे। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХो рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрди्рдж рд╡ृрдд्рддि рд╕े рдиिрднाрдпा, рдХрднी рдкрд░рддрди्рдд्рд░рддा рдоें рд░рд╣рдиा рдкрд╕рди्рдж рдирд╣ीं рдХिрдпा।... рдпे рдЕрдкрдиी рдорд░рдЬी рдХे рд╣ी рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ рдеे, рдХिрд╕ी рдХे рдЕрдзीрди рд░рд╣рдиा рдпा рдЙрд╕рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдЗрдирд╕े рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдеा।... рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ें рддो рдпे рд╕्рд╡рдпं рд╢ाрд╕рдХ рдеे, рдХिрд╕ी рдХी рдЕрдзीрдирддा рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓े рдирд╣ीं рдеे।”1
рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдХे рдмाрд▓्рдпрдХाрд▓ рдХी рдЕрдиेрдХ рдШрдЯрдиाрдПँ рдЙрдирдХे рд╢िрд╖्рдпों рд╡ рднрдХ्рддों рдХो рдХрдг्рдаाрдЧ्рд░ рд╣ैं, рдЬो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рдпं рдЙрдирдХे рдоुрдЦ рд╕े рд╕ुрдиी рдеीं, рдЬिрдирд╕े рдЙрдирдХी рдЬрди्рдорд╕िрдж्рдз рдЕрд╕ाрдзाрд░рдгрддा рд╡ рдЕрд▓ौрдХिрдХрддा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдХрд╣рддे рдеे рдХि рдЕрдкрдиी рдоाрддा рдХे рдЧрд░्рдн рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдоुрдЭे рдк्рд░рдХाрд╢ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рдеा। рдоैं рдЙрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢ рдХो рдкрдХреЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рднी рд╕рдорд░्рде рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдеा।
рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдХрд╣ा рдХрд░рддे рдеे рдХि рдоैं рдЬрдм 5-10 рджिрди рдХा рдпा 2-4 рдорд╣ीрдиे рдХा рдмрдЪ्рдЪा рдеा, рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╕рдм рдмाрддें рдоुрдЭे рдпाрдж рд░рд╣рддी рдеीं। рдоैं рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा, рднाрдИ-рдмрд╣рдиों рдХी рд╕рдм рдмाрддें рд╕ुрдирддा, рд╕рдордЭрддा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдоें рдЙрдд्рддрд░ рднी рджेрддा рдеा।... рдХिрд╕ी рд╕рдордп рдЗрдирдХी рдоाрддा рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рдХो рдоिрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдЧрдИ рдеी। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЗрдирдХी рдЖрдпु рд▓рдЧрднрдЧ 4-5 рдорд╣ीрдиे рдХी рдеी। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╕ाрд░ी рдмाрддें рдЗрдирдХो рднрд▓ी-рднांрддि рдпाрдж рдеीं।... рдЕрдкрдиे рдЫोрдЯे рд╕े рдмाрд▓рдХ рдХे рдоुрдЦ рд╕े рдЗрди рдмाрддों рдХो рд╕ुрдирдХрд░ рдоाрддा рдХो рдЗрдирдХी рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╕्рдорд░рдг-рд╢рдХ्рддि рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ुрдЖ।
”рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдХा рдмाрд▓्рдпрдХाрд▓ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ी рдеा। рдмाрдд рд╕ुрд▓рдн рдЪेрд╖्рдЯाрдУं рд╕े рдЕрдд्рдпंрдд рджूрд░ рдпрд╣ рдЧंрднीрд░ рдоुрдж्рд░ा рдоें рд╣ी рд░рд╣рдиा рдкрд╕рди्рдж рдХрд░рддे рдеे। рдХрднी-рдХрднी рдХृрд╖्рдг рдХी рднाँрддि рдирдЯрдЦрдЯ рд╣ो рдЬाрддे рддो рдХрднी рдоुрдиिрдпों рдХी рддрд░рд╣ рдЙрдкрджेрд╢ рджेрдиा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рджेрддे। рдШंрдЯों-рдШंрдЯों рд╕рдоाрдзि рд▓рдЧाрдХрд░ рдмैрдаे рд░рд╣рддे। рдЗрдирдХी рдпे рд▓ीрд▓ाрдПँ рд╕рднी рдХो рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЪрдХिрдд рдХрд░ рджेрддी рдеीं। рдоाрддा-рдкिрддा рддो рд╕्рд╡рдпं рдХो рдзрди्рдпрднाрдЧी рдоाрдирддे рдеे рдФрд░ рдпрд╣ рднी рд╕рдордЭ рдЧрдпे рдеे рдХि рдпрд╣ рд╢िрд╢ु рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╣ै, рдмреЬा рд╣ोрдХрд░ рд╣рдоाрд░ा рдиाрдо рдХрд░ेрдЧा।’ рд╣ोрдирд╣ाрд░ рдмिрд░рд╡ाрди рдХे рд╣ोрдд рдЪीрдХрдиे рдкाрдд’ рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ाрд╡рдд рдЗрди рдкрд░ рдкूрд░्рдгрддः рдЪрд░िрддाрд░्рде рд╣ोрддी рдеी। рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЬो рд╕рд╣рдЬрднाрд╡ рд╕े рдпे рдХрд░рддे рдеे, рд╕рднी рдХो рд╡िрд╕्рдордп рдоें рдбाрд▓ рджेрддी рдеीं।”2
