![]() |
рдЪंрдж्рд░ рдоोрд╣рди рднрдг्рдбाрд░ी |
рдЕрд╕्рддिрдд्рдпुрд░рд╕्рдпां рджिрд╢ि рджेрд╡рддाрдд्рдоा рд╣िрдоाрд▓рдпो рдиाрдо рдирдЧाрдзिрд░ाрдЬ:
рдкूрд░्рд╡ोрдкрд░ो рддोрдпрдиिрдзी рд╡рдЧाрд╣्рдп рд╕्рдеिрдд: рдкृрдеिрд╡्рдпाрдоिрд╡ рдоाрдирджрдг्рдб:
- рдХाрд▓िрджाрд╕
рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб рдХे рдХुрдоाрдпूँ рдЕंрдЪрд▓ рдоें рдмрд╕े рдЫोрдЯे рд╕े рдирдЧрд░ рдЕрд▓рдоोреЬा рдоें рдмीрддे рдмрдЪрдкрди рдХी рдпाрджों рдоें рдПрдХ рдпाрджрдЧाрд░ рджृрд╢्рдп рдоेрд░े рд╕्рдоृрддि рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЙрднрд░ рдЖрддा рд╣ै - рдк्рд░ाрдд:рдХाрд▓ीрди рд░рд╡ि рдХिрд░рдгों рдоें рдЬрдЧрдордЧाрддा рд╣िрдоाрд▓рдп рдХी рджрдордХрддी рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХा рджृрд╢्рдп। рдлिрд░ рдЬрдм рдХुрдЫ рд╕ोрдЪрдиे рд╕рдордЭрдиे рд▓ाрдпрдХ рд╣ुрдЖ рдоेрд░ी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХा рдПрдХ рдмрдбा рд╣िрд╕्рд╕ा рдЗрди рд╢्рд░ेрдгिрдпों рд╕े рд╣ी рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ोрддा рдФрд░ рдЙрди рджрдордХрддे рд╢िрдЦрд░ों рдХो рдкाрд╕ рдЬाрдХрд░ рдЫू рд▓ेрдиे рдХा рдорди рдХрд░рддा। рдЖрдЬ рдХрдИ рджрд╢рдХों рдХे рдЕंрддрд░ाрд▓ рдХे рдмाрдж рдЬрдм рдкुрди: рд╡рд╣ाँ рдЬाрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ा рддрдм рднी рд╡рд╣ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдЕрдкिрддु рдЙрд╕рдоें рдХुрдЫ рдЬुреЬрддा рджिрдЦाрдпी рджिрдпा рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдХुрдЫ рдирд╡ीрди рд╕ंрджрд░्рдн рднी рдЖ рдЬुреЬे। рдЬीрд╡рди рдоें рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдпे рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЙрдд्рдХрдЯ рдЕрдиुрднрд╡ рд╡ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдпाрджों рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं рдЬो рдлिрд░ рдХрднी рдЕрд╡рдХाрд╢ рдпा рдЦुрд╢ी рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд▓ों рдоें рд╕्рдоृрддि рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рдЙрднрд░рддे рдЖрддे рд╣ैं। рдмाрдж рдХे рд╡рд░्рд╖ों рдоें рд╣िрдоाрд▓рдп рдХा рдоेрд░ा рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдЫूрдЯा рдЬрдм рдЖрдЧे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рдпाрдЧ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд▓िрдпा рдкрд░ рдХुрдЫ рд╕ंрддोрд╖ рдеा рдХि рдЧंрдЧा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣िрдоाрд▓рдп рдХा рдПрдХ рдк्рд░рддिрдиिрдзि рддो рдоौрдЬूрдж рд╣ै рдЙрд╕рдХी рдпाрдж рддाрдЬा рд░рдЦрдиे рд╣ेрддु। рд╣िрдоाрд▓рдп рдФрд░ рдЧंрдЧा – рднाрд░рддीрдп рдЬрди рдоाрдирд╕ рдХो рдХिрддрдиा рд╕рдоृрдж्рдз рдХिрдпा рд╣ै рджोрдиों рдиे рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдХिрдпा рд╣ै рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рд╣िрди्рджी рд╡ рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो, рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЗрддрд░ рдХृрд╖ि рд╡ рдЙрд╕ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рднी। рд╣िрдоाрд▓рдп рд╡ рдЧंрдЧा рдХे рд╕ाрде рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ूрдк рдоें рдЬुрдбा рд╣ै рднрдЧрд╡ाрди рд╢िрд╡ рд╢ंрдХрд░ рдХा рдиाрдо। рд╢िрд╡, рд╣िрдоाрд▓рдп рдФрд░ рдЧंрдЧा -- рдЗрди рддीрдиों рдХे рдмिрдиा рднाрд░рддीрдп рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि - рд╢ाрдпрдж рдЕрдзूрд░े рд╣ी рд▓рдЧें।
рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╡ рд░рд╣рди рд╕рд╣рди рдЙрд╕рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ рд▓ाрдХ्рд╖рдгिрдХрддा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ों рдпрд╣ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡рд╣ाँ рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд░ुрдЭाрдиों рд╕े рднी рдкрд░िрднाрд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдзीрд░े рдзीрд░े рд╣िрдоाрд▓рдп рдк्рд░рддीрдХ рдмрдирддा рдЧрдпा рджेрд╡рднूрдоि рдХा, рддрдкोрднूрдоि рдХा рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЕрднिрдпाрдиों рдХा, рдФрд░ рд╡рд╣ рджेрд╢ рдХे рдЬрдирдоाрдирд╕ рдкрд░ рдЫाрддा рдЪрд▓ा рдЧрдпा। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ोрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдеा рдФрд░ рд╣ुрдЖ рднी рдЬो рдХाрд▓िрджाрд╕ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕ाрдл़ рджिрдЦाрдпी рджेрддा рд╣ै। рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЖрдпाрдо рдоें рдпे рд╣िрдоाрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдмрдирддी рд░рд╣ीं рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдкрд░्рд╡рддाрд░ोрд╣рдг рдЕрднिрдпाрдиों рдХे рд▓िрдпे рднी।
рдиिрдЪрд▓े рдФрд░ рдордз्рдпрдо рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рдЗрди рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рдЕрдиेрдХ рдн्рд░рдордг рдкрде (рд╣ाрдЗрдХिंрдЧ рдЯ्рд░ेрд▓्рд╕) рдкैрджрд▓ рдн्рд░рдордг рдХे рд▓िрдпे рд╕ुрдЧрдо рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкрдж-рдн्рд░рдордг рдХा рдЖрдирди्рдж рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдоैं рд▓ेрдЦрдХ рдкाрд▓ рдеेрд░ू рдХे рд╕ुрдЭाрд╡ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦ рдкрд░्рдпрдЯрди рдФрд░ рдн्рд░рдордг рдоें рдЕंрддрд░ рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा। рдкрд░्рдпрдЯрди рдоें рдоौрдЬ-рдорд╕्рддी рдкрд░ рдЬोрд░ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдн्рд░рдордг рдоें рд╕рднी рддрд░рд╣ рдХे рд░ुрдЭाрди рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдХрдо рд╕े рдХрдо рдк्рд░рдпрдд्рди рдоे рд╣िрдоाрд▓рдп рдХी рднрд╡्рдпрддा рдФрд░ рд╡िрд░ाрдЯ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХी рдмाрдд рд╣ै рдоेрд░ी рдпाрджों рдоें