рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ीрди рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рд▓

рдбॉ. рдЖрдирди्рдж рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा

рдЖрдирди्рдж рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा

рдЪрд▓рднाрд╖: +91 992 629 2034, +91 907 460 6019; рдИрдоेрд▓: anand.dr64@gmail.com


рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЪौрджрд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдз рдоें рд╣ुрдИ। рд╡ीрд░рд╕िंрд╣рджेрд╡ рдиे рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी। рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдХे рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рддाрдкी рд╢ाрд╕рдХ рдбुंрдЧрд░рд╕िंрд╣ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдеे। рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдХा рдЕंрддिрдо рд╢ाрд╕рдХ рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп 1526 рдИ॰ рдоें рдкाрдиीрдкрдд рдХे рдк्рд░рдердо рдпुрдж्рдз рдоें рдоाрд░ा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдХा рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рд╕ोрд▓рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдкूрд░्рд╡ाрд░्рдз рддрдХ рд╢ाрд╕рди рд░рд╣ा। рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ीрди рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рд▓ों рдоें рдоाрди рдоंрджिрд░, рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓, рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рдПрд╡ं рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рд╣ै। рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдоें рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рд▓ों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рд╢्рд░ेрдп рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердорддः рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдХो рдЬाрддा рд╣ै। рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдиे рдоाрди рдоंрджिрд░ рдПрд╡ं рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдЬैрд╕े рд░ाрдЬрдорд╣рд▓ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा। рдЬोрдХि, рд╣िंрджू рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХрд▓ा рдХे рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдирдЧीрдиे рд╣ै। рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд░ाрдЬा рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдХे рдкुрдд्рд░ рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп рдиे рдХрд░рд╡ाрдпा рдеा। рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд╢ाрд╕рди рдХीрд░्рддि рд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд░рд╡ाрдпा рдЧрдпा рдеा।1

рдоाрди рдоंрджिрд░:-
рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рдХिрд▓े рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдоाрди рдоंрджिрд░ рдЕрдкрдиे рдЕрдж्рднुрдд рд╢िрд▓्рдк рдФрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдиे рдХрд░рд╡ाрдпा рдеा। рдоाрди рдоंрджिрд░ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдХा рд░ाрдЬрдк्рд░ाрд╕ाрдж рдеा। рдоाрди рдоंрджिрд░ рдЪाрд░ рдоंрдЬिрд▓ा рднрд╡рди рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рджो рдоंрдЬिрд▓ें рднूрдоिрдЧрдд рд╣ै। рдорд╣рд▓ рдЖрдпрддाрдХाрд░ рд╣ै, рдЗрд╕рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рдУрд░ 300 рдлीрдЯ рд╡ рдЪौреЬाрдИ рдкूрд░्рд╡ рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдо рдХी рдУрд░ 160 рдлीрдЯ рд▓рдЧрднрдЧ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкूрд░्рд╡ी рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрдЧ рдХी рджीрд╡ाрд░ों рдХो рддрд░ाрд╢े рд╣ुрдП рдк्рд░рд╕्рддрд░ों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджीрд╡ाрд░ों рдХे рдордз्рдп рдХो рдЕрд░्рдзрдЧोрд▓ाрдХाрд░ рдоीрдиाрд░ों, рдЧрд╡ाрдХ्рд╖ों, рдЫрдЬ्рдЬों, рдЬрд▓िрдпों, рдЭिрд▓рдоिрд▓ी, рддोрд░рдгों, рдЫрддрд░िрдпों рд╡ рдЧोрдЦों рд╕े рд╕рдЬ्рдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।2