рдпे рдмрдЪрдкрди рд╕े рдмреЬे рдд्рдпाрдЧी рдеे। рдЕрдкрдиे рдШрд░ рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдЧुреЬ-рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЖрджि рдкрджाрд░्рдеों рдХो рдЬंрдЧрд▓ рдоें рдмिрдЦेрд░ рджेрддे рддाрдХि рджूрд╕рд░े рдк्рд░ाрдгी рдЙрди рдХो рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдпें рдФрд░ рд░ाрдд рдХो рдмрдЫреЬों рдХो рдЦोрд▓ рджेрддे, рддाрдХि рд╡े рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд╣ोрдХрд░ рджूрдз рдкीрдпें। рдЗрди рд╕рдм рдХाрд░्рдпों рд╕े рдЗрди्рд╣ें рдЕрд╕ीрдо рдЖрдирди्рдж рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рдеा।
”рдПрдХ рдмाрд░ рдЗрди्рд╣ें рдкрд╢ु рдЪрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рднेрдЬा рдЧрдпा। рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╢ुрдУं рдХो рджूрд╕рд░ों рдХे рдЦेрдд рдоें рдЫोреЬ рджिрдпा। рдкрд╢ुрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╖्рдЯ рд╣ुрдП рдЦेрдд рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЦेрдд рдХा рдоाрд▓िрдХ рдХ्рд░ोрдзाрд╡ेрд╢ рдоें рдЗрдирдХे рдЕрдкрд░ाрдз рдХी рд╢िрдХाрдпрдд рдХрд░рдиे рдЗрдирдХे рдкिрддा рдЬी рдХे рдкाрд╕ рдЖрдпा। рдХिрди्рддु рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЬрдирдХ рдШрдЯрдиा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдШрдЯिрдд рд╣ुрдИ рдЬрдм рдЦेрдд рджेрдЦрдиे рдЧрдП рддो рд╣рд░ा-рднрд░ा рдЦेрдд рдкрд╣рд▓े рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी рджिрдЦाрдИ рджिрдпा, рдоाрдд्рд░ рдкрд╢ुрдУं рдХे рдкрджрдЪिрд╣्рди рд╣ी рдирдЬрд░ рдЖрддे рдеे।“рд╕рдм рд▓ोрдЧ рдпрд╣ рджृрд╢्рдп рджेрдЦрдХрд░ рдЪрдХिрдд рд░рд╣ рдЧрдпे। рддрдм рд╕рдмрдХो рднाрди рд╣ुрдЖ рдХि рдпрд╣ рдмाрд▓рдХ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╣ै рдФрд░ рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рджेрд╡ांрд╢ рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै।
рд╡िрдХ्рд░рдоी рд╕ंрд╡рдд् 1974 рдоें рдЬрдм рдмाрд▓рдХ рдЫोрдЯाрд░ाрдо рдХी рдЖрдпु 9 рд╡рд░्рд╖ рдХी рд╣ुрдИ, рддрдХ рдЗрдирдХी рдоाрддा рдЬी рдХा рд╕्рд╡рд░्рдЧрд╡ाрд╕ рд╣ो рдЧрдпा। рдоाрддा рдЬी рдиे рдЕрди्рддिрдо рдмाрд░ рджेрдЦा рддрдеा рд╕рдд्рдп рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЪрд▓рддे рд░рд╣рдХрд░ рдЕрдкрдиे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХा рдЖрд╢ीрд░्рд╡ाрдж рджिрдпा। рддрдм рд╕े рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕рджैрд╡ рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдХी। рдЗрд╕рдХे рджो рд╡рд░्рд╖ рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╡िрдХ्рд░рдоी рд╕ंрд╡рдд् 1976 рдоें рдЗрдирдХे рдкिрддा рдЬी рдХा рд╕्рд╡рд░्рдЧрд╡ाрд╕ рд╣ो рдЧрдпा।
рд╕ंрдд рдоूрд▓рддः рдПрдХ рдордиुрд╖्рдп рд╣ी рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рдордз्рдп рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдХрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеिрддि рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЕрддः рд╕ंрдд рднी рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै। рдж्рд╡рди्рдж्рд╡рд╡ाрдж рд╕े рджूрд░ рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рд╕ंрдд рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЪिрди्рддा рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╕ंрдд рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░ाрдг рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рджрд░्рдкрдг। рд╡े рдЗрд╕ рджрд░्рдкрдг рдоें рдЕрдкрдиा рдоुрдЦ рд╕ंрд╡ाрд░рдХрд░ рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рдкрде-рдк्рд░рджрд░्рд╢рдХ рдмрдирддे рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдПрдХ рдХрд╕ौрдЯी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрддों рдХो рд╕ंрддрдд्рд╡ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ंрдд рд╕рдоाрдЬ рд░ूрдкी рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рд░рд╣рдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рддैрд░рдиे рдХी рдХрд▓ा рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं рдФрд░ рдк्рд░рд╡ीрдг рд╣ोрдиे рдкрд░ рдбूрдмрддे рд╣ुрдП рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХो рдмрдЪाрддे рд╣ैं। рд╕ाрдзрдиा рдХрд░рддे-рдХрд░рддे рд╕ंрдд рдЕрди्рддрддः рдиिрд╕्рдкृрд╣-рднाрд╡ рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддि рдХोрдИ рдЖрд╕рдХ्рддि рдирд╣ीं рд░рд╣рддी рдкрд░рди्рддु рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдкूрд░ा рдз्рдпाрди рджेрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЬीрдиे рдХी рдХрд▓ा рд╕िрдЦाрддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЬрди рд╕ंрддों рдХो рдкрд▓ाрдпрдирд╡ाрджी рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдЧрд╣рдирддा рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЕрдХेрд▓े рд╕ंрдд рд╣ी рд╣ैं рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрдд्рдеाрди рдХी рддрд░рдл рд▓े рдЬाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