рдХुрдЫ рдиाрдо рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрднрд░ рдЖрддे рд╣ैं рдоुрдХ्рддेрд╢्рд╡рд░, рдЕрд▓्рдоोреЬा рдХे рдиिрдХрдЯ рдмिрдирд╕рд░ рдФрд░ рдХौрд╕ाрдиी। рдЗрди рддीрдиों рд╕्рдерд▓ों рд╕े рд╣िрдоाрд▓рдп рдХा рджृрд╢्рдп рдЕрднिрднूрдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЦाрд╕ рдмाрдд рдпрд╣ рдХि рдЗрди рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпрдд्рди рдпा рдХрдаिрди рдпाрдд्рд░ा рдирд╣ीं рдХрд░рдиी рд╣ोрддी। рдХौрд╕ाрдиी рд╕े рджेрдЦрдиे рдкрд░ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬैрд╕े рд╣рдо рд╣िрдордЧिрд░ि рдХे рдж्рд╡ाрд░ рдкрд░ рдЖ рдкрд╣ुँрдЪे рд╣ों। рдпрд╣ рджृрд╢्рдп рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░ेрдоी рдХो рдЕрднिрднूрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддा рд╣ै। рдРрд╕े рд╣ी рдХिрд╕ी рдкрд▓ рдоें рдмिрд▓ рдПрдЯрдХेрди(1) рдиे рдЙрд╕ рдкрд░рдо рдЖрдирди्рдж рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рд╣ै ‘рдЬрдм рд╣िрдоाрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╢ृंрдЦрд▓ा рдХी рджृрд╢्рдпाрд╡рд▓ी рдиे рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХी рд░ाрдЧिрдиी рдЫेреЬ рджी’ рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ी рдЕрдиुрднूрддि рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡ рд╢ोрдз рдоें рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рдмिрддाрдиे рдХा рдиिрд╢्рдЪрдп рдХрд░ рд▓िрдпा।
рджोрд╣рд░ा рдн्рд░рдордг
рдпрджि рдн्рд░рдордг рдкрде рдмрд╣ुрдд рдХрдаिрди рд╡ рджुрд░्рдЧрдо рди рд╣ो рддрдм рдмाрд╣्рдп рдн्рд░рдордг рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЕंрджрд░ूрдиी рдн्рд░рдордг-рдкрде рдкрд░ рдиिрдХрд▓рдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрде-рд╕ाрде। рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдЗрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкрджрдпाрдд्рд░ा рдмрд╣ुрдд рд░ुрдЪिрдХрд░ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬो рд╣рдоें рдмाрд╣рд░ рдФрд░ рднीрддрд░ рдХे рдЬाрдиे рдЕрдирдЬाрдиे рд░ाрд╕्рддो рдкрд░ рдПрдХ рдЦोрдЬी рд╡ рд╕рдорди्рд╡рдпाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддी рд╣ै рдмрд╢рд░्рддे рдЕंрджрд░ рдеोрдбी рд╕ी рднी рдЬрдЧрд╣ рд╣ो рдЗрди рдЪीрдЬों рдХे рд▓िрдпे। рдпрд╣ рдмाрдд рдФрд░ рд╣ै рдХि рдЖрдЬрдХрд▓ рдХी рднाрдЧрджौрдб़ рд╡ाрд▓ी рдЬिрди्рджрдЧी рдоें рдЕंрджрд░ рдХी рдЬрдЧрд╣ рдХाрдлी рдХрдо рд╣ो рдЧрдпी рд╣ै рдЬो рд╢ाрдпрдж рд╣рдоाрд░ी рд╕рдордЭ рд╡ рд╕ाрде рд╣ी рдЬिрди्рджрдЧी рд╕े рдЬुрдб़ी рдХुрдЫ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдХрд╡ि рдЯी рдПрд╕ рдИрд▓िрдпрдЯ (2) рдХी рдХрд╡िрддा рдмрд░рдмрд╕ рдпाрдж рдЖ рдЬाрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं
рд╣рдордиे рдЬीрд╡рди рдХрд╣ाँ рдЦो рджिрдпा рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдоें
рд╣рдордиे рд╡िрд╡ेрдХ рдХрд╣ाँ рдЦो рджिрдпा рдЬ्рдЮाрди рдоें
рд╣рдордиे рдЬ्рдЮाрди рдХрд╣ाँ рдЦो рджिрдпा рд╕ूрдЪрдиा рдоें।
рдпे рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЧрд╣рди рдк्рд░рд╢्рди рдРрд╕े рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рдЙрднрд░рддे рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рдХрднी рдХрднी рд╕ंрднाрд╡िрдд рдЙрдд्рддрд░ рднी। рдоुрдЭे рдкрд░्рд╡рддों рдХे рдХрдИ рдн्рд░рдордг рдкрдеों рдкрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рджोрд╣рд░ी рдпाрдд्рд░ा рдХा рдЖрдирди्рдж рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдХрдИ рдмाрд░ рдирдпे рд╡िрдЪाрд░ рд╡ рдЕрдиुрднूрддि рдЗрди рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рдк्рд░рдЪुрд░рддा рд╕े рдоिрд▓े рд╣ैं। рд░ाрдмрд░्рдЯ рдкीрд░рд╕िрдЧ рдХी рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдХिрддाрдм (3) рдоें рдРрд╕े рд╣ी рджोрд╣рд░े рдн्рд░рдордг рдХा рдмрд╣ुрдд рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рд╕े рдЬिрдХ्рд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдкाрдардХ рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдЪрд▓рдиे рдХे рд▓िрдпे рдордЬрдмूрд░ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдн्рд░рдордг рдоोрдЯрд░ рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рдкрд░ рдеा рдкрд░ рдмाрдд рд╡рд╣ी рдеी рджोрд╣рд░े рдн्рд░рдордг рдХी – рдЕंрджрд░ рдФрд░ рдмाрд╣рд░, рдоोрдЯрд░ рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рдХा рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдЬैрд╕े рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुреЬे рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рдорд╕рд▓े рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрд░्рде рдФрд░ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдЬैрд╕े рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕рд╡ाрд▓ों рдХो рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрде-рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुрдб़े рдж्рд╡ैрдд рдХो рд╡े рдЦूрдмी рд╕े рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।