рдоाрди рдоंрджिрд░ рдХी рдоीрдиाрд░ों рдХे рд╢ीрд░्рд╖ рдкрд░ рдмрдиी рдЫрддрд░िрдпों рдХे рдЧोрд▓ рдЧुрдо्рдорджाрдХाрд░ рдЫрдд рдХो рдоाрдирд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рддांрдмे рдХी рдкрддрд░ों рд╕े рдврдХा рдЧрдпा рдеा, рдЬिрд╕ рдкрд░ рд╕्рд╡рд░्рдг рдкрдд्рд░ рд▓рдЧे рд╣ुрдП рдеे, рджूрд░ рд╕े рдпे рд╕्рд╡рд░्рдгрдордпी рдЖрднा рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдоंрджिрд░ рдХे рд╕्рд╡рд░्рдг рдХрд▓рд╢ों рдХा рдЖрднाрд╕ рджेрддे рдеे, рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै, рдХि рдЗрд╕े рдоाрди рдорд╣рд▓ рди рдХрд╣рдХрд░ рдоाрдирдоंрджिрд░ рдХрд╣рдиा рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдХो рд░ूрдЪिрдХрд░ рд▓рдЧा рд╣ोрдЧा। рдоाрдирдоंрджिрд░ рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдмाрд╣рд░ी рдПрд╡ं рдЖрди्рддрд░िрдХ рджीрд╡ाрд░ों рдХो рдкрдд्рдерд░ рдХी рдЦुрджाрдИ рдХрд░ рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрдХृрддिрдпों, рдкृрд╖्рдкाрдХृрддि рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдеी, рдЬिрдирдоें рд░ंрдЧ рдмिрд░ंрдЧा рдоीрдиा рднрд░ा рдЧрдпा рдеा। рд╡िрд╢ेрд╖рддः рдмाрд╣рд░ी рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рддोрд░рдг, рд╕्рддрдо्рдн, рдХेрд▓े рдХे рд╡ृрдХ्рд╖, рд╣ाрдеी, рд╕िंрд╣, рдордпूрд░, рд╣ंрд╕, рд╡ाрдирд░, рдЪрд╡ंрд░рдзाрд░ी рдЖрджि рдЖрдХृрддिрдпों рдХो рдкрдд्рдерд░ рдоें рдЙрдХेрд░ рдХрд░ рд▓ाрд▓, рд╣рд░े, рдкीрд▓े, рдиीрд▓े, рд╕рдлेрдж рдПрд╡ं рдХाрд▓े рдоीрдиे рдХे рд░ंрдЧों рд╕े рд╕рдЬाрдпा рдЧрдпा рдеा, рдЖрдЬ рд▓рдЧрднрдЧ рдкाँрдЪ рд╕ौ рд╡рд░्рд╖ рдмीрдд рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдпрд╣ाँ рдоौрдЬूрдж рд░ंрдЧ рдЙрддрдиे рд╣ी рдЪрдЯрдХ рдПрд╡ं рднрд╡्рдп рд╣ैं।3
рдоाрди рдоंрджिрд░ рдХे рднрд╡рди рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧ рдоें рджो рд╡िрд╢ाрд▓ рдЪौрдХ рд╣ैं, рдЬिрдирдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рджो рдоंрдЬिрд▓े рдХрдХ्рд╖ рдмрдиे рд╣ुрдП рд╣ैं, рдКрдкрд░ рдХा рдХрдХ्рд╖ рдЧрд╡ाрдХ्рд╖ рд╡ рдЬाрд▓िрдпों рдпुрдХ्рдд рд╣ैं, рдЬो рд╕ंрднрд╡рддः рд░ाрдиिрдпों рдХे рдЖрд╡ाрд╕ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд░рд╣े рд╣ोंрдЧे। рдорд╣рд▓ рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рдХрдХ्рд╖ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХрд▓ा рдПрд╡ं рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ै। рднрд╡рди рдХे рдиिрдЪрд▓े рднाрдЧ рдоें рдПрдХ рдорди्рдЬिрд▓ рдХो ’рд╣िреЬोрд▓ा рдХрдХ्рд╖’ рдХрд╣рддे рд╣ैं, рд╡ рджूрд╕рд░े рддрд▓ рдХो ’рдЬौрд╣рд░ рдХрдХ्рд╖’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдк्рд░рдердо рдХрдХ्рд╖ рдЖрдоोрдж рдк्рд░рдоोрдж рд╣ेрддु рддрдеा рджूрд╕рд░ा рд░ाрдЬрдХीрдп рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдЬौрд╣рд░, рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЕрдЧ्рдиिрджाрд╣ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ेрддु рдеा। рдоाрдирд╕िंрд╣ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд рдЗрди рддрд▓рдШрд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдоुрдЧрд▓ рдХाрд▓ рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдХैрджिрдпों рдХो рдХैрдж рдХрд░рдиे рд╡ рдлाँрд╕ी рджेрдиे рд╣ेрддु рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рдеा। рдоाрдирд╕िंрд╣ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрдХ्рд╖ рд╡ рддрд▓ рдкрд░ рд╢ुрдж्рдз рдПрд╡ं рддाрдЬी рд╣рд╡ा рдПрд╡ं рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЙрдд्рддрдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдИ рд╣ै।
рднрд╡рди рдХी рдЬрд▓ рдк्рд░рджाрдп рдПрд╡ं рдиिрдХाрд╕ी рдк्рд░рдгाрд▓ी рднी рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХे рднрд╡рди рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ुंрджрд░ рд╕ंрдЧрдо рд╣ै। рдоाрдирдоंрджिрд░ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрдХ्рд╖ рд╡ рддрд▓ рдкрд░ рд╢ुрдж्рдз рдПрд╡ं рддाрдЬी рд╣рд╡ा рдПрд╡ं рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЙрдд्рддрдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рднрд╡рди рдХी рдЬрд▓ рдк्рд░рджाрдп рдПрд╡ं рдиिрдХाрд╕ी рдк्рд░рдгाрд▓ी рднी рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХे рднрд╡рди рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ुंрджрд░ рд╕ंрдЧрдо рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдпрд╣ाँ рдкрд░ рд╕ाрдпंрдХाрд▓ рдоें рдЖрдпोрдЬिрдд рдз्рд╡рдиि рдПрд╡ं рдк्рд░рдХाрд╢ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рджौрд░ाрди рдХрдИ рд░ंрдЧों рдоें рдЬрдм рдк्рд░рдХाрд╢ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рддрдм рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдоाрдиो рд░ाрдЬा рдоाрдирд╕िंрд╣ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╕्рд╡рдк्рди рд▓ोрдХ рдоें рд╡िрдЪрд░рдг рдХрд░ рд╣ी рд╣ै।4



рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓:-
рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рдХिрд▓े рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджू рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХрд▓ा рдХी рдЕрдж्рднुрдд рдЗрдоाрд░рдд рд╣ै। рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд░ाрдЬा рдоाрдирд╕िंрд╣ (1486 - 1516 рдИ0) рдиे 1494 рдИ॰ рдоें  рдХрд░рд╡ाрдпा рдеा। рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рд▓рдЧрднрдЧ 300 рдлीрдЯ рд▓рдо्рдмा рдФрд░ 230 рдлीрдЯ рдЪौреЬा рд╣ै। рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдиे рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЕрдкрдиी рдк्рд░िрдп рд░ाрдиी рдоृрдЧрдирдпрдиी рдХे рд▓िрдП рдХрд░рд╡ाрдпा рдеा। рдЪूँрдХि рд░ाрдиी рдЧुрд░्рдЬрд░ рдЬाрддि рд╕े рдеी, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдЧूрдЬрд░ी рдХрд╣рддे рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдмрдирд╡ाрдпी рдЧрдпी рдЗрдоाрд░рдд ’рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓’ рдХрд╣рд▓ाрдпी। рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рдХिрд▓े рдоें рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдкूрд░्рд╡ рдХी рджिрд╢ा рдоें рдХिрд▓े рдХे рдмाрджрд▓рдЧреЭ рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ рдХे рдкाрд╕ рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдХी рддीрди рдоंрдЬिрд▓ा рдЖрдХाрд░ рдХी рд╡िрд╢ाрд▓ рдЗрдоाрд░рдд рд╣ै। рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ рд╕ीреЬिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдКрдкрд░ рдЪреЭрдиे рдХे рдмाрдж рдЖрдпрддाрдХाрд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рдЦुрд▓ा рдк्рд░ांрдЧрдг рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╡िрднिрди्рди рдЖрдХाрд░-рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрдХ्рд╖ рдмрдиे рд╣ुрдП рд╣ैं।
рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдХी рдмाрд╣рд░ी рджीрд╡ाрд░ें рддрд░ाрд╢े рд╣ुрдП рдк्рд░рд╕्рддрд░ рдЦрдг्рдбों рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ैं, рдЬिрди рдкрд░ рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдкрдЪ्рдЪीрдХाрд░ी рдХी рдЧрдИ рд╣ै, рдЗрди рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рджो рдорди्рдЬिрд▓े рдЧрд╡ाрдХ्рд╖ рдпुрдХ्рдд рдХрдХ्рд╖ рдмрдиे рд╣ुрдП рд╣ैं, рдЬिрдирдХी рдмाрд╣рд░ी рджीрд╡ाрд░ों рдХो рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ंрдЧों рдХी рдоीрдиाрдХाрд░ी рд╕े рд╕рдЬाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЧुрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдгी рдж्рд╡ाрд░ों рдХो рд╡ृрд╣рдд рдЖрдХाрд░ рдХे рдкрдд्рдерд░ рдХे рд╣ाрдеिрдпों рд╕े рд╕рдЬाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджрдХ्рд╖िрдг рджिрд╢ा рдХे рд╕рднी рдХрдХ्рд╖ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╢ैрд▓ी рдХे рд╣ैं, рдЕрддः рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдХि рд╕ंрднрд╡рдд рдпे рдХрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдпे рдЬाрддे рд╣ोंрдЧे, рд╡ рд╢ेрд╖ рдЕрди्рдп рдкрд░िрдЪाрд░िрдХाрдУं рд╣ेрддु рд░рд╣े рд╣ोрдЧें।5 рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЧूрдЬрд░ी рдорд╣рд▓ ’рд░ाрдЬ्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ाрд▓рдп’ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓:-
рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рдХिрд▓े рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджू рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХрд▓ा рдХी рд╢ाрдирджाрд░ рдЗрдоाрд░рдд рд╣ै। рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рдХिрд▓े рдоें рдоाрди рдоंрджिрд░ рдХे рдкाрд╕ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рджो рдоंрдЬिрд▓ा рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд░ाрдЬा рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдХे рдкुрдд्рд░ рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп рдиे рдХрд░рд╡ाрдпा рдеा। рд░ाрдЬा рдоाрдирд╕िंрд╣ рдХे рдЬ्рдпेрд╖्рда рдкुрдд्рд░ рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп рдХा рдиिрд╡ाрд╕ рд╣ोрдиे рдФрд░ рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдорд╣рд▓ рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рдХे рдиाрдо рд╕े рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ो рдЧрдпा। рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рд▓рдЧрднрдЧ 212 рд╣ै। рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рдоें 12 рдж्рд╡ाрд░ों рдХा рдЦुрд▓ा рдмрд░ाрдорджा рд╣ै। рд╡िрдХ्рд░рдо рдорд╣рд▓ рджो рдоंрдЬिрд▓ा рд╣ै, рдКрдкрд░ी рдХрдХ्рд╖ рдХी рдЫрдд рдЧुрдо्рдмрджाрдХाрд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд╢ीрд░्рд╖ рдкрд░ рдПрдХ рдЪौрдХोрд░ рдЫрддрд░ी рдмрдиी рд╣ै рд╡ рдЗрд╕рдХे рдЪाрд░ों рдХोрдиों рдкрд░ рдЪाрд░ рдЕрди्рдп рд▓рдШु рдЖрдХाрд░ рдХी рдЫрддрд░िрдпाँ рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рд╣ैं, рднрд╡рди рдХे рд╢ीрд░्рд╖ рднाрдЧ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЫрддрд░िрдпों рд╕े рд╕рдЬ्рдЬिрдд рдХрд░рдиा рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै।6
рдк्рд░рдердо рддрд▓ рдкрд░ рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдХрдХ्рд╖ рдмрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рджोрдиों рдЫोрд░ों рдкрд░ рджो рдордз्рдпрдо рдЖрдХाрд░ рдХे рдХрдХ्рд╖ рдмрдиे рд╣ैं। рднрд╡рди рдХा рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ाрджрдЧी рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рднрд╡рди рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдмाрдмрд░ рдиे рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдо рдЬीрд╡рдиी ’’рдмाрдмрд░ рдиाрдоा’’ рдоें рдХिрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддा рд╣ै, рдХि рдЗрд╕ рдЕंрдзрдХाрд░ рдпुрдХ्рдд рднрд╡рди рдоें рдЙрд╕рдиे рд░ौрд╢рдиी рд╣ेрддु рдХрдИ рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рдиिрд░्рджेрд╢ рднी рджिрдпे рдеे। рд╡рд╣ рдЖрдЧे рд▓िрдЦрддा рд╣ै, рдХि рдпрд╣ рднрд╡рди рдПрдХ рдЧुрдк्рдд рдоाрд░्рдЧ рд╕े рдоाрдирдоंрджिрд░ рд╕े рдоिрд▓ा рд╣ुрдЖ рдеा।7

рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓:-
рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рдХिрд▓े рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджू рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХрд▓ा рдХी рд╢ाрдирджाрд░ рдЗрдоाрд░рдд рд╣ै। рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рдХिрд▓े рдоें рдоाрди рдоंрджिрд░ рдХे рдкाрд╕ рдкрд╢्рдЪिрдо рдХी рдУрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рдХो рдХрд░्рдг рдоंрджिрд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рддोрдорд░ рд╢ाрд╕рди рдХीрд░्рддि рд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд░рд╡ाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдХीрд░्рддि рд╕िंрд╣ рдХा рджूрд╕рд░ा рдиाрдо рдХрд░्рдг рд╕िंрд╣ рдеा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕ рднрд╡рди рдХो рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЧрдпी।8 рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдЪाрд░ рдоंрдЬिрд▓ा рднрд╡рди рд╣ै, рднрд╡рди рдХा рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХिрд╕ी рднी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрд╕ी рдЖрдзुрдиिрдХ рднрд╡рди рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╢ैрд▓ी рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬो рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै, рдХि рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рдеा। рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рд▓рдЧрднрдЧ 200 рдлीрдЯ рд▓рдо्рдмा рдФрд░ 35 рдлीрдЯ рдЪौреЬा рд╣ै।9
рдХрд░्рдг рдорд╣рд▓ рдоें рд╕рднी рд╕ुрдЦ - рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдоाрди рдоंрджिрд░ рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЗрд╕рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рдПрд╡ं рдмाрд╣рд░ी рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рдоोрдЯे рдЪूрдиे рдХा рдкрд▓рд╕्рдЯрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХрд╣ीं рдХрд╣ी рд╕ुंрджрд░ рд░ंрдЧों рдХी рдоीрдиाрдХाрд░ी рднी рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рднрд╡рди рдХी рд╕ुंрджрд░рддा рдХो рдмреЭाрдиे рд╣ेрддु рд▓ाрд▓ рдкрдд्рдерд░ рдХे рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдкैрдирд▓ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рднрд╡рди рдоें рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдЭिрд▓рдоिрд▓ी, рдЭрд░ोрдЦों, рдЫрддрд░िрдпों рдЖрджि рдХा рдпрдеा рд╕्рдеाрди рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рдЗрд╕рдХी рд╕ुंрджрд░рддा рдХो рдмреЭाрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं। рднрд╡рди рдХा рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдмрд╣ु рдЖрдпाрдоी рд╣ै।10



рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी

1. рд╕िंрдзिрдпा, рдмрд▓рдмंрдд рд░ाрд╡ рднैрдпाрд╕ाрд╣ेрдм - рд╣िрд╕्рдЯ्рд░ी рдСрдл рджि рдлोрдЯ्рд░्рд░ेрд╕ рдСрдл рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рдмंрдмрдИ, 1892, рдкृрд╖्рда 17, рд╢рд░्рдоा, рдЖрд░॰ рдХे॰ - рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдПрд╡ं рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдХे рдкुрд░ाрддрдд्рд╡ рдХा рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде, рднोрдкाрд▓, 2010, рдкृ॰ 117 -119
2. рдЪрдХ्рд░рд╡рд░्рддी, рдХे॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдлोрд░्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1984, рдкृрд╖्рда 33-35, рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдПрд╕॰ рдХे॰ рдПрд╡ं рдордзुрдмाрд▓ा рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рднोрдкाрд▓, 2011, рдкृрд╖्рда 385
3. рдЪрдХ्рд░рд╡рд░्рддी, рдХे॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдлोрд░्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1984, рдкृрд╖्рда 33-35, рдордЬрдкुрд░िрдпा, рд╕ंрдЬрдп - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рджрд░्рд╢рдиीрдп рд╕्рдеाрди, рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, 1991, рдкृрд╖्рда 05 - 09
4. рдЪрдХ्рд░рд╡рд░्рддी, рдХे॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдлोрд░्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1984, рдкृрд╖्рда 33-35, рдордЬрдкुрд░िрдпा, рд╕ंрдЬрдп - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рджрд░्рд╢рдиीрдп рд╕्рдеाрди, рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, 1991, рдкृрд╖्рда 05 - 09
5. рд╢рд░्рдоा, рд╡ी॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдоी рдмुंрджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХे рджुрд░्рдЧ рдПрд╡ं рдЧреЭिрдпाँ, рдмрд░ेрд▓ी, 2013, рдкृрд╖्рда 58, рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдПрд╕॰ рдХे॰ рдПрд╡ं рдордзुрдмाрд▓ा рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рднोрдкाрд▓, 2011, рдкृрд╖्рда 407 - 10
6. рдЪрдХ्рд░рд╡рд░्рддी, рдХे॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдлोрд░्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1984, рдкृрд╖्рда 28-29
7. рд╢рд░्рдоा, рд╡ी॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдоी рдмुंрджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХे рджुрд░्рдЧ рдПрд╡ं рдЧреЭिрдпाँ, рдмрд░ेрд▓ी, 2013, рдкृрд╖्рда 59, рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдПрд╕॰ рдХे॰ рдПрд╡ं рдордзुрдмाрд▓ा рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рднोрдкाрд▓, 2011, рдкृрд╖्рда 386
8. рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдЪैрддрди्рдп - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рд╕्рдоाрд░рдХ, рднोрдкाрд▓, 2002, рдкृрд╖्рда 17 - 18
9. рдЪрдХ्рд░рд╡рд░्рддी, рдХे॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдлोрд░्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1984, рдкृрд╖्рда 28
10.  рд╢рд░्рдоा, рд╡ी॰ рдХे॰ - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдоी рдмुंрджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХे рджुрд░्рдЧ рдПрд╡ं рдЧреЭिрдпाँ, рдмрд░ेрд▓ी, 2013, рдкृрд╖्рда 58-59, рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдПрд╕॰ рдХे॰ рдПрд╡ं рдордзुрдмाрд▓ा рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда - рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рднोрдкाрд▓, 2011, рдкृрд╖्рда 385

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।