рд╕рдоाрдЬ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪ्рдЪ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдЪाрд╣े рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╣ो рдЪाрд╣े рдзाрд░्рдоिрдХ, рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ, рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдпा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी, рдкुрд░ुрд╖ рд╣ो рдЪाрд╣े рд╕्рдд्рд░ी рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рдкрд╡िрдд्рд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рд╣ोрдиा рд╡ांрдЫिрдд рд╣ै। ‘рдЖрдЪाрд░ рд╣ीрдирдо् рди рдкुрдирди्рддि рд╡ेрджाः’рдЖрдЪाрд░рд╣ीрди рдХो рд╡ेрдж рднी рдкрд╡िрдд्рд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рдордиुрд╕्рдоृрддि рдоें ‘рдЖрдЪाрд░ः рдкрд░рдоोрдзрд░्рдоः’ рдХрд╣рдХрд░ рдЖрдЪाрд░ рдХो рд╢्рд░ेрд╖्рда рдоाрдиा рд╣ै। рд╕рджाрдЪाрд░ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдиे рднी рдиैрддिрдХрддा рдХा рдЙрдкрджेрд╢ рджिрдпा рд╣ै।
”рджुःрдЦ рдирд╣ीं рджेрдиा, рдЭूрда рдордд рдмोрд▓ो, рдХрд░ो рдЪोрд░ी рдХा рдд्рдпाрдЧ।
рдмुрд░े рдХрд░्рдо рд╕े рдбрд░рддे рд░рд╣рдиा, рдирд╣ीं рдХिрд╕ी рд╕े рд▓ाрдЧ॥
… … …
рдЭूрда, рдХрдкрдЯ, рдЫрд▓, рдЪोрд░ी, рдЬाрд░ी।
рдЗрди рдкाँрдЪों рд╕े рдмрдЪो рдирд░-рдиाрд░ी॥”3
рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╕ंрддों рдХो рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпрдеिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХे рдХाрд░рдг рд╡ृрдж्рдзाрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЙрдирдХी рджुрд░्рджрд╢ा рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХो рджेрдЦрдХрд░ рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рд╕рдордЭाрддे рд╣ैं -
“рдоाрддा-рдкिрддा-рдЧुрд░ु, рдЗрди рддीрдиों рд╕े рд╡िрдж्рдпा рд╢ुрд░ु।
рдЗрди рддीрдиों рдХो рдЬो рдлрдЯрдХाрд░े। рд╡े рдлिрд░рддे рд╣ैं рдоाрд░े-рдоाрд░े
рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдЬी рдХрд░ें рд╡िрдЪाрд░। рдЗрдирдХे рдмिрдиा рди рдиैрдпा рдкाрд░॥”4
рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдЖрддिрде्рдп рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рд╣ै। рдЕрддिрдеि рдХो рднрдЧрд╡ाрди рдХा рд░ूрдк рдоाрдиा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдкँрдЪ рдорд╣ाрдпрдЬ्рдЮों рдоें ‘рдЕрддिрдеि рд╕рдд्рдХाрд░’ рднी рдПрдХ рдпрдЬ्рдЮ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдкрд░рдоाрдд्рдо-рдк्рд░ाрдк्рддि рдЬीрд╡рди рдоें рдЬिрддрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै, рд▓ौрдХिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें ‘рдЕрддिрдеि рдпрдЬ्рдЮ’ рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдХрдеाрдУं рдоें рдРрд╕े рдХрдИ рд╡िрд╡рд░рдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдЖрддिрдеेрдп рдиे рдЖрддिрде्рдп рд╣ेрддु рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рддрдХ рдХो рдмрд▓ि рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рдордиुрдЬी рдиे ‘рдЕрддिрдеि рд╕рдд्рдХाрд░’ рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै -
”рдЖрд╕рдиाрд╢рдирд╢рдп्рдпाрднिрд░рдж्рднिрд░्рдоूрд▓рдлрд▓ेрди рд╡ा।
рдиाрд╕्рдп рдХрд╢्рдЪिрдж्рд╡рд╕ेрдж्рдЧेрд╣े рд╢рдХ्рддिрдпोрд╜рдирд░्рдЪिрддोрд╜рддिрдеिः॥”5
рдХिрд╕ी рдХे рдШрд░ рдЖрдпा рд╣ुрдЖ рдХोрдИ рдЕрддिрдеि, рдЖрд╕рди, рднोрдЬрди, рд╢рдп्рдпा, рдЬрд▓, рдоूрд▓-рдлрд▓ рдЖрджि рд╕े рд╕рдд्рдХाрд░ рдХिрдП рдмिрдиा рдирд╣ीं рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП рдЕрд░्рдеाрдд् рдпрд╢ाрд╢рдХ्рддि рд╕рдд्рдХाрд░ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рддैрдд्рддिрд░ीрдпोрдкрдиिрд╖рдж् рдХा рдХрдерди рднी рд╣ै – “рдЕрддिрдеि рджेрд╡ोрднрд╡।”
‘рдЕрддिрдеि рдХो рджेрд╡ рдоाрдиो рддрдеा рдЙрд╕рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░ो।’ рдЕрдерд░्рд╡рд╡ेрдж 9.6 рдФрд░ 15.10.14 рдоें рдЕрддिрдеि рдпрдЬ्рдЮ рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рдорд╣िрдоा рдЧाрдИ рдЧрдИ рд╣ै। рд╕्рдоृрддि рдЖрджि рд╕рднी рдЧ्рд░ंрде рднी рдЗрд╕рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं। рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоी рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдЬी рдиे рднी ‘рдЕрддिрдеि рд╕рдд्рдХाрд░’ рдХो рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдк्рд░ेрдо рднाрд╡рдиा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдирддे рд╣ुрдП рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै-
”рдЖрдЗрдП рдмैрдаिрдП, рдкीрдЬिрдП рдкाрдиी, рд╣ाрде рдЬोреЬ рдХрд░े рдирдорд╕्рдХाрд░।
рдЗрд╕рд╕े рдмреЭрддा рд╕рдмрдХा рдк्рдпाрд░॥”6
рдиाрдо рдФрд░ рд░ूрдк рдЗрди рджोрдиों рдХा рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рд░ूрдк рдкैрджा рд╣ोрддे рд╣ी рдиाрдо рдХी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рд╕ाрдХाрд░ рд╕ृрд╖्рдЯि рдоें рдиाрдо рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдиाрдо рд░рдЦрдиे рдоें рднी рдЕрдиेрдХ рдмाрддों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдХोрдИ рднी рдРрд╕ा рдиाрдо рдирд╣ीं рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдЬो рджुрд░ाрдЪाрд░ी-рд╡्рдпрднिрдЪाрд░ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЙрдж्рдмोрдзрдХ рд╣ो। рдиाрдордХрд░рдг рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХी рдПрдХ рдкрдж्рдзрддि рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рдЪрд▓ी рдЖрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рддिрдеि-рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рдЖрджि рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдиे рддो рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзि рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं -
”рдиाрдо рд╡िрдзि рдоें рдХिрддрдиे рдЕрдХ्рд╖рд░ рдпрд╣ рднी рдпрд╣ाँ рдмрддाрдиा рд╣ै।
рдХिрдирдХो рдиाрдо рдоें рд▓ाрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдХिрдирдХो рдХिрдпा рдордиा рд╣ै॥
рд╕्рд╡рд░ рддो рд╕ाрд░े рд▓े рд▓िрдП, рд╡्рдпंрдЬрдиों рдХो рдЬिрддाрдиा рд╣ै।
рд╡ेрдж рд╡िрдзि рд╕े рдмाрдд рдмрддाрдИ, рд╕िрд░ рдХो рдирд╣ीं рдЦрдкाрдиा рд╣ै॥
рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рдЧों рдХे рджो-рджो рдЕрдХ्рд╖рд░, рдЗрдирдХो рджेрд╡ो рдЫोреЬ।
рдЕрди्рддрд╕्рде рдФрд░ рдКрд╖्рдо рдХो рдЙрди рдмाрдХिрдпों рдоें рджेрд╡ो рдЬोреЬ॥
рд╕рдо рдоें рд▓реЬрдХा рд╡िрд╖рдо рдоें рд▓реЬрдХी, рдиाрдордХрд░рдг рдХा рддोреЬ।
рдиाрдо рдмреЬा рд╣ै рдм्рд░рд╣्рдо рдХा рдЙрд╕े рдоिрд▓рди рдХो рджौреЬ॥”7
рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдпोрддिрд╖ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рджो рдЕंрдЧ рд╣ैं - рдПрдХ рдЧрдгिрдд рдЬ्рдпोрддिрд╖, рджूрд╕рд░ा рдлрд▓िрдд рдЬ्рдпोрддिрд╖। рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдХिрд╕ рдЧ्рд░рд╣ рдХा рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬрддा рд╣ै? рдлрд▓िрдд рдЬ्рдпोрддिрд╖ рдЗрд╕рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдордиीрд╖िрдпों рдиे рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдк्рд░рдЬ्рдЮा рдХे
рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕ рд╡िрдж्рдпा рдХा рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдХिрдпा। рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдпोрддिрд╖ рд╡िрдж्рдпा рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдлैрд▓рддा рдЪрд▓ा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдЬ्рдпोрддिрд╖ी’ рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЕрддीрдд, рд╡рд░्рддрдоाрди, рднрд╡िрд╖्рдп рдХो рд╡ैрд╕े рд╣ी рджेрдЦ рд▓ेрддे рд╣ैं рдЬैрд╕े рд╕ूрд░्рдпोрджрдп рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕ाрд░ी рд╡рд╕्рддुрдПँ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдиे рдЗрд╕рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै рддो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдзिрдХ рддो рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рд╣ै рдХेрд╡рд▓ рддिрдеि рдПрд╡ं рд╕рдд्рддाрдИрд╕ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ों рдФрд░ рдЙрдирдХे рджेрд╡рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЬ्рдпोрддिрд╖-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХी рдПрдХ рдХрд▓ा рдХो рддिрдеि рдоाрдирддा рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓ рдкрдХ्рд╖ рдХी рдк्рд░рддिрдкрджा рд╕े рддिрдеिрдпों рдХी рдЧрдгрдиा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдЕрдоाрд╡рд╕्рдпा рдХी рдк्рд░рддिрдкрджा рд╕े рдкूрд░्рдгिрдоा рддрдХ рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдкूрд░्рдгिрдоा рд╕े рдЕрдоाрд╡рд╕्рдпा рддрдХ рдХृрд╖्рдг рдкрдХ्рд╖ рдХी рддिрдеि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджेрд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджिрдпा рд╣ै -
”рддिрдеि рджेрд╡рддा рддिрдеि рдмрддाрд╡ें।
рддिрдеिрдпों рдХे рд╕ंрдЧ рдЪрд▓рдХрд░ рдЖрд╡ें॥
рдк्рд░рдердо рдм्рд░рд╣्рдорди् рдж्рд╡िрддीрдп рдд्рд╡рд╖्рдЯा, рддृрддीрдп рд╡िрд╖्рдгु рдЬाрди॥
рдЪрддुрд░्рдеी рдоें рдпрдо рдЖ рдЧрдпे, рдкрдЮрдЪрдоी рд╕ोрдо рд╡िрдЪाрд░।”8
рд╕рди्рдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдЬी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕рди्рдд рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднी рдмрддाрдП рдЧрдП рд╣ैं-рдм्рд░рд╣्рдо рд╢ुрдж्рдз рдмुрдж्рдзрдоुрдХ्рдд рд╕्рд╡рднाрд╡рд╕िрдж्рдз рдПрдХ рд░рд╕ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХрд░्рддा рд╕рд░्рд╡рдЬ्рдЮ рд╕рд░्рд╡рд╢рдХ्рддिрдоाрди рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕рд░्рд╡ाрдзाрд░।
рдм्рд░рд╣्рдорд╕рдЪ्рдЪिрджाрдирди्рдж рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрд░े рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдиेрдХ рдиाрдоों рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рдЕрдиिрд░्рд╡рдЪрдиीрдп рдм्рд░рд╣्рдо рдФрд░ рд╕рдд् рд╕्рд╡рд░ूрдк рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै-
”рд╕рдд् рдЪिрдд् рдЖрдирди्рдж рд╕्рд╡рд░ूрдк рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ेрд╢ рд╣ैं।
рдЕрдЬрд░ рдЕрдорд░ рдХрд░ुрдгा рдХрд░ рдЖрдк рд░рдоेрд╢ рд╣ैं।
рд╕рдд्рд╕ाрд╣िрдм, рд╕рддрд░ाрдо, рд╕рддрдиाрдо, рдЕрдХрд▓ेрд╢ рд╣ैं।
рдЕрд▓्рд▓ाрд╣, рдЦुрджा, рдЧौрдб, рдиेрдЪрд░, рдХुрджрд░рдд рдЕрдзрдиेрд╢ рд╣ैं॥”9
рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХो рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдХा рд╣ी рдЕंрд╢ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрдЧрддрдЧुрд░ु рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдиे рднी рдЬीрд╡ рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдо рдХो рдЕрднिрди्рди рдоाрдиा рд╣ै-рдЬीрд╡ рдм्рд░рд╣्рдоै рдиाрдкрд░ः। ‘рдЙрдкрдиिрд╖рдж्’ рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै-рджो рд╕ुрди्рджрд░ рдкंрдЦों рд╡ाрд▓े рдкрдХ्рд╖ी рд╣ैं। рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЬुреЬे рд╣ुрдП рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕рдЦा, рд╡े рдПрдХ рд╣ी рд╡ृрдХ्рд╖ рдХो рд╕рдм рдУрд░ рд╕े рдШेрд░े рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЙрдирдоें рдПрдХ, рд╡ृрдХ्рд╖ рдХे рдлрд▓ рдХो рдмреЬे рд╕्рд╡ाрдж рд╕े рдЪрдЦ рд░рд╣ा рд╣ै, рджूрд╕рд░ा рдмिрдиा рдЪрдЦे рд╕рдм рдХुрдЫ рджेрдЦ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрдирдоें рдЪрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рдЬीрд╡ рд╣ै рдФрд░ рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рдм्рд░рд╣्рдо рд╣ै, рдк्рд░рдХृрддि рд╡ृрдХ्рд╖ рд╣ै।
рд╡ीрддрд░ाрдЧी рд╕рди्рдд рдиे рднी ‘рд╢्рд░ी рд╕рддрдЧुрд░ु рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдкрдЪाрд╕ा’ рдоें рдЗрд╕ рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рдЗрди рд╢рдм्рджों рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै-
”рдПрдХ рд╡ृрдХ्рд╖ рдкрдХ्рд╖ी рджो рдмैрдаे рдЙрд╕рдХी рдбाрд▓।
рдХрд░्рддा рднрд░्рддा рдПрдХ рд╣ै рд╕ाрдХ्рд╖ी рднूрдкाрд▓॥”10
рд╕рди्рдд рдЬी рдиे рд╡ेрдж рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдм्рд░рд╣्рдо, рдЬीрд╡ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि (рдоाрдпा) рддीрдиों рдХो рдЕрдиाрджि рдоाрдиा рд╣ै। рдЬрдм рдпрд╣ рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдк्рд░рдХृрддि (рдоाрдпा) рдХे рд░ंрдЧ-рдоें-рд░ंрдЧ рдЬाрддा рд╣ै, рддो рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рджुःрдЦी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рдпрд╣ рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рдУрд░ рдЙрди्рдоुрдЦ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рддो рд╕рдм рджुःрдЦों рд╕े рдЫूрдЯ рдЬाрддी рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиी рд╡ाрдгी рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░
рдХрд╣ा рд╣ै-
”рдЬीрд╡ рд░рд╣े рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ंрдЧ рдоें।
рд░ंрдЧा рдЬाрд╡े рдЙрд╕ी рдХे рд░ंрдЧ рдоें।
рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рддрд░рдл рдЬो рдоुрдЦ рдХो рдоोреЬा।
рд╕рдм рджुःрдЦों рд╕े рдиाрддा рддोреЬा।”11
рддрдеा
”рдЬीрд╡ рдм्рд░рд╣्рдо рдк्рд░рдХृрддि, рдЗрди рддीрдиों рдХो рджो рдоें рдмंрдЯрд╡ाрд░ा।
рдк्рд░рдХृрддि рдЬреЬ, рдЪेрддрди рдм्рд░рд╣्рдо рд╕рд░्рд╡рдЬ्рдЮ, рдЕрд▓्рдкрдЬ्рдЮ рд╣ै рдЬीрд╡ рд╡िрдЪाрд░ा।”12
рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиी рд╡ाрдгी рдоें рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рд╕ाрд░ा рд╕ंрд╕ाрд░ рддीрди рдЧुрдгों рдоें рдмрд╣ рдЧрдпा рд╣ै-рдмрд╣ рдЧрдпा рддीрди рдЧुрдгों рдоें рд╕ंрд╕ाрд░। рдХाрдо, рдХ्рд░ोрдз, рд▓ोрдн, рдоोрд╣, рдЕрд╣ंрдХाрд░ рдпे рдкाँрдЪ рд╡िрдХाрд░ рдоाрдпा рдХे рд╕ेрд╡рдХ рд╣ैं,  рдЬो рдЬीрд╡ рдХे рдорди рдХो рджिрдЧ्рдн्рд░рдоिрдд рдФрд░ рд╡िрдХाрд░рдЧ्рд░рд╕्рдд рдХिрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं-
”рдХाрдо рдХ्рд░ोрдз рд▓ोрдн рдоोрд╣ рдЕрд╣ंрдХाрд░।
рдЗрди рдкाँрдЪों рд╕े рд╣ुрдП рд╕рдм рдмेрдХाрд░॥”13
рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рднрдХ्рддिрдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рд╕े рдоेрд░ी рдЖрд░ाрдзрдиा рдХрд░рддा рд╣ै, рд╡рд╣ рддीрдиों рдЧुрдгों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдм्рд░рд╣्рдо рдоें рд▓ीрди рд╣ोрдиे рдХे рдпोрдЧ्рдп рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рди्рдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдЬी рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рднрдХ्рддिрдпोрдЧ рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं-
”рдпрд╣ рдк्рд░ेрдо рдХा рдШрд░ рд╣ै, рдЦाрд▓ा рдЬी рдХा рдмाреЬा рдирд╣ीं।
рдпрд╣ाँ рдЖрдЬ्рдЮा рдХा рдкाрд▓рди рд╣ै, рдХुंрдЬी рдФрд░ рддाрд▓ा рдирд╣ीं॥”14
рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдХा рдХрдерди рдеा рдХि рдЙрдкрджेрд╢ рджेрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЬो рдЙрдкрджेрд╢ рддो рджेрддे рд╣ैं, рдкрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЖрдЪрд░рдг рдирд╣ीं рдХрд░рддे, рд╡рд╣ рдХोрд░ी рдЧाрд▓ рдмрдЬाрдиा рд╣ै। рдЬрдирддा рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рдЕрд╕рд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं -
”рдмрджрд▓ рджे рд╕ाрд░ी рджुрдиिрдпा рдХो рдмрджрд▓рдиा рд╣ी рддेрд░ा рдХाрдо рд╣ै।
рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЖрдк рдмрджрд▓ рдЬा рдЗрд╕ी рдоें рддेрд░ा рдиाрдо рд╣ै॥”15
рд╕ंрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдиे рд╕рдд्рдп рд╕े рдмреЭрдХрд░ рдХिрд╕ी рддрдк рдХो рдирд╣ीं рдоाрдиा рд╣ै। рд╕рдд्рдп рд╣ी рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ै। рд╕рдд्рдп рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рдЯिрдХा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕рдд्рдп рд╕े рд╣ी рдЗрди्рдж्рд░ рдЬрд▓ рдмрд░рд╕ाрддा рд╣ै। рдЭूрда рд╕े рдмреЬा рдХोрдИ рдкाрдк рдирд╣ीं рд╣ै -
”рдоृрджु рдПрд╡ं рд╕рдд्рдп рднाрд╖рдг рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╕्рд╡рд░्рдЧ рд▓े рдЬाрддा।
рд╕рдд्рдп рд╕े рдмреЭрдХрд░ рдХोрдИ рддрдк рдирд╣ीं рд╣ोрдд॥
рд╕рдд्рдп рд╣ी рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ोрддा рд╣ै।
рд╕рдд्рдп рдХे рд╣ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рдЯिрдХा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рд╕рдд्рдп рд╕े рд╣ी рдЗрди्рдж्рд░рджेрд╡ рдЬрд▓ рдмрд░рд╕ाрддा рд╣ै।
рдЭूрда рд╕े рдмреЬा рдФрд░ рдХोрдИ рдкाрдк рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।”16
рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдиे рд╡ेрдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕рдд्рдп рдХी рдЬीрдд рдмрддाрдИ рд╣ै। рдЭूрда рдХे рдкैрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддे, рдЬो рдЭूрда рдХी рдкрдЧреЬी рдмांрдзрдХрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдмुрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै-
”рд╕рдд्рдп рдХी рд╣рдоेрд╢ा рдЬीрдд рд╣ै, рдЭूрда рдЪрд▓े рдирд╣ीं рдкैрд░।
рдЭूрда рдоंрдбाрд╕ा рдмांрдзрдХрд░, рдХिрд╕ рдХो рдоिрд▓ी рд╣ै рдЦैрд░॥”17
рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдиे рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдкрд░ рд▓рдЧाрдо рд▓рдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрдирдп рднाрд╡ рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рджिрдпा рд╣ै। рд╡िрдирдп рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдоें рд╕рджाрдЪाрд░ рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рджाрдЪाрд░ рд╕े рд╡िрд╖рдп рд╡िрд╖рдп-рд╡ाрд╕рдиाрдУं рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧ рдЬाрдПрдЧा। рдорди рдХी рд╢ुрдж्рдзि рд╕े рд╣ी рдЖрдд्рдоा рдиिрд░्рдорд▓ рд╣ोрддी рд╣ै-
”рдЗрди्рдж्рд░िрдп рдЬрдп рдХा рдоूрд▓ рд╡िрдирдп, рд╡िрдирдп рдХा рдоूрд▓ рд╕рджाрдЪाрд░।
рдирд╢े рд╡िрд╖рдп рдХो рдд्рдпाрдЧ рджे, рдорди рдХो рдХрд░ рд▓े рд╢ुрдж्рдз।
рдиिрд░्рдорд▓ рд╣ोрдХрд░ рд▓рдЧे рдЙрд╕ी рдоें, рд╣ो рдЬाрдпे рдк्рд░рдмुрдж्рдз॥”18
рдоिрдд्рд░рддा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдмреЬा рдХрдаिрди рдХाрд░्рдп рд╣ै рдФрд░ рдоिрдд्рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░рдиा рднी рд╕рд░рд▓ рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рд╕рдЪ्рдЪे рдоिрдд्рд░ों рдХा рдкूрд░्рдгрддः рдЕрднाрд╡ рд╣ै। рд╕्рд╡ाрд░्рде рдХी рднाрд╡рдиा рдмреЬी рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЧिрд░िрдзрд░ рдХрд╡िрд░ाрдп рдХे рд╢рдм्рджों рдоें-
”рдЬрдм рддрдХ рдкैрд╕ा рдЧाँрда рдоें, рдпाрд░ рд╕ंрдЧ рд╣ी рд╕ंрдЧ рдбोрд▓े।
рдкैрд╕ा рд░рд╣ा рди рдкाрд╕, рдпाрд░ рдоुрдЦ рд╕े рди рдмोрд▓े॥”19
рдиैрддिрдХрддा рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХा рдШрдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рд╡ेрджों рдоें рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХी рдорд╣िрдоा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै - рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдпेрдг рддрдкрд╕ा рджेрд╡ा рдоृрдд्рдпुрдордкाрдз्рдирдд। рдЕрд░्рдеाрдд् рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХी рд╣ी рд╕ाрдзрдиा рд╕े рджेрд╡рддाрдУं рдиे рдХाрд▓ рдХो рднी рдЬीрдд рд▓िрдпा рдеा। рднाрд░рдд рдХे рд╕рднी рдзрд░्рдорд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдоें рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХा рдЕрд░्рде-рдм्рд░рд╣्рдо рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै।
рд╕ंрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдмाрд▓ рдм्рд░рд╣्рдордЪाрд░ी рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпोрдЧाрдн्рдпाрд╕ рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдкाрд▓рди рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рджिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рджिрдирдЪрд░्рдпा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдмрддाрдХрд░, рд╢िрд╖्рдпों рдПрд╡ं рдЧृрд╣рд╕्рдеिрдпों рдХो рдЙрд╕рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиे рдХा рдЙрдкрджेрд╢ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджिрдпा рд╣ै-
”рд╕рд╡ेрд░े рддीрди рдмрдЬे рдЙрдардХрд░ рдХрд░ो рдЬрд▓рдкाрди।
рдорд▓рдоूрдд्рд░ рдХो рдд्рдпाрдЧ рдХрд░ рджрди्рдд рдзाрд╡рди рд╕्рдиाрди।
рдЖрд╕рди рд▓рдЧाрдХрд░, рдХрд░ рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо।
рднूрд▓ рдХрднी рди рдХрд░ рд╕ुрдмрд╣ рд╢ाрдо।
рддेрд░े рд▓िрдП рд╣ोрдЧा рд╢ुрдн рдкрд░िрдгाрдо।
рдЬрдкрддे рд░рд╣рдиा рдУрдЙрдо् рд╢ुрдн рдиाрдо।
рддेрд░े рд╕рдм рд╣ोंрдЧे рдкूрд░्рдг рдХाрдо।
рддुрдЭे рдоिрд▓ेрдЧा рдоुрдХ्рддि рдзाрдо॥”20
рдк्рд░ाрдЪीрди рдЛрд╖िрдпों рдХी рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдЖрд╢्рд░рдо рдХी рдк्рд░рдеा рдХो рд╕ंрдд рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ी рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдИ рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдЖрд╢्рд░рдоों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдФрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ, рдмौрдж्рдзिрдХ рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдмрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдмрддाрдИ। рдм्рд░рд╣्рдордЪाрд░िрдпों рдФрд░ рд╢िрд╖्рдпों рдХो рдпोрдЧाрд╕рди рдФрд░ рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо рд╕िрдЦाрдП। рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рджिрдпा।
рдоुрдЦ्рдпрддрдпा рднोрдЬрди рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ैं - рд╢ाрдХाрд╣ाрд░ी рдФрд░ рдоांрд╕ाрд╣ाрд░ी। рдордиुрд╖्рдп рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╢ाрдХाрд╣ाрд░ी рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ंрдд рдеे। рдЙрдирдХा рдЖрд╣ाрд░-рд╡िрд╣ाрд░ рднी рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рд░рд╣рддा рдеा। рд╡े рдХрд╣ा рдХрд░рддे рдеे рдХि рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рднोрдЬрди рд╕े рдЖрдпु, рдмुрдж्рдзि, рдмрд▓, рдЖрд░ोрдЧ्рдп, рд╕ुрдЦ, рдк्рд░ीрддि рдмреЭрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╡ рдЪрдЯрдкрдЯे рдФрд░ рд╖рдЯрд░рд╕ рд╡ाрд▓े рднोрдЬрди рдХो рд░ोрдЧ рдХा рдХाрд░рдг рдоाрдирддे рдеे। рдЙрдирдХा рдХрдерди рд╣ै-
”рд╖рдЯрд░рд╕ рдХा рдЬो рдд्рдпाрдЧ рдХрд░ेрдЧा, рд╡рд╣ी рдмрдиेрдЧा рдпोрдЧी।
рд╖рдЯрд░рд╕ рдХी рднोрдЧ рднोрдЧрдХрд░ рджुрдиिрдпा рд╣ो рд░рд╣ी рд░ोрдЧी॥”21
рд╕рддं рдм्рд░рд╣्рдоाрдиंрдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдЬी рдкрд░рдо рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ंрдд рдеे рдФрд░ рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рдЖрд╣ाрд░-рд╡िрд╣ाрд░ рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рдеे - ‘рдЬैрд╕ा рдЦाрдПँ рдЕрди्рди, рд╡ैрд╕ा рд╣ो рдЬाрдП рдорди’। рд╡े рдоांрд╕ाрд╣ाрд░ рдФрд░ рдоाрджрдХ рдж्рд░рд╡्рдпों рдХे рд╕ेрд╡рди рдХो рд╕рдоाрдЬ рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рдЕрдЪ्рдЫा рдирд╣ीं рд╕рдордЭрддे рдеे। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕ंрдд рдЬी рднाрд░рдд рд╣िрддрдХाрд░ी рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рдоंрдЧрд▓рдХाрд░ी рдеे।
рд╕ंрдд рдЬी рдиे рдЬрдЧрдд् рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХो рдкрд╣рдЪाрдиा рдеा। рдЙрдирдХा рдпुрдЧрдмोрдз рдФрд░ рдЖрдд्рдордмोрдз рдмреЬा рд╡िрд╕्рддृрдд рдеा। рдЙрдирдХी рд╡ाрдгी рд▓ोрдХрдкрд░рдХ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рд╣рдЬ рдмोрдзрдЧрдо्рдп рддрдеा рд▓ोрдХрдоंрдЧрд▓рдХाрд░ी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХрд▓ рднी рдеी, рдЖрдЬ рднी рд╣ै рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рднी рд╣ोрдЧी।
рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд░्рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╕ंрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХा рд╕्рдеाрди рдоूрд░्рдзрди्рдп рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн
1. рд╕्рд╡ाрдоी рдЬрдЧрджीрд╢ाрдирди्рдж, рдЬрдЧрдж्рдЧुрд░ु рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдЪрд░िрдд-1, рдкृрд╖्рда 26-28
2. рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рдоोрд╣िрдиी рдЯाрдпा, рдЬрдЧрдж्рдЧुрд░ु рд╕्рд╡ाрдоी рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी, рдПрдХ рдкрд░िрдЪрдп, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 2
3. рд╢्рд░ी рд╕рддрдЧुрд░ु рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдкрдЪाрд╕ा, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 115, рдкृрд╖्рда 67
4. рд╡рд╣ी, 64-65
5. рдордиुрд╕्рдоृрддि, 4.29
6. рд╢्рд░ी рд╕рддрдЧुрд░ु рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдкрдЪाрд╕ा, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 242
7. рд╡рд╣ी, 297-300
8. рд╡рд╣ी, 353-338
9. рд╡рд╣ी, рдм्рд░рд╣्рдо-рд╡िрдЪाрд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 14
10. рд╡рд╣ी, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 374, рдкृрд╖्рда 41
11. рд╢्рд░ी рд╕рддрдЧुрд░ु рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдкрдЪाрд╕ा, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 42, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 12
12. рд╡рд╣ी, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 38, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 12
13. рд╡рд╣ी, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 75, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 14
14. рд╡рд╣ी, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 159, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 22
15. рд╡рд╣ी, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 229, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 26
16. рд╡рд╣ी, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 391, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 42
17. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 42
18. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 42
19. рд╡рд╣ी, рдиीрддि-рд╡िрдЪाрд░, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 21, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 1
20. рд╢्рд░ी рд╕рддрдЧुрд░ु рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж рдкрдЪाрд╕ा, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 265, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 30
21. рд╡рд╣ी, рдкрдж рд╕ंрдЦ्рдпा 266, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 30

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।