рдПрдХ рд▓рдо्рдмे рдЕंрддрд░ाрд▓ рдХे рдмाрдж рдЬрдм рдоैं рджोрдмाрд░ा рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдн्рд░рдордг рдкрд░ рдиिрдХрд▓ा рдоेрд░ा рдмाрд▓्рдпрдХाрд▓ рдХा рдкुрд░ाрдиा рдЕрдиुрднрд╡ рджोрд╣рд░ाрдпा рдЧрдпा рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдЪ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдирд╣ीं। рд╕ंрднрд╡рддः рдХुрдЫ рдеा рдЬो рдЕрдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдеा рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдРрд╕ा рдеा рдЬो рдмрджрд▓ рдЪुрдХा рдеा। рдкрд░्рд╡рдд рд╡рд╣ी рдеा рдкрд░ рд╢ाрдпрдж рдоैं рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рдеा рдЙрдо्рд░ рдХे рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े рднी। рдоैं рд╣िрдоाрд▓рдп рдХी рдЧोрдж рдоें рдкрд▓ा рдмрдвा рдеा рдФрд░ рдоेрд░ा рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рднी рдеा। рдЗрд╕ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдоें рд╡िрд░ाрдЯ рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рдмोрдз рддो рдеा рд╣ी рдФрд░ рдеा рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн। рдХुрдЫ рдирдпे рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдЬрдм рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЖрдпे рддो рд╕рд╣рд╕ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдкрд░ рдпрд╣ рднी рдЬिрди्рджрдЧी рдХा рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рднिрди्рди рд╡ рдЕрд╕рдо्рдкृрдХ्рдд рд╕ंрджрд░्рднों рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╣ी рдЕрд░्рде рдкाрддा рд╣ै।
рдирд╡ीрди рд╕ंрджрд░्рдн
рдЕрдм рдЬрдм рдоैं рдкूрд░ी рдмाрдд рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдЬाрди рд░рд╣ा рд╣ूँ рдХрдИ рдирдпे рд╕ंрджрд░्рдн рдЙрдж्рднाрд╖िрдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдоैं рдЕрднिрднूрдд рд╣ूँ рдкुрд░ाрдиे рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╡ рдиूрддрди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рджेрдЦрдиे рдФрд░ рдкрд░рдЦрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें। рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рдпрд╣ी рдХुрдЫ рдЪрд░्рдЪा рдХा рд╡िрд╖рдп рд░рд╣ेрдЧा।
рд╣िрдоाрд▓рдп рдХी рдкौрд░ाрдгिрдХ рдзाрд░рдгा рдФрд░ рдЖрдЬ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЪिрдд्рд░ – рджोрдиों рдХो рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рдоें рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдХрдаिрдиाрдИ рдХी рдЖрд╢ा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ोрддी рдкрд░ рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдЬो рдоेрд░े рд▓िрдпे рди рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╕ुрдЦрдж рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдеा рдЕрдкिрддु рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдХा рдЖрдзाрд░ рднी। рд╣िрдоाрд▓рдп рдХा рдЬрди्рдо рдЬिрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╣ुрдЖ рдЙрд╕рдкрд░ рднूрдЧрд░्рдн рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЕрдм рддрдХ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд░ोрдоांрдЪ рд╕े рднрд░ी рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рдзрд░рддी рдХा рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдЕрдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рдмाрдд рджीрд░्рдШ рд╕рдордпाрди्рддрд░ाрд▓ рдХे рд▓िрдпे рдирд╣ीं рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी। рд▓рдЧрднрдЧ рдкрдЪाрд╕ рдХрд░ोрдб рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдЗрд╕ рднूрднाрдЧ рдХा рднौрдЧोрд▓िрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╡ैрд╕ा рдирд╣ीं рдеा рдЬैрд╕ा рдЖрдЬ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं। рддрдм рднाрд░рддीрдп рдЙрдк рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдПрд╢िрдпा рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдеा। рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдеा рд▓ौрд░ेрд╢िрдпा рдЬिрд╕рдоें рдЖрдЬ рдХे рдПрд╢िрдпा рдХा рдмрдб़ा рднाрдЧ рд╢ाрдоिрд▓ рдеा рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдоे рдЧोंрдбрд╡ाрдиा рдЬिрд╕рдоें рднाрд░рддीрдп рднूрднाрдЧ рд╢ाрдоिрд▓ рдеा। рд▓рдЧрднрдЧ рдмीрд╕ рдХрд░ोрдб़ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдЧोंрдбрд╡ाрдиा рдЙрдд्рддрд░ рдХी рдУрд░ рдЧрддिрдоाрди рдеा рдЬो рд▓рдЧрднрдЧ рдкाँрдЪ рдХрд░ोреЬ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдЬा рдЯрдХрд░ाрдпा рдПрд╢िрдпा рдХे рдЙрд╕ рднाрдЧ рд╕े рдЬो рдЖрдЬ рддिрдм्рдмрддी рдкрдаाрд░ рдХा рднाрдЧ рд╣ै।
рджो рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों рдХा рдпрд╣ рдЯрдХрд░ाрд╡ рд╕ाрдзाрд░рдг рдШрдЯрдиा рдирд╣ीं рдеी। рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ी рдЗрд╕рдоें рднूрдЦंрдб рдХा рдХुрдЫ рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╖्рдЯ рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдХुрдЫ рдеा рдЬिрд╕рдХा рд╕ृрдЬрди, рдпрд╣ рдЙрд╕ рд╡िрд░ाрдЯ рдЯрдХ्рдХрд░ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдеा рдХि рд╕ंрдШрдЯ्рдЯ рд░ेрдЦा рдХे рдиिрдХрдЯ рдХा рднूрдЦंрдб рдкрд░्рд╡рдд рдХे рдЖрдХाрд░ рдоें рдЙрда рдЧрдпा। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдпрд╣ рд╣ै рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдЬрди्рдо рдХी рдХрдеा (4)। рдЗрд╕ рдЯрдХ्рдХрд░ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдЬрди्рдо рдХा рдХाрд░рдг рдмрдиा рдкрд░ рдЙрд╕ рджाрдм рдХा рдХ्рдпा рдЬो рдЙрдд्рддрд░ рдХी рдУрд░ рдЧрддिрдоाрди рднूрдЦंрдб рдЖрдЬ рднी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕ рдиिрд░ंрддрд░ рджाрдм рдХा рдЕрд╕рд░ рд╣ै рдХि рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕рдордп рдЕрдХ्рд╖ рдкрд░ рд╕्рдеिрд░ рдирд╣ीं рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдКंрдЪाрдИ рдЖрдЬ рднी рд▓рдЧाрддाрд░ рдмрдв рд░рд╣ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдзीрд░े рдзीрд░े – рдХрд░ीрдм рдХुрдЫ рдЗंрдЪ рдк्рд░рддि рд╡рд░्рд╖।
рдмिрдирд╕рд░ рд╡ рдХौрд╕ाрдиी рдХे рдиिрдХрдЯ рдРрд╕े рд╣ी рдХिрд╕ी рджोрд╣рд░े рдн्рд░рдордг рдХे рджौрд░ाрди рдпे рд╕ाрд░े рд╡िрдЪाрд░ рдоुрдЭे рдЖрди्рджोрд▓िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХрднी рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╡ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рдоें рдХोрдИ рд╡िрд░ोрдзाрднाрд╕ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдпी рджेрддा। рд╕ृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдЬрди्рдо рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ूрдк рдоें рдЬुрдбे рд╣ैं рднूрдоिрдЧрдд рдЯैрдХ्рдЯोрдиिрдХ рдкрд░рддों рдХा рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рдФрд░ рдкрд░्рд╡рдд рд╢ृंрдЦрд▓ा рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि – рд╢िрд╡-рддांрдбрд╡ рдХे рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рд╕ृрд╖्рдЯि-рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рдХा рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдЕрд╡िрд░рд▓ рджрд░्рд╢рди, рд╕ृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╡िрдиाрд╢ рдХा рдЕрд╡िрд░рд▓ рдЪрдХ्рд░। рдХैрд╕ा рд╕ंрдпोрдЧ рд╣ै рдХि рдирдЯрд░ाрдЬ рд╢िрд╡ рдХा рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕े рдиाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рддांрдбрд╡ рдоें рд╕ृрд╖्рдЯि-рд╡िрдиाрд╢ рдХा рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдЦेрд▓ рдмिрдо्рдмिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдЬрди्рдо рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ूрдк рдоें рдЬुрдб़ा рд╣ै।
рд╢ांрддि, рддрдк рд╡ рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рдХे рд▓िрдпे рд╕рджा рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд░рд╣ा рдЬो рд╣िрдоाрд▓рдп рдЙрд╕рдХा рдЬрди्рдо рдХिрддрдиे рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ाрдд्рдордХ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╣ुрдЖ рд╕рд╣рд╕ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рднी рдЬाрдирддे рд░рд╣े рд╣ैं рд╣рдо рдХि рд╣िрдоाрд▓рдп рдХा рдкूрд░ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрд╕ ‘рд╕ीрдЬрдоिрдХ рдЬोрди’ рдоें рдЖрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рднूрдХрдо्рдк рдХा рдЦрддрд░ा рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрд░ीрдм рдЪाрд░ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб рд╡ рдиेрдкाрд▓ рдоें рднूрдХрдо्рдк рдХी рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рд▓ीрд▓ा рдХी рдпाрджें рдЕрднी рддाрдЬा рд╣ैं। рднूрдЧрд░्рдн рд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै рдХि рдиिрдХрдЯ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдПрдХ рдмрдбे рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рднूрдХंрдк рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддрдмाрд╣ी рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдХ्рд░рдо рдЪрд▓рддा рд░рд╣ेрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рднूрдоिрдЧрдд рдЯैрдХ्рдЯोрдиिрдХ рдкрд░рддों рдХा рджрдмाрд╡ рд╕рдордп рд╕рдордп рдкрд░ рдиिрдХрдЯ рдХी рдзрд░рддी рдХो рд╣िрд▓ाрддा рд░рд╣ेрдЧा рдФрд░ рдЕрд╕ीрдо рд╢ांрддि рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдпрд╣ рдкрд░्рд╡рдд рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдЙрдерд▓ рдкुрдерд▓ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдмрдиा рд░рд╣ेрдЧा рдФрд░ рдЗрди рд╕ाрд░ी рдмाрддों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрд╕ीрдо рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХा рднी। рдЗрди рд╕рдмрдХे рд╕ाрде рдирдЯрд░ाрдЬ рднрдЧрд╡ाрди рд╢िрд╡ рдХा рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоेрд░े рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХो рджुрдЧुрдиा рдХрд░ рджेрддा рд╣ै।
рдПрдХ рдФрд░ рджोрд╣рд░ा рдн्рд░рдордг, рдЗрд╕ рдмाрд░ рдеोрдб़ा рджрдХ्рд╖िрдг рдХा рд░ुрдЦ рдХрд░рддे рд╣ैं рд╕ुрджूрд░ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХी рдкाрд╡ाрдЧрдв़ рдкрд╣ाрдб़िрдпों рдХा। рдкрд╣ाрдб़ी рдХे рд╢िрдЦрд░ рдкрд░ рдоाँ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХे рдмाрдж рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдпा рдЪिрд░ рдкрд░िрдЪिрдд рджोрд╣рд░े рдн्рд░рдордг рдкрд░ рдФрд░ рд╣िрдоाрд▓рдп рдХी рдпाрдж рддाрдЬा рд╣ो рдЖрдпी। рд╡िрд░ाрдЯ рд╣िрдоाрд▓рдп рдЙрдо्рд░ рдХे рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े рдмрдЪ्рдЪा рд╣ै рджрдХ्рд╖िрдг рдФрд░ рдордз्рдп рднाрд░рдд рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЫोрдЯी рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░ाрдЪीрди рд╢ृंрдЦрд▓ाрдУं рдХी рддुрд▓рдиा рдоें। рд╣िрдоाрд▓рдп рдХा рдЬрди्рдо рд▓рдЧрднрдЧ рдкाँрдЪ–рдЫрд╣ рдХрд░ोрдб़ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдХा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдкाрд╡ाрдЧрдв़ рдкрд╣ाрдб़िрдпों, рд╡िंрдз्рдпाрдЪрд▓ рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рдЕрдиेрдХ рдкрд░्рд╡рдд рд╢ृंрдЦрд▓ाрдУं рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 50 рд╕े рд╕ाрда рдХрд░ोрдб़ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдХा। рдпрд╣ рднी рдХि рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рдХा рдЬрди्рдо рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдлрдЯрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╣िрдоाрд▓рдп рдХा рджो рднूрдЦंрдбों рдХे рдЯрдХрд░ाрдиे рд╕े।
рдПрдХ рдФрд░ рдЕंрджрд░ूрдиी рдн्рд░рдордг: рдорди рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा
рдоैं рдкुрди: рд╣िрдоाрд▓рдп рдХी рд╡ाрджिрдпों рдоें рд▓ौрдЯ рдЖрддा рд╣ूँ рд╡ैрд╕ी рд╣ी рджोрд╣рд░ी рдпाрдд्рд░ा рдХे рдкрде рдкрд░। рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рд╕ोрдЪрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ूँ рдорди рдХी рдЪेрддрди, рдЕрд╡рдЪेрддрди рдФрд░ рдЕрдЪेрддрди рдХी рдкрд░рддों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें। рдкृрде्рд╡ी рдХी рднूрдоिрдЧрдд рдЯैрдХ्рдЯोрдиिрдХ рдкрд░рддें рд╡ рдЙрдирдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕ाрдордиे рдЖ рдЬाрддी рд╣ैं। рднूрдоिрдЧрдд рдкрд░рддें рд╕्рдеिрд░ рдирд╣ीं рдЧрддिрдоाрди рд╣ैं рдзीрд░े-рдзीрд░े। рдорди рдХी рдкрд░рддों рдоें рднी рд╣рд▓рдЪрд▓ рд╣ै рдЕрдХ्рд╕рд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдкрд░ рдХрднी рддेрдЬी рд╕े рднी – рдХрднी-рдХрднी рд▓рдЧрднрдЧ рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╡िрдз्рд╡ंрд╕рдХ рдЕंрджाрдЬ рдоें। рдпрд╣ рдЕंрджाрдЬ рджो рдкрд░рддों рдХे рдЯрдХрд░ाрдиे рдЬैрд╕ा рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдпा рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕рд░ीрдЦा рднी। рдЬो рднी рд╣ो рдоुрдЭे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдмाрд╣рд░ी рдЬрдЧрдд рдХा рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдмिрдо्рдм рдорди рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рднी рджिрдЦाрдпी рджेрддा рд╣ै। рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬैрд╕े рдорди рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдврд▓ी рд╣ै рдХुрдЫ-рдХुрдЫ рдмाрд╣рд░ी рдЬрдЧрдд рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдирдоूрдиे рдкрд░ рд╣ी। рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рднी рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे, рдХ्рдпोंрдХि рдорди рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै рдЬो рд╕्рд╡рдпं рдЬैрд╡िрдХ-рд╡िрдХाрд╕-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рднी рдХि рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдмाрд╣рд░ рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдЪрдХ्рд░ рдЙрд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдмाрдд рд╕े рдмाрдд рдЪрд▓ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै рдПрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рд╕े рджूрд╕рд░ा рдЬुрдб़рддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рддीрд╕рд░ा। рдпрд╣ рдЬुрдб़рдиा рдФрд░ рднी рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬрдм рд╣рдо рдпрд╣ рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдпे рд╕рдм рдШрдЯ рд░рд╣ा рд╣ै рдЙрд╕ рдПрдХ рд╣ी рдЬрдЧрд╣ рдЬिрд╕े рд╣рдо рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЙрд╕рдХे рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬो рдШрдЯ рд░рд╣ा рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рджूрд╕рд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдШрдЯрдиाрдЪрдХ्рд░ рд╕े рдмрд╣ुрдд рджूрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдХрднी рдЗрдзрд░ рдХा рдЙрдзрд░ рд╣ो рднी рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рд╣рдо рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рд╕े рд╢ुрд░ू рдХрд░ рднूрдЧрд░्рдн рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рддाрдиे рдмाрдиे рддрдХ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдн्рд░рдордг рдХрд░ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЕрдм рддो рдмाрдд рдЗрд╕ рд╕े рднी рдЖрдЧे рдиिрдХрд▓ рдЪुрдХी рд╣ै рди्рдпूрд░ोрд▓ाрдЬिрдХрд▓ рд╕ंрджрд░्рднों рддрдХ; рди्рдпूрд░ोрд▓ाрдЬी рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХोрд╢िрдХा-рддंрдд्рд░ рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдЬो рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХाрд░्рдпрд╡िрдзि рд╕рдордЭрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै। рдкिрдЫрд▓े рддीрди рджрд╢рдХों рдоें рдЗрд╕рдоें рдирдпी рд╢ोрдзों рд╡ рдЖрдзुрдиिрдХ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдиे рд╣рдоाрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоें рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рд╡ृрдж्рдзि рдХी рд╣ै।
рд╕ोрдЪрдиा рд╡ рд╣ोрдиा: рдкрд╣рд▓े рдХौрди
рджाрд░्рд╢рдиिрдХ-рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рджेрдХाрд░्рдд рдХा рдПрдХ рдХрдерди рдХाрдлी рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै:
‘рдоैं рд╕ोрдЪрддा рд╣ूँ рдЗрд╕рд▓िрдпे рдоैं рд╣ूँ’ (Ergo cogito, ergo sum)।
рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рдХि ‘рдоेрд░ा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдпा рд╣ोрдиा рдоेрд░े рд╕ोрдЪрдиे рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै’। рдмाрдд рдХुрдЫ рдЕрдЯрдкрдЯी рд▓рдЧрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рд╣рдЬ рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рддрд░्рдХ рд╣ोрдЧा: ‘рдоैं рд╣ूँ рдЗрд╕рд▓िрдпे рдоैं рд╕ोрдЪрддा рд╣ूँ’ рдпाрдиी рдоेрд░ा рд╕ोрдЪ рдоेрд░े рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдоैं рди рд╣ोрддा рддрдм рд╕ोрдЪрддा рдХैрд╕े। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рджेрдХाрд░्рдд рдХा рдХрдерди рднी рдаीрдХ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдЕрдЧрд░ рдоैं рд╕ोрдЪрдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рди рд╣ोрддा рддो рдЬाрдирддा рдХैрд╕े рдХि рдоैं рд╣ूँ। рдкрд╣ाрдб़ рдХ्рдпा рдЬाрдирддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╣ै рдпा рдирджी рдХ्рдпा рдпрд╣ рдХрд╣ рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╣ै। рдХ्рдпा рд╣िрдоाрд▓рдп рдХो рдкрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╣ै рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪा рдкрд░्рд╡рдд рд╣ै? рдХ्рдпा рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕ोрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै? рд╢ाрдпрдж рдирд╣ीं, рдоाрдорд▓ा рдЙрд▓рдЭрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдХ्рдпा рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХो рдоाрд▓ूрдо рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрди рд╣ै? рд╢ाрдпрдж рд╣ाँ। рдЕрдм рдЖрдк рдкूрдЫेंрдЧे рдХि рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХो рдХैрд╕े рдкрддा? рдХ्рдпा рд╡рд╣ рд╕ोрдЪрдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै? рдЙрдд्рддрд░ рд╣ोрдЧा рдХि рд╡рд╣ рд╕ोрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣ै рдиा рдХुрдЫ рдЕрдЬीрдм рд╕ी рдмाрдд?
рдЕрд╣ं рдм्рд░рд╣्рдоाрд╕्рдоि
рдоैं рд╕ोрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ूँ рддрдм рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рд╕ोрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдоैं рдХрд╣ рджूँ рдХि рдоैं рдФрд░ рд╣рдо рд╕рднी рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХी рдЕрд░рдм-рдЦрд░рдм рдЖँрдЦें рд╣ै рддрдм рд╢ाрдпрдж рдЧрд▓рдд рди рд╣ोрдЧा। рд╣рдо рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХे рд╣िрд╕्рд╕े рд╣ैं рд╡ैрд╕े рд╣ी рдЬैрд╕े рд╣рдоाрд░ी рдЖँрдЦें рд╣рдоाрд░ा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ैं। рдЬрдм рдоेрд░ी рдЖँрдЦ рджेрдЦрддी рд╣ै рддрдм рдоैं рдХрд╣рддा рд╣ूँ рдХि рдоैं рджेрдЦ рд░рд╣ा рд╣ूँ, рдЬрдм рдоेрд░ा рдоुँрд╣ рдмोрд▓рддा рд╣ै рддрдм рдоैं рдХрд╣рддा рд╣ूँ рдХि рдоैं рдмोрд▓ рд░рд╣ा рд╣ूँ рдФрд░ рдЬрдм рдоेрд░े рдкैрд░ рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдм рдоैं рдХрд╣ рдЙрдарддा рд╣ूँ рдХि рдоैं рдЪрд▓рддा рд╣ूँ। рддрдм рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдХрд╣ рд╕рдХрддा рдХि рд╡рд╣ рджेрдЦ рд░рд╣ा рд╣ै, рдпा рдмोрд▓ рдФрд░ рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै? рдмाрдд рдоे рджрдо рддो рд╣ै।
рддрдм рдЙрд╕ рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХрдерди ‘рдЕрд╣ं рдм्рд░рд╣्рдоाрд╕्рдоि’ рдХा рдХ्рдпा? рдФрд░ рдоिрд░्рдЬा рдЧाрд▓िрдм рдХे рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд╢ेрд░ рдХा рдХ्рдпा-
рди рдеा рдХुрдЫ рддो рдЦुрджा рдеा рди рд╣ोрддा рддो рдЦुрджा рд╣ोрддा
рдбुрдмोрдпा рдоुрдЭрдХो рд╣ोрдиे рдиे рди рд╣ोрддा рдоैं рддो рдХ्рдпा рд╣ोрддा।
рдпрд╣ рд╕ोрдЪ рд╣ी рддो рд╣ै рдЬो рд╣ोрдиे рдХा рдмोрдз рдХрд░ाрддा рд╣ै рдФрд░ рдбूрдмрдиे рдХा рднी। рд╡ैрд╕े рд╣ोрдиा рдпा рди рд╣ोрдиा рдпा рдбूрдмрдиा - рдЗрд╕рдХा рдкрддा рд╕ोрдЪрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╣ी рд▓рдЧ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдпे рдорди рдХी рднूрдоिрдХा рдЕрд╣рдо рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЬो рднी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рд╣ै рд╡рд╣ рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрди рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рддंрддुрдУं рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै рдЬो рд╣рдоाрд░ी рдЪेрддрдиा рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ैं। рд╕ोрдЪрдиे рдХी рдЕрдж्рднुрдд рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╡ाрд▓ा рдорди рдФрд░ рдЪेрддрдиा – рдЗрдирдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा рдХрд╣рдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╣рдоाрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣рдоें рдмрд╣ुрдд рдЖрдЧे рд▓े рдЪрд▓ी рд╣ै рдлिрд░ рднी рдХрдИ рдк्рд░рд╢्рди рдЖрдЬ рднी рдЕрдиुрдд्рддрд░िрдд рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдПрдХ рдЪेрддрдиा рдФрд░ рдорди рдХे рдЙрдж्рднрд╡ рдХा рд╣ै। рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, рди्рдпूрд░ोрд▓ाрдЬी, рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рднौрддिрдХी, рдЧрдгिрдд – рд╕рднी рджिрд╢ाрдУं рд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं рдЗрд╕ рдЧुрдд्рдеी рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें। рдкрд░ рдпрд╣ рдЧुрдд्рдеी рдЗрддрдиी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЬрд▓्рджी рд╕ुрд▓рдЭ рдЬाрдпेрдЧी рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा। рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рд╕рд╣ी рд╣ोрдЧा рдХि рдЕрдм рд╣рдо рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХाрд░्рдпрд╡िрдзि рдХो рдХाрдлी рдХुрдЫ рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं।
рдпрд╣ рдЧुрдд्рдеी рдЬैрд╕े рднी рдФрд░ рдЬрдм рднी рд╕ुрд▓рдЭे рд╣рдоाрд░ी рдЪрд░्рдЪा рдХे рдЖрдЧे рдмрдв़рдиे рдоें рдЗрд╕ рд╕े рдХोрдИ рдХрдаिрдиाрдИ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी। рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рд╣рдоाрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХाрдлी рдЖрдЧे рд╣рдоें рд▓े рдЬा рдЪुрдХी рд╣ै। рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХрдИ рдЦंрдбों рдоें рдмँрдЯा рд╣ै рдФрд░ рд╣рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рднूрдоिрдХा рдЕрд▓рдЧ рд╣ै рдорди рдХी рдХाрд░्рдпрд╡िрдзि рдоें। рджेрдЦрдиा, рд╕ुрдирдиा, рд╕्рдкрд░्рд╢, рд╕्рд╡ाрдж рд╡ рдорд╣рдХ – рдкाँрдЪों рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрд▓рдЧ рд╣ैं। рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмाрддों рдХे рд▓िрдпे рднी рдЕрд▓рдЧ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ैं рдорд╕рд▓рди рдЧрдгिрдд, рднाрд╖ा рд╡ाрдЪрди рд╡ рднाрд╖ा рдХी рд╕рдордЭ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрд▓рдЧ рд╣ैं। рднाрд╖ा рдХी рд╕рдордЭ рдФрд░ рд╡ाрдЪрди рджोрдиों рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдмाрдд рдХुрдЫ рдЕрдЬीрдм рдФрд░ рдЕрд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕ी рд▓рдЧрддी рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рдм рдк्рд░рдпोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै(5)। рднाрд╖ा рдоें рдЕрд▓ंрдХाрд░ों рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рд▓िрдпे рднी рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╣ै рди्рдпूрд░ॉрдиों рдХे рдЬुреЬाрд╡ рдоें। рди्рдпूрд░ॉрдиों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдкрд░्рдХ рд╕ूрдд्рд░ рд╣ैं рд╡े рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдЬुрдб़ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдХрднी-рдХрднी рдЗрд╕ рдЬुрдб़ाрд╡ рдоें рдХुрдЫ рдХрд╕рд░ рд░рд╣ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЬुрдб़ाрд╡ рдеोрдб़ा рдЧрд▓рдд рднी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рддрдм рд╣рдо рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЕрдоुрдХ рдХो рдЦाрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। рдХрднी-рдХрднी рдпрд╣ рдЕрдк्рд░рдд्рдпाрд╢िрдд рдЬुрдб़ाрд╡ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рдХा рдХाрд░рдг рднी рдмрди рдЬाрддा рд╣ै।
рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рджेрди рд╣ै рдоाрдирд╡ рдХो, рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े; рдЗрд╕рдоें рдоाрдирд╡ рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдпोрдЧрджाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдд рджूрд╕рд░ी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЗрд╕े рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдоाрдирдХрд░ рдоिрде्рдпा рдЕрднिрдоाрди рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЧौрд░рд╡ाрди्рд╡िрдд рдХрд░рддे рд░рд╣ें। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдпрд╣ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣рдо рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рд▓ेंрдЧे рдпрд╣ рдЬрд░ूрд░ рд╣рдоाрд░े рдЪिंрддрди рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╡िрдХрд╕िрдд рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдоाрдирд╡ीрдп рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХी рд▓рдо्рдмी рдлेрд╣рд░िрд╕्рдд рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рд▓рдо्рдмी рдлेрд╣рд░िрд╕्рдд рд╣ै рдоाрдирд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдкृрде्рд╡ी рддрдеा рдЬीрд╡ рдЬрдЧрдд рдХे рдЕрдиिрдпंрдд्рд░िрдд рджोрд╣рди рдХी। рд▓рдЧрднрдЧ рд░ोрдЬाрдиा рдкृрде्рд╡ी рдХा рддाрдк рдмрдв़рдиे рдХी рдмाрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдкрд░ рдмрд╣рд╕ рд╣ोрддी рд╣ै рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХी рднी рдЪрд░्рдЪा рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдирд╡ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХा рдРрд╕ा рд╡िрдХाрд╕ рд╕्рд╡рдпं рдЙрд╕рдХे рд▓िрдпे рдПрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдкрд░िрдгрддि рдХ्рдпा рд╣ोрдЧी рдпрд╣ рднी рдЙрд╕ी рдоाрдирд╡ рдорди рдХे рдиिрд░्рдгрдпों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрдЧा।
рдЬैрд╡िрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЖрдЬ рд╣рдо рдЗрд╕ рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рд╣ैं। рд╣рдоें рдирд╣ीं рдкрддा рдХि рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдЬिрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдиे рдЬीрд╡ рд╡ рдЬрди्рддु рдЬрдЧрдд рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा рд╣ै рдЙрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХ्рдпा рдеा? рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХोрдИ рдЦाрд╕ рдк्рд░рдпोрдЬрди рди рд╣ो рдФрд░ рдпрд╣ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдШрдЯрдиाрдУं рдПрд╡ं рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдорд╣рдЬ рд╕ंрдпोрдЧрд╡рд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рдПрдХ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ो। рдЬो рднी рд╣ो рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै рдХि рдЕрдЧрд▓ा рдЪрд░рдг рдПрдХ рд╕ीрдоा рддрдХ рдоाрдирд╡ рдорди рд╡ рдЙрд╕рдХी рд╕ोрдЪ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрдЧा। рд╡ैрд╕े рдоाрдирд╡ рдорди рдХोрдИ рдПрдХ рдЪीрдЬ рддो рд╣ै рдирд╣ीं рдЬिрд╕рдХो рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдоाрдирд╡ рдорди рдХे рдкूрд░े рд╡рд░्рдгрдкрдЯ рдХो рджेрдЦें рддो рдкрд╣рд▓ी рдмाрдд рдЬो рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै рд╡рд╣ рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдЬрди्рддु рд╕्рд╡рд░ूрдк, рдЬो рдЕрди्рдп рдЬрди्рддुрдУं рдХी рддрд░рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рд▓िрдпे рдЬीрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा, рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╡ рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдкрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рдХाрд░рдг рдЪेрддрди рдорди рдЕрдкрдиे рд╕े рдЗрддрд░ рдЙрдб़ाрди рднрд░рдиे рдХो рдк्рд░рдпрдд्рдирд╢ीрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╣рдо рдоाрдирд╡ рдХा рд╕рдорд╖्рдЯि рдкрд░рдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рднी рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрди рджो рд╕्рд╡рд░ूрдкों – рд╡्рдпрдХ्рддिрдкрд░рдХ–рд╕рдорд╖्рдЯि рдкрд░рдХ – рдХा рдж्рд╡ैрдд рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрдб़рдо्рдмрдиा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╡рд╣ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЗрди рджोрдиों рдоें рд╕े рдПрдХ рдХा рдЪрдпрди рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдФрд░ рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рддाрд▓рдоेрд▓ рдмैрдаाрдиे рдоें рдк्рд░рдпाрд╕рд░рдд рд░рд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдж्рд╡ैрдд рдПрдХ рдУрд░ рдЙрд╕рдХी рдкрд░ेрд╢ाрдиी рдХा рд╕рдмрдм рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा рдХा рд╕्рд░ोрдд рднी।
рдоैं рдЧोрддे рд▓рдЧाрддा рд╣ूँ
рдЖрдХृрддिрдпों рдХे рд╕рдоंрджрд░ рдоें
рдЦोрдЬрддा рд╣ुрдЖ рд▓рдЧाрддाрд░
рд╡рд╣ рдоोрддी – рдиिрд░ाрдХाрд░।
- рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░
(рд▓ेрдЦрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕े рдЕрдиूрджिрдд)
рдПрдХ рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕ाрдордиे рд╣ै рджूрд╕рд░ा рдоेрд░े рдорди рдЕрдн्рдпंрддрд░ рдоें, рдкрд╣рд▓ा рд╕ाрдХाрд░ рд╣ै рджूрд╕рд░ा рдиिрд░ाрдХाрд░।
рд╣िрдоाрд▓рдп рддрдм рдПрдХ рдкрд░्рд╡рдд рдоाрдд्рд░ рди рд╣ोрдХрд░ рдоेрд░े рд▓िрдпे рдк्рд░рддीрдХ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै рдХрдаिрди рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕े рдЙрдкрдЬी рдПрдХ рд░рдЪрдиा рдХा, рдк्рд░рд╕рд╡ рдкीрдб़ा рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд рдПрдХ рдирд╡ рдЖрдЧрдорди рдХा। рдоेрд░े рдорди рдХी рднрдЯ्рдЯी рдоें рд╕рдм рдкрдХрддा рд░рд╣рддा рд╣ै, рдкृрде्рд╡ी – рдЬो рд╣рдоाрд░ा рдШрд░ рд╣ै рд╡ рд╕ूрд░्рдп, рд╣рдоाрд░ा рдКрд░्рдЬा-рд╕्рд░ोрдд - рд╣рдоाрд░े рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЬрдирдХ рдФрд░ рдЧрд╡ाрд╣। рд╕ूрд░्рдп рднी рдЕрдЬрди्рдоा рдирд╣ीं, рдкृрде्рд╡ी рднी рдирд╣ीं; рдЬो рдЬрди्рдоा рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдЕंрдд рд╣ोрдЧा рд╣ी। рдпрд╣ рд╣ै рд╡िрд░ाрдЯ рдХे рдХैрдирд╡рд╕ рдкрд░ рд░рдЪा рдЬा рд░рд╣ा рд╡िрд░ाрдЯ рдХा рдЦेрд▓। рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╣рд░ рдЪीрдЬ – рддाрд░े, рд╕ूрд░्рдп, рджुрдиिрдпा, рдЬीрд╡-рдЬрдЧрдд – рдкрд░рдоाрдгुрдУं рд╕े рдмрдиी рд╣ैं рдФрд░ рдкрд░рдоाрдгु рдХी рдХ्рдпा рдХрд╣ें, рд╡рд╣ рднी рддो рдЬрди्рдоा рд╣ै рддाрд░ों рдХी рдХोрдЦ рд╕े। рдпрд╣ рднी рд░ोрдоांрдЪрдХाрд░ी рдХрдеा рд╣ै рдХि рдкрд╣рд▓े рдХेрд╡рд▓ рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХे рдкрд░рдоाрдгु рдеे рд╢ेрд╖ рд╕рднी рдкрд░рдоाрдгु рддाрд░ों рдХे рдЧрд░्рдн рдоें рдХрд░ोрдб़ों рдбिрдЧ्рд░ी рдХे рддाрдк рдкрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдП।
рд╣िрдоाрд▓рдп рднी рдЬрди्рдоा рд╣ै рдФрд░ рдЕрднी рд╢िрд╢ु рд╣ी рд╣ै рдЪंрдЪрд▓ рднी рд╣ै рдирдЯрдЦрдЯ рднी। рдпрд╣ рд╣िрдоाрд▓рдп рдоेрд░े рд▓िрдпे рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╕рдмрд╕े рдЕрд╣рдо рдоेрд░े рд▓िрдпे рд╡рд╣ рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै рддो рд╕्рд░ोрдд рднी рд╣ै рд╣िрдо рдХा, рд╣िрдордирдж рдХा рдФрд░ рд╕рд░िрддा рдХा। рдЕрдм рд╣िрдордирдж рдХी рд╣ी рдмाрдд рдХрд░ें рддो рдмाрдд рдоें рд╕े рдмाрдд рдиिрдХрд▓рдиे рд▓рдЧेрдЧी।
рдоैंрдиे рдкрд╣рд▓े рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдеा рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоाрдирд╡ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдФрд░ рдорди рдврд▓рддा рдЧрдпा рд╣ै рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдмाрд╣рд░ рдШрдЯिрдд рд╣ोрддी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рддрд░्рдЬ рдкрд░। рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХो рдЕрдЧрд░ рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдоाрдиें рддрдм рдорди рдХो рд╕ोрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдХी рддрд░рд╣ рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХेрдЧा। рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЯैрдХ्рдЯोрдиिрдХ рдкрд░рддों рдХे рдЯрдХрд░ाрд╡ рд╡ рдорди рдЕрдн्рдпंрддрд░ рдХी рдкрд░рддों рдХे рдЯрдХрд░ाрд╡ рдХी рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рджोрдиों рдоें рд╕ृрд╖्рдЯि-рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рдХा рдЕрдирд╡рд░рдд рдЪрд▓рддा рдЦेрд▓। рд╣िрдордирдж рдпा рдЧ्рд▓ेрд╢िрдпрд░ рд╣िрдоाрд▓рдп рдоें рд╣ैं рдФрд░ рдорди рдоें рднी рд╣ैं рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें। рд╣िрдордирдж рдЬрд▓ рдХा рд╕ंрдЪрдп рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЬрдм рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рдоें рдЙрд╕рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै рддрдм рд╣рдоें рдЬрд▓ рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдорди рдоें рднी рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рд╕्рдоृрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдмрдЪрдкрди рдХी рд╕ुрдЦрдж рд╕्рдоृрддिрдпाँ рд╕ंрдЬोрдпी рд░рд╣рддी рд╣ैं рдЬो рдЧ्рд▓ेрд╢िрдпрд░ рд╕े рдзीрд░े рдзीрд░े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЬрд▓ рдХी рддрд░рд╣ рдЬीрд╡рди рдХे рдХрдаिрди рдкрд▓ों рдоें рдЖрд╢ा рдФрд░ рдЖрд╕्рдеा рдХी рдХрдоी рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджेрддीं। рдпрд╣ рднी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рд╕рднी рдПрