рдЖрдд्рдоीрдп рдЬрдиों рдХी рд╕्рдоृрддिрдпों рдХा рд░рдордгीрдп рдЕंрдХрди: рдпाрджें рдШрд░-рдЖँрдЧрди рдХी

рд╕рдоीрдХ्рд╖ा: рдбॉ. рд╢рдХुंрддрд▓ा рдХाрд▓рд░ा


рдкुрд╕्рддрдХ: рдпाрджें рдШрд░-рдЖँрдЧрди рдХी (рд╕ंрд╕्рдорд░рдг)
рд▓ेрдЦрдХ: рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु
рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा: 275
рдоूрд▓्рдп: ₹ 399 рд░ुрдкрдП
рдк्рд░рдХाрд╢рди-рд╡рд░्рд╖: 2022
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд▓िрдЯिрд▓рдмрд░्рдб рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢ंрд╕, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी-110002
...

рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕ंрд╕्рдорд░рдг। рдпाрдиी рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि, рдШрдЯрдиा, рджृрд╢्рдп рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рдиा, рдЬिрдирдХी рд╕्рдоृрддिрдпाँ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рдХрд╣ीं рдЧрд╣рд░ी рдкреЬी рд╣ोрддी рд╣ैं। рд╡рд░िрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдбॉ рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдиेрдХ рд╡िрдзाрдУं рдХे рд╕ाрде, рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЖрдд्рдоीрдп рдЬрдиों рдХे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд▓िрдЦрдХрд░ рдЗрд╕ рд╡िрдзा рдХो рднी рдЧौрд░рд╡ाрди्рд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЬो рдЙрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдпाрджें рдШрд░-рдЖँрдЧрди рдХी’ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ैं। рдпे рдЖрдд्рдо-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╣ै, рдХिंрддु рдЗрдирдоें ‘рд╕्рд╡’ рдХे рд╕ाрде рд▓ोрдХ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ैं, рдЬिрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрди-рдк्рд░рддिрднा рд╕े рдирдпा рд░ूрдк рджिрдпा рд╣ै। рд╕ौंрджрд░्рдп рдХा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рджिрдпा рд╣ै।

рдХिрд╕्рд╕ाрдЧोрдИ рдХे рд╣ुрдирд░ рд╕े рднрд░े рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдиे рдЬीрд╡рди рдХी рд╕्рдоृрддिрдпों рдХो рдмрд╣ुрдд рдЖрдд्рдоीрдп рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЗрди рднाрд╡рднीрдиे рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдХी рдХрдерди-рд╢ैрд▓ी рд░ोрдЪрдХ рд╣ै, рдШрдЯрдиा-рдХ्рд░рдо рдХे рдм्рдпोрд░ों рдоें рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдоें рдЕрдХृрдд्рд░िрдорддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рдЖрдж्рдпंрдд рдХрдеा-рд░рд╕ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦा рд╣ै।

рд╢рдХुंрддрд▓ा рдХाрд▓рд░ा
рдордиु рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдоीрдп рдЬрдиों рд╕े рдЬुрдб़ी рдШрдЯрдиाрдУं рдЖрджि рдХा рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕्рдорд░рдг рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЙрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдФрд░ рдоाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдоृрддिрдпों рдХो рдЪुрдирдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд░рдордгीрдп рд╢ैрд▓ी рдоें рдЗрди рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ें рдкреЭрддे рд╡рдХ्рдд рдоुрдЭे рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ुрдЖ рдХि рдХैрд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рд╡े рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЬुреЬे рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЙрдирдоें рдбूрдмрдХрд░ рдПрдХाрдХाрд░ рд╣ोрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рд╕े рд╕рдо्рдоोрд╣िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХे рдЕंрддрд░ंрдЧ рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдХे рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕े рдмँрдзे рдкाрдардХ рдЗрди्рд╣ें рдЖрдиंрджрдкूрд░्рд╡рдХ рдкреЭрддे рд╣ैं। рд▓ेрдЦрдХ рдХी рднाрд╡ों рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдкृрд╖्рда рдЦुрд▓рддे рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдкрди्рдиे рднी, рдЬिрдирдоें рдЖрдк рдЙрдирдХे рдк्рд░िрдп рдФрд░ рдХрднी рди рднूрд▓ рдкाрдиे рд╡ाрд▓े рдкाрдд्рд░ों рдХो рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдвूँрдв़ рд▓ेрддे рд╣ैं।

рдмाрд▓рдХ рдХो рдЧреЭрдиे рдоें рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рдЕрд╣рдо рднूрдоिрдХा рд░рд╣рддी рд╣ै। ‘рдпाрджें рдШрд░-рдЖँрдЧрди’ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдоाँ рдХी рдк्рдпाрд░ी рдпाрджों рд╕े рдЬुреЬा рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рднी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХो рдкреЭрддे-рдкреЭрддे рдРрд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬैрд╕े рд╣рдо рдХोрдИ рдоाрд░्рдоिрдХ рдХрд╣ाрдиी рдкреЭ рд░рд╣े рд╣ैं। рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें рдмрдЪ्рдЪे рдХो рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рджुрдиिрдпा рдЖрдиंрдж, рд╕ंрддोрд╖, рд╕्рдиेрд╣ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рджुрдиिрдпा рд╣ै। рдоाँ рдХी рдЕрдЧрд░ рдвेрд░ рдоीрдаी рдпाрджें рд╣ैं рддो рдкिрддा рдХे рднी рдЕрд╡िрд╕्рдорд░рдгीрдп рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╣ैं।

рдоाँ рдФрд░ рдкिрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ुрдирд╣рд░ी рд╕्рдоृрддिрдпाँ рд╣ैं рддो рдмреЬे рднैрдпा рд╢्рдпाрдо рдХो рднी рд╡े рдХрдо рдпाрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рд╡े рдЙрдирдХे рджोрд╕्рдд рд╣ैं, рднाрдИ рд╣ैं, рдЧाрдЗрдб рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдмреЭрдХрд░ рд╡े рдЙрдирдХे рдЖрдЗрдбिрдпрд▓ рд╣ीрд░ो рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╕ाрде рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд▓िрдП рдЕрд╕ीрдо рдЖрдиंрдж рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХрд░ाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╡рд╣ рджрд░्рдкрдг рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЪेрд╣рд░ा рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЫрд╡ि рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдХे рдЪेрд╣рд░े рдХे рд╕ाрде рджेрдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬो рдЖрдиंрджाрдиुрднूрддि рд╣ोрддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╡рд╣рди рдХрд░рдиा рд╕िрдЦाрддा рд╣ैं। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдПрдХ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХрдИ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╣ै рдпрд╣ рдЖрдд्рдо-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг।

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु
рдордиु рдЬी рдХी рдЬीрд╡рди-рдпाрдд्рд░ा рдоें рднाрдЧीрджाрд░ рд╣ुрдП рдкाрдд्рд░ рд╣ों рдЕрдерд╡ा рдЖрдд्рдоीрдп рдЬрди, рд╕рдмрдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХा рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЬुреЬाрд╡ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ौрднाрдЧ्рдпрд╢ाрд▓ी рд╣ैं рд╡े рдкाрдд्рд░, рдЬिрди्рд╣ें рдордиु рдЬी рдХे рдорди рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдиे рдЕрдкрдиे рд░рд╕ рдоें рдбुрдмो-рднिрдЧोрдХрд░ рд╕िрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै। рддрднी рддो рдпे рдЖрдд्рдо-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдЗрддрдиे рд╕्рдиिрдЧ्рдз рд╣ैं। рдоाँ, рдкिрддा, рднाрдИ-рдмрд╣рди, рдЙрд╕ рджौрд░ рдХे рдоिрдд्рд░ों, рдЕрдкрдиे рдк्рд░िрдп рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдФрд░ рдЕрди्рдп рдЖрдд्рдоीрдп рдЬрдиों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмреЬे рдк्рд░ेрдо рд╕े рдпाрдж рдХिрдпा рд╣ै, рдЬिрдирдХी рдЫрд▓-рдЫрд▓ рдХрд░рддी рд╕्рдоृрддिрдпाँ рдЗрд╕ рдкूрд░ी рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдмिрдЦрд░ी рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЬीрд╡рди-рдХрдеा рд╕े рдФрдЪрдХ рд╣ी рдЬुреЬ рдЧрдП рдХुрдЫ рдЕрдиाрдо рд▓ोрдЧों рдХो рднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднुрд▓ाрдпा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рдЬрдЧाрдиे рд╡ाрд▓े рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХा рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕंрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдЙрднाрд░рдХрд░ рд╕рд░рд╕ рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдХि рдкाрдардХों рдХे рд╣ृрджрдп рдкрд░ рдпे рдЪрд░िрдд्рд░ рдЕрдкрдиी рдЕрдоिрдЯ рдЫाрдк рдЫोреЬ рдЬाрддे рд╣ैं।
рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдпाрдиी рдХुрдХ्рдХू। рдЬी рд╣ाँ, рдпрд╣ी рдиाрдо рд╣ै рдЙрдирдХे рдмрдЪрдкрди рдХा, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдкाрдардХों рдХे рд░ू-рдм-рд░ू рд╣ो рдЕрдкрдиे рд╕ंрдШрд░्рд╖рдкूрд░्рдг рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди, рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЕрдиेрдХ рдХрд╖्рдЯों рдХे рд╕ाрде рд╣ँрд╕ी-рдЦुрд╢ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдоुрдХाрдмрд▓ा рдХрд░рддे рдмрд╣рди-рднाрдЗрдпों рдХी рдк्рдпाрд░ी рджुрдиिрдпा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдХрд░ाрдпा рд╣ै। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕ाрдд рднाрдИ рдФрд░ рджो рдмрд╣рдиें। рдпों рдХुрд▓ рдиौ рднाрдИ-рдмрд╣рдиों рдХा рдмреЬा-рд╕ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдеा рд╣рдоाрд░ा, рдЬिрд╕рдоें рдоैं рдЖрдард╡ाँ рдеा। рдпाрдиी рдоुрдЭрд╕े рдмрд╕ рдПрдХ рдЫोрдЯा рднाрдИ рдеा рд╕рдд, рдмाрдХी рд╕рдм рднाрдИ-рдмрд╣рди рдмреЬे рдеे। рдмреЬे рднाрдЗрдпों рд╕े рддो рдХुрдЫ рдбрд░-рд╕ा рд▓рдЧрддा рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдоैं рдЫोрдЯे рднाрдИ рд╕рдд рдХे рд╕ाрде рдЦेрд▓рддा рдеा।”
рдордиु рдЬी рдХे рдЗрди рдЕंрддрд░ंрдЧ рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдп рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдФрд░ рдоोрд╣ рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдк्рдпाрд░ рдХी рд╕ुрдЧंрдз рд╣ै рдЬो рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдХी рдЪाрд╣ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рд╣ै। рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рднाрдИ-рдмрд╣рдиों рд╕े рдШिрд░ा рдЙрдирдХा рдЬीрд╡рди рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕рд╣рдЬ рд░рд╣ा।

рдШрд░-рдЖँрдЧрди рдХे рдЖрдд्рдоीрдп рдЬрдиों рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╣ो рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдоाँ рди рд╣ो, рдпрд╣ рддो рд╕ंрднрд╡ рд╣ी рдирд╣ीं। рдоाँ рдХा рдХाрдпा рд░ूрдк рд╣ी рд╣ै рд╕ंрддाрди। рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдоा рд╣ै। рддрднी рддो рд╡рд╣ рдЖрдд्рдордЬ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдордиु рдЬी рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдзुрд░ी рдЙрдирдХी рдордорддाрд▓ु рдоाँ рд╣ै। рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрд╣ुрдд рднाрд╡ुрдХ рд╣ोрдХрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдЗрдирдоें рдоाँ рддो рдЬैрд╕े рдоेрд░े рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ी рд╣ैं, рдпा рдХрд╣िрдП, рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рдПрдХ рджूрд╕рд░ा рд░ूрдк। рдоैं рдХрдИ рдмाрд░ рдХрд╣рддा рд╣ूँ рдХि рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рдоैंрдиे рдХрднी рдирд╣ीं рджेрдЦा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдХि рд╡рд╣ рд╣ै рднी рдпा рдирд╣ीं। рдкрд░ рдоाँ рдХो рдоैंрдиे рдЬрд░ूрд░ рджेрдЦा рд╣ै рдФрд░ рдЗрддрдиी рдордорддा рдЙрдирдХी рдЖँрдЦों рд╕े рдЫрд▓рдХрддी рджेрдЦी рд╣ै рдХि рдоुрдЭे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдИрд╢्рд╡рд░ рднी рдРрд╕ा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ोрдЧा। рдмрд▓्рдХि рдХрдИ рдмाрд░ рд▓рдЧрддा рд╣ै рд╡рд╣ рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ोрдЧा рддो рдЬрд░ूрд░ рд╣ी, рдЬिрд╕рдиे рдоेрд░ी рдоाँ рдХो рдмрдиाрдпा। рдФрд░ рд╡рд╣ рдЬрд░ूрд░ рдмреЬा рд╣ी рдиेрдХ рдФрд░ рдордорддाрд▓ु рд╣ोрдЧा।”

рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпाрдж рдкреЬрддा рд╣ै, рдоाँ рдоुрдЭрд╕े рдмрд╣ुрдд рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддी рдеीं। рдРрд╕ा рдк्рд░ेрдо рдХि рд╡े рдмाрд░-рдмाрд░ рдоाрдиो рдмрд▓िрд╣ाрд░ी рдЬाрддी рдеीं рдФрд░ ‘рдоेрд░ा рдкुрдд्рддрд░, рдоेрд░ा рд▓ाрд▓’ рдХрд╣рдХрд░ рд▓ाреЬ рдЬрддाрддी рдеीं। рд╕рдЪ рд╣ी рдоैं рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдХि рдоाँ рдХी рдбाँрдЯ рдХ्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाँ рдиे рд╢ाрдпрдж рднूрд▓ рд╕े рднी рдХрднी рдбाँрдЯा рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рдлूрд▓ рд╕े рднी рдоाрд░ा рдирд╣ीं рдеा। рд╣рдоेрд╢ा ‘рдкुрдд्рддрд░-рдкुрдд्рддрд░’ рдХрд╣рдХрд░ рдкुрдЪрдХाрд░рддी рд╣ी рд░рд╣рддी рдеीं।”
рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдоाँ рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╕ंрд╕्рдорд░рдг ‘рдоाँ рдХा рднोрд▓ा рдк्рд░ेрдо рдЬो рдЕрдм рднी рдоेрд░ी рдЖрдд्рдоा рдоें рдмрд╣рддा рд╣ै’ рдоें рдоाँ рдХी рдРрд╕ी рдордорддाрд▓ु рдЫрд╡िрдпाँ рд╣ैं рдХि рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рдорди рдмрд╣рддा рдЪрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рд╕рд░рд▓ рдоाँ рдХा рд╣ोрдиा рдЬीрд╡рди рдоें рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╡рд░рджाрди рд╣ै। рдоाँ, рдЬिрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдХोрдИ рдмрдиाрд╡рдЯ рдирд╣ीं, рдЬो рдмрдЪ्рдЪों рд╕ी рдиिрд╣ाрдпрдд рдоाрд╕ूрдо рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдЖँрдЦों рдиे рдордиु рдЬी рдиे рдЬो рджुрдиिрдпा рджेрдЦी, рд╡рд╣ рднी рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд▓рдЧрдиे рд▓рдЧी। рдоाँ рдоें рджुрдЦ-рдиिрд░ाрд╢ा рдпा рдХिрд╕ी рдХिрд╕्рдо рдХी рд╣ीрдирддा рдХा рдоाрд▓िрди्рдп рдирд╣ीं рдеा। рдмрдЪрдкрди рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоाँ рд╕े рдЧाрдпрдд्рд░ी рдоंрдд्рд░ рд╕ुрдирдХрд░ рдпाрдж рдХिрдпा। рдорди рдкрд░ рдЕрдоिрдЯ рдк्рд░рднाрд╡ рдЫोреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ुрдиीं। рдЗрдирдоें рд╕े рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЕрдж्рднुрдд рдлैंрдЯेрд╕ी рд╣ोрддी। рдоाँ рдмрдЪ्рдЪों рд╕े рдЕрд╕ीрдо рдк्рдпाрд░ рдХрд░рддी рдеीं। рдмीрдЪ-рдмीрдЪ рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╕ीрдЦ рднी рджेрддी рдеीं। рджुрдиिрдпाрджाрд░ी рднी рд╕рдордЭाрддी рдеीं, рддाрдХि рдмрдЪ्рдЪे рджुрдиिрдпा рдХी рдаोрдХрд░ों рд╕े рдмрдЪ рд╕рдХें।
рдоाँ рд╣рдоेрд╢ा рдЪाрд╣рддी рдеीं рдХि рдмрдЪ्рдЪे рдмреЬी рд▓ाрд▓рд╕ाрдУं рдХे рдЪрд▓рддे рдЕрдкрдиे рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рджूрд░ рди рдЪрд▓े рдЬाрдПँ। рд╡े рдХрд╣рддीं, “рдкाрд╕ рд░рд╣ो, рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ рдмाँрдЯो рдФрд░ рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рд▓ाрд▓рд╕ाрдПँ рдЫोреЬ рджो। рд╕ंрддोрд╖-рднрд░ा рдЬीрд╡рди рдЬिрдпो।” рдРрд╕ी рдордорддा рдХी рдЫाँрд╡ рдЫोреЬрдХрд░ рднрд▓ा рдХौрди рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै? рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЬрдЧрди рднैрдпा рдиे рдмाрд╣рд░ рдиौрдХрд░ी рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиे рдХा рдлैрд╕рд▓ा рдЫोреЬ рджिрдпा। рдордиु рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдзुрд░ी рд╣ैं рдЙрдирдХी рдордорддाрдордпी рдоाँ। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпों рднी рдоाँ рддो рдЖрдЬ рднी рдоेрд░े рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╡्рдпाрдк्рдд рдПрдХ рдЕрдЧाрдз рд╕िंрдзु-рд╕ी рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рдбूрдмрдиा, рддैрд░рдиा рд╣рд░ рдмाрд░ рдоेрд░ी рдЭोрд▓ी рдХो рдЕрдирдЧिрдирдд рд╕ुрдЪ्рдЪे рдФрд░ рдЕрдирдоोрд▓ рдоोрддिрдпों рд╕े рднрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдоाрдорд▓ों рдоें рдоेрд░े рд╕ोрдЪрдиे рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоाँ рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдоाँ рдеीं рддो рдпे рдХрд░рддी рдеीं, рдоाँ рд╡ो рдХрд░рддी рдеीं рдФрд░ рдРрд╕े рд╣ाрд▓ाрдд рдоें рдоाँ рдРрд╕े рд░ाрд╕्рддा рдиिрдХाрд▓ рд▓िрдпा рдХрд░рддी рдеीं।”

рдоाँ рдХी рдордорддा рдХे рд╕ाрде рдкिрддा рдХा рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп рднी рд╕ंрддाрди рдХा рдкोрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдкिрддा, рдЬो рд╣рдоें рд╕рд░्рд╡рд╢рдХ्рддिрдоाрди рд▓рдЧрддे рдеे’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рдордиु рдЬी рдиे рдкिрддा рдХा рдкूрд░ा рд╢рдм्рдж-рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдРрд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै рд╡्рдпрдХ्рддि рдХोрдИ рд░ेрдЦाрдЪिрдд्рд░ рдкреЭ рд░рд╣ा рд╣ै, “рдЙрдирдХी рдкрдаाрдиों рдЬैрд╕ी рдХрдж-рдХाрдаी рдФрд░ рдЫрд╡ि рдЖँрдЦों рдоें рддैрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡े рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдкрдаाрдиों рдЬैрд╕े рд╣ी рдеे। рд╕рдлेрдж рдХुрд░рддा, рд╕рдлेрдж рдзोрддी рдФрд░ рд╕िрд░ рдкрд░ рд╕рдлेрдж рд░ंрдЧ рдХा рд╣ी рдкрдЧ्рдЧреЬ। рдмреЬी-рдмреЬी рдФрд░ рд╢ाрдирджाрд░ рдоूँрдЫें, рдЬिрдирдоें рдмाрдж рдоें рдЪрд▓рдХрд░ рддो рд╕рдлेрджी рдЙрддрд░ рдЖрдИ рдеी। рдЦूрдм рдЧोрд░े рд░ंрдЧ рдХे, рдкрд░ рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рдРрд╕ी рд▓ाрд▓ी рдХि рдХिрд╕ी рдХो рднी рд░рд╢्рдХ рд╣ो।”
рдоाँ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдордиु рдЬी рдХो рдкिрддा рдХрднी рд╡ैрд╕े ‘рдордорддा рдФрд░ рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп рдХी рдоूрд░рдд’ рдирд╣ीं рд▓рдЧे। рдкिрддा рдиे рдХрднी рдЙрди्рд╣ें рдХिрд╕ी рдЪीрдЬ рдХी рдХрдоी рдЪाрд╣े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджी, “рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЕрдкрдиी рдЫाрддी рд╕े рдирд╣ीं рдЪिрдкрдХाрдпा। рдХрднी рднाрд╡-рд╡िрднोрд░ рд╣ोрдХрд░ рдоीрдаे рдмोрд▓ рдирд╣ीं рдмोрд▓े।...” рдЙрдирдХा рдк्рд░ेрдо рдоूрдХ рдеा। рдЙрдирдХी рд╕рдЦ्рддी рдХे рднीрддрд░ рдПрдХ рдоृрджुрд▓рддा рдеी। рдкिрддा рдХा рд╕्рдиेрд╣ рдХिрд╕ी рд╢ांрдд рдЕंрддрд░्рдзाрд░ा рдХी рддрд░рд╣ рдЕрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ी рд░рд╣рддा। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдмреЬी рдмрд╣рди рдФрд░ рдЬीрдЬा рдЬी рдХी рдоीрдаी рдпाрджों рдХे рд╕ाрде рдХृрд╖्рдг рднाрдИ рд╕ाрд╣рдм рдХा рдоुрд╕рдХрд░ाрддा рдЪेрд╣рд░ा рднी рдордиु рдЬी рдХрднी рдирд╣ीं рднूрд▓рддे, рдЬिрдирдХे рдмреЬрдк्рдкрди рдХे рдХाрд░рдг рдШрд░ рдоें рдЫोрдЯे-рдмреЬे рд╕рдм рдЙрдирдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рдХрд░рддे рдеे। рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдУं, рдк्рд░ेрд░рдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рдЪुрдирдХрд░ рдкूрд░ी рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХे рд╕ाрде рдЗрди рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкिрд░ोрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХी рд╕рд╣ृрджрдпрддा, рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдкाрдардХों рдХो рднीрддрд░ рддрдХ рдЫू рдЬाрддी рд╣ै। рдпे рд╡े рд╢рдЦ्рд╕िрдпрддें рд╣ैं рдЬो рдЗрди рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдоें рдЖрдЬ рддрдХ рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рднाрд╡рднीрдиी рд╕्рдоृрддिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ैं, рдЬ्рдпों рдХी рдд्рдпों।

рдордиु рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рдоे рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдХिрддрдиे рдЕрд╣рдо рдеे, рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдкрдв़рдХрд░ рд╣ी рдкрддा рдЪрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд╣рд░рдлрдирдоौрд▓ाрдкрди рдФрд░ рд╕рджाрдмрд╣ाрд░ рд╢рдЦ्рд╕िрдпрдд рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдиे рд╣ी рдоुрдЭे рдЦुрдж рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХी рджुрдиिрдпा рд╕े рдЬोреЬा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рдФрд░ рдЕрдиंрддрддा рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рдХрд░ाрдпा। рд╡рд░рдиा рдоैं рддो рдиिрдкрдЯ рдПрдХांрддрд╡ाрд╕ी рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдоें рд╣ी рдЦोрдпा рд╣ुрдЖ рдПрдХ рджрдм्рдмू рдФрд░ рдШрд░рдШुрд╕рд░ा рдмрдЪ्рдЪा рдеा, рдЬो рд╕ाрд░ा рджिрди рдпा рддो рдкреЭрддा рд░рд╣рддा рдпा рдлिрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╕े рдмाрддें рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рдеा। рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдкрддंрдЧें рдЙреЬाрдиे рдоें рдЙрд╕्рддाрдж рдеे рддो рдеोреЬी-рдмрд╣ुрдд рдпрд╣ рдХрд▓ा рдЙрди्рд╣ीं рд╕े рд╕ीрдЦी। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╣рдоाрд░े рдШрд░ рдоें рдХैрд░рдо, рд▓ूрдбो, рддाрд╢ рд╡рдЧैрд░рд╣-рд╡рдЧैрд░рд╣ рд╕ाрд░े рдЦेрд▓ рд╡े рд╣ी рд▓ेрдХрд░ рдЖрддे। рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдлिрд▓्рдоें рднी рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╕ाрде рджेрдЦीं рдФрд░ рдлिрд░ рд╣рд╡ा рд╕े рдмाрддें рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрдирдХी рд╡ो рдлрд░्рд░ाрдЯा рд╕ाрдЗрдХिрд▓...! рд╕рдЪ рдкूрдЫिрдП рддो рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдХी рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рдХे рдбंрдбे рдкрд░ рдмैрдардХрд░ рджुрдиिрдпा-рдЬрд╣ाрди рдХी рд╕ैрд░ рдХी рдЗрддрдиी рдпाрджें рд╣ैं рдорди рдоें рдХि рдмрддाрдиे рдЪрд▓ूँ рддो рдмрддा рд╣ी рди рдкाрдКँрдЧा।”

рдпрд╣ рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ुंрджрд░, рднाрд╡рднीрдиा, рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рд░्рдгрди рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдиिрдЬрдд्рд╡ рдЫрд▓рдХрддा рд╣ै। рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдкрд░ рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╕ंрд╕्рдорд░рдг ‘рд╢्рдпाрдо рднैрдпा—рдоेрд░े рдмрдЪрдкрди рдХे рд╣ीрд░ो рднी, рдЧाрдЗрдб рднी’ рдкрдв़рдХрд░ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХा рд╕ाрде рд▓ेрдЦрдХ рдХो рдЕрд╕ीрдо рдЖрдиंрдж рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХрд░ाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╡рд╣ рджрд░्рдкрдг рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЪेрд╣рд░ा рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЫрд╡ि рд╢्рдпाрдо рднैрдпा рдХे рдЪेрд╣рд░े рдХे рд╕ाрде рджेрдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬो рдЖрдиंрджाрдиुрднूрддि рд╣ोрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╡рд╣рди рдХрд░рдиा рд╕िрдЦाрддा рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдПрдХ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХрдИ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╣ै рдпрд╣ рдЖрдд्рдо-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг।

рдордиु рдЬी рдХे рдпे рдЕंрддрд░ंрдЧ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рдЙрдирдХी рдЖрдд्рдордХрдеा рдХी рднी рдЫाрдк рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ैं, рдЕрддः рд╡े рдЙрд╕рдХा рднी рдкूрд░ा рдЖрдиंрдж рджेрддे рд╣ैं। рд╣ाрд▓ाँрдХि рджोрдиों рдоें рдеोрдб़ा рд╕े рдлрд░्рдХ рднी рд╣ै। рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рд▓ेрдЦрдХ рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣рддा рд╣ै, рдкрд░ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕े рдЬुреЬे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди-рд╡िрд╖рдпрдХ рддрде्рдпों рд╕े рддрдЯрд╕्рде рд░рд╣рддा рд╣ै, рдХिंрддु рдЖрдд्рдо-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рдЙрд╕рдХा рдкाрдд्рд░ рд╕े рдЧрд╣рд░ा рдЬुреЬाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рд╡рд╣ рддрдЯрд╕्рде рдирд╣ीं рд░рд╣рддा, рд╡рд░рди् рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░े рд░ाрдЧ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╡рд╣ рдЪрд░िрддрдиाрдпрдХ рдЙрд╕рдХी рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рддाрдЙрдо्рд░ рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рддा рд╣ै।

рдордиु рдЬी рдХे рдЗрди рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдХा рдЖрдХाрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। ‘рдоेрд░े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоेрд░ी рдЖँрдЦों рдХो рд░ोрд╢рдиी рджी’ рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рд╕рдмрд╕े рд▓ंрдмा рдЖрдд्рдо-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдПрдХ рдкूрд░ा рд▓рдШु рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдордиु рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕рдЪ рдоें рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдпрд╣ рдЬीрд╡рди рдмрдиाрдпा, рдоुрдЭे рдЕрдкрдиे рд╣ाрдеों рд╕े рдЧреЭा, рдПрдХ рдмेрд╣рддрд░ рдЗрдирд╕ाрди рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдмрдиाрдпा, рдоेрд░े рдЕंрддःрдХрд░рдг рдХो рдиिрдордЬ्рдЬिрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдоुрдЭे рд╕рд╣ी рдоाрдиों рдоें рдЖрджрдоी рдмрдиाрдпा, рдЙрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓ा рдиंрдмрд░ рддो рдоेрд░े рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХा рд╣ी рдЖрддा рд╣ै। рдЙрдирдоें рдХрдЪ्рдЪी рдФрд░ рд╢ुрд░ुрдЖрддी рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╣ैं, рдЗंрдЯрд░рдоीрдбिрдПрдЯ рдХी рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдХे рд╕рдордп рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╣ैं, рдХॉрд▓ेрдЬ рдХी рдкреЭाрдИ рдХे рджौрд░ाрди рдоिрд▓े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╣ैं рдФрд░ рдмाрдж рдоें рднी рдЬीрд╡рди рдХे рджोрд░ाрд╣े рдкрд░ рд╕ीрдЦ рдФрд░ рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдЭे рдЯूрдЯрдирдиे-рдмिрдЦрд░рдиे рд╕े рдмрдЪाрдпा।...”

рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд╕्рдХूрд▓ рдФрд░ рдХॉрд▓ेрдЬ рдХी рдФрд░ рднी рдЕрдиेрдХ рдордзुрд░ рд╕्рдоृрддिрдпाँ рд╣ैं। рд╕рд╣рдкाрдаिрдпों рд░ाрдордЧोрдкाрд▓ рдФрд░ рднीрдХрдо рдиे рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдоें рдХрдЪ्рдЪреЬ рдордиु рдЬी рдХो рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХे рдЧुрд░ рд╕िрдЦाрдП рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫी ‘рдХрд▓ा рдХा рдорд░्рдо’ рдмрддाрдпा। рдЙрдирдХा рдЙрдкрдХाрд░ рд╡े рдХрднी рдирд╣ीं рднूрд▓ рдкाрддे, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдорд░्рдо рддो рд╕्рд╡рдпं рдХрд▓ा рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХृрд╖्рдгрдЪंрдж्рд░ рдоुंрджा рдЬी рднी рдирд╣ीं рдмрддा рдкाрдП рдеे। рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдпाрдж рдЖрдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд░ाрдЬрдиाрде рд╕ाрд░рд╕्рд╡рдд рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рдиाрдЯрдХीрдп рдЕंрджाрдЬ рдоें рдкреЭाрдиा рдФрд░ рдкूрд░ी рдХ्рд▓ाрд╕ рдкрд░ рдХрднी рди рдоिрдЯрдиे рд╡ाрд▓ा рдЬाрджुрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдордиु рдЬी рдХрднी рдирд╣ीं рднूрд▓ рдкाрдП। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиौрд╡ीं рдФрд░ рджрд╕рд╡ीं рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкреЭाрдИ। рдкрд░िрдгाрдорддः рд╣ाрдИрд╕्рдХूрд▓ рдоें рдордиु рдЬी рдХी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдбिрд╕्рдЯिंрдХ्рд╢рди рдЖрдИ। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЗंрдЯрд░рдоीрдбिрдПрдЯ рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдоिрд╕्рдЯрд░ рдЦुрд░ाрдиा, рдЧрдгिрдд рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдЧिрд░ीрд╢рдЪंрдж्рд░ рдЧрд╣рд░ाрдиा, рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╢्рд░ी рд▓рдХ्рд╖्рдордгрд╕्рд╡рд░ूрдк рд╢рд░्рдоा, рдоोрд╣िрдиी рдоुрд╕рдХाрди рдХे рд╕्рд╡ाрдоी рдЧрдгिрдд рдХे рд▓ाрд▓ाрд░ाрдо рд╢ाрдХ्рдп, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕ी.рдкी. рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда рддрдеा рдЕрди्рдп рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХो рднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдд्рдпंрдд рд╢्рд░рдж्рдзा рдХे рд╕ाрде рдпाрдж рдХिрдпा рд╣ै।

рдЗрди рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХे рд╕ाрде рдордиु рдЬी рдиे рдЙрди рдЖрджрд░्рд╢ рдЪрд░िрдд्рд░ рд╡ाрд▓े рд╕рдорд░्рдкिрдд рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдпाрдж рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдЦुрдж рджीрдпा рдмрдирдХрд░ рд░ाрд╣ рджिрдЦाрдИ। рдЗрдирдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╣िंрджी рдХे рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╕्рдо рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢ांрддिрд╕्рд╡рд░ूрдк рджीрдХ्рд╖िрдд, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рд╢ांрддрдордиा рдУंрдХाрд░рдиाрде рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдФрд░ рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓ рдЗंрдЯрд░ рдХॉрд▓ेрдЬ рдХे рдк्рд░рдзाрдиाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЧोрдкाрд▓ рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓ рдЬी рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рд╕ुंрджрд░ рдХॉрд▓ेрдЬ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рдЬीрд╡рди рд╣ोрдо рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рд░ाрдордЧोрдкाрд▓ рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓ рдЬी рдХे рд▓िрдП рдордиु рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╡े рдРрд╕े рдмреЬे рдФрд░ рд╕рдорд░्рдкिрдд ‘рдХृрддिрдХाрд░’ рдеे рдЬो рдЕрдкрдиी рд░рдХ्рдд рдФрд░ рдордЬ्рдЬा рд╕े рдХृрддि рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рдЙрд╕े рджेрдХрд░ рдиिःрд╢ेрд╖ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдоैं рдЬो рдХुрдЫ рднी рд╣ूँ, рдЙрд╕े рдмрдиाрдиे рдоें рд░ाрдордЧोрдкाрд▓ рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓ рдЬी рдФрд░ рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХॉрд▓ेрдЬ рдХा рдмреЬा рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдоैं рдЗрд╕े рднрд▓ा рдХैрд╕े рднूрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ूँ।”

рдЗрди рдЖрдд्рдоीрдп рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдоें рдордиु рдЬी рд╕्рд╡рдпं рднी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рднी। рдЬिрд╕ рдоाрд╣ौрд▓ рдоें рд╣рдо рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рддो рдЖрдПрдЧा рд╣ी। рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЙрд╕рд╕े рддрдЯрд╕्рде рд╣ोрдХрд░ рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддा। рдЬो рддрдЯрд╕्рде рд░рд╣рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдордиु рдЬी рд╕्рд╡рдпं рдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुрдб़े рдРрд╕े рдЕрдиेрдХ рдоाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рд▓рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рджोрдиों рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдЕрддीрдд рдХी рд╕्рдоृрддिрдпाँ рдПрдХ-рдПрдХ рдХрд░ рдкुрдирдЬीрд░्рд╡िрдд рд╣ोрддी рдЬाрддी рд╣ैं।

рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиाрдпрдХ рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЕрди्рдп рдкाрдд्рд░ों рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рд╕ाрде рдЙрднाрд░ा рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрди рдЖрдд्рдордкрд░рдХ рд╕ंрд╕्рд╕्рдорд░рдгों рдоें рдордиु рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ंрдмрдж्рдз рдкाрдд्рд░ों рдХे рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рд╕े рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдо рддрдд्рдд्рд╡ рдХो рдЙрднाрд░ा рд╣ै рдЬो рдиिрддांрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдордиु рдЬी рдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдП рдпे рд╕рднी рдкाрдд्рд░, рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдФрд░ рдШрдЯрдиाрдПँ рднी рдЙрдирдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдПрд╡ं рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрдЧे рдмреЭрддी рд╣ैं। рдпाрдиी рдХेрд╡рд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╣ी рд╕ंрдмрдж्рдз рдкाрдд्рд░ों рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдирд╣ीं рдбाрд▓рддा, рдмрд▓्рдХि рдпे рдкाрдд्рд░ рднी рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЙрднाрд░рддे рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं।

рдЗрди рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдоें рдХрд╣ीं рднी рдЖрдд्рдорд╢्рд▓ाрдШा рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддी। рд╕्рд╡рдпं рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдоें рд╢ीрд▓-рд╕ंрдХोрдЪ рднी рдирд╣ीं рд╣ै। рдмреЬे рддрдЯрд╕्рде рд╣ोрдХрд░, рдкूрд░्рдг рдЕрд╕ंрд╕्рдоृрдХ्рдд рд░рд╣рдХрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпे рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдкाрдардХ рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХो рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рдмрдиाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдо्рдоाрди рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं।

рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЗрди рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдХो рдкрдв़рддे рд╕рдордп рд▓ेрдЦрдХ рдХी рд╕ंрддुрд▓िрдд рджृрд╖्рдЯि рдкाрдардХ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдФрд░ рд╕ंрдмрдж्рдз рдкाрдд्рд░ों рдХी рдЧुрдг-рджोрд╖ों рдХी рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा рдХрд░рддा рд╣ैं। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рдХрдаिрди рднी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдЧ-рдж्рд╡ेрд╖ рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдоुрдХ्рдд рд░рд╣ рдкाрдиा рдоाрдирд╡-рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдЙрддрдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдмреЬी рдХрдаिрди рд╕ाрдзрдиा рд╣ै। рдиिрд░्рдордо рд╕ाрдзрдиा рд╣ै। рд╕рдЪेрдд рдФрд░ рд╕рдЬрдЧ рд░рд╣рдХрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдХрд░्рдо рд╣ै। рдЗрди рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдоें рдЕрдкрдиे рдкाрдд्рд░ों рдХो рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рддे рд╕рдордп рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рднी рдкाрдардХों рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдЭा рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдкाрдардХों рдХो рднी рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкूрд░ी рдЖрд╢्рд╡рд╕्рддि рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕्рдорд░рдг рдХिрдП рдЧрдП рдкाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕्рд╡рдпं рд▓ेрдЦрдХ рдХा рднी рдЖрдд्рдордиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╣ै। рдкाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд▓ेрдЦрдХ рднी рд╕рдЪ्рдЪे рд╣ृрджрдп рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдХो рдХुрдЫ рдЕрдкрдиे рдмाрд░े рдоें рдХрд╣рдиा рдирд╣ी рдкреЬрддा, рд╡рд░рди् рд╕ंрдмрдж्рдз рдкाрдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╣ी рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕рдм рдХुрдЫ рдХрд╣ рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕्рд╡рддः рдиिрдЬрдд्рд╡ рдЖ рдЬाрддा рд╣ै।

рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░ाрдпः рд╕рднी рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рдкाрдд्рд░ рдХे рд╣ृрджрдп рдХी рдЕрддрд▓ рдЧрд╣рд░ाрдЗрдпों рдоें рдЙрддрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░ी рд╕ौंрджрд░्рдп рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕्рд╡рдпं рдЕрднिрднूрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЙрд╕ рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ौंрджрд░्рдп рдХे рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рджेрдЦ рд▓ेрддा рд╣ै, рдЬिрд╕े рдкाрдд्рд░ рдиे рд╕ंрднрд╡рддः рд╕्рд╡рдпं рднी рдирд╣ीं рджेрдЦा рд╣ोрдЧा। рдпрд╣ рдЙрд╕ рдкाрдд्рд░ рдХी рд╡िрдирдо्рд░рддा рдФрд░ рдЕрдХिंрдЪрдирддा рд╣ी рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕े рдХрднी рд╕्рд╡рдпं рдХो ‘рдЕрдж्рд╡िрддीрдп’ рдирд╣ीं рд╕рдордЭрдиे рджेрддी, рдХिंрддु рд▓ेрдЦрдХ рдХी рддीрд╕рд░ी рдЖँрдЦ рдЙрд╕े рдЦोрдЬ рд▓ेрддी рд╣ै। рдЙрд╕ рд╕ाрдзाрд░рдг рдоें рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдХो рдкрд╣рдЪाрди рд▓ेрддी рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд▓ेрдЦрдХ рдХी рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЦोрдЬा рдЧрдпा рдЖрдд्рдо-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХा рд╡рд╣ рдкाрдд्рд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдк्рд░рднाрд╡ी рдмрди рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд╕ाрде рдкाрдардХों рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рднी рдЕрдкрдиा рдШрд░ рдмрдиा рд▓ेрддा рд╣ै। рдРрд╕ा рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдмेрд╢рдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХрддा рдХे рдЧुрдг рдХे рд╕ाрде рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд░рдЪрдиा рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрддीрдд рдХे рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рдЖрдмрдж्рдз рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рдиिрд╣िрдд рдЧुрдг рд╕рд╣рдЬрддा, рдЖрдд्рдоीрдпрддा, рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдпрддा рдФрд░ рдЬीрд╡ंрдд рднाрд╖ा рдЙрд╕े рд╡рд╣ рд╡ैрд╢िрд╖्рдЯ्рдп рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬो рдкाрдардХ рдХो рдкреЭрддे рд╕рдордп рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдЖрджि рдХा рдЖрд╕्рд╡ाрдж рдХрд░ाрддा рд╣ै।

рдХिрд╕ी рдЕрдЪ्рдЫे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХी рдПрдХ рдмрдб़ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ ‘рдЕрди्рдп’ рдХे рд╕ाрде ‘рд╕्рд╡’ рдХो рдЬोреЬрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕्рд╡рдпं рдФрд░ рдЕрди्рдп рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдХिंрддु рдЗрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдХрдо рд░ूрдкाрдпिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ंрдмрдж्рдз рдкाрдд्рд░ рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рд╡िрд╡िрдз рдкрдХ्рд╖ों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиा рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд░рд╣рддा рд╣ै। ‘рдпाрджें рдШрд░-рдЖँрдЧрди рдХी’ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдЖрдд्рдордХрдеाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рд▓िрдЦे рдпे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдЗрди рд╕рднी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдЬीрд╡рди рдХी рдЪुрдиी рд╣ुрдИ рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рд╕ाрде рд╕्рдорд░рдг рдХिрдП рдЧрдП рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдЬुреЬा рдкूрд░ा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рднी рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ै। рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рдЙрднрд░рдХрд░ рдЖрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдФрд░ рдиिрдЬी рд╕ंрдмंрдз рдЗрди्рд╣ें рднाрд╡рдк्рд░рд╡рдгрддा рдФрд░ рдоाрд░्рдоिрдХрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдмाрд╣рд░ी рд░ूрдк рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрдирдХे рдЖंрддрд░िрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рднी рдмреЬी рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рд╕े рдЕंрдХрди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдорди рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдЫाрдк рдЫोрдб़рддे рд╣ैं।

рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдпрдеाрд░्рде рдЬीрд╡рди рддрдеा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдЖрднा рд╕े рд╕ंрдкृрдХ्рдд, рд╕рд░рд▓ рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╢ैрд▓ी рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдП рдпे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдкाрдардХों рдХो рдоुрдЧ्рдз рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╣िंрджी рдХे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░ेंрдЧे।
***

рдбॉ. рд╢рдХुंрддрд▓ा рдХाрд▓рд░ा, (рдПрд╕ोрд╕िрдПрдЯ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░, рдоैрдд्рд░ेрдпी рдХॉрд▓ेрдЬ, рджिрд▓्рд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп), рдПрди.рдбी.-57, рдкीрддрдордкुрд░ा, рджिрд▓्рд▓ी-110034, рдоो. 8287479455, 9958455392


No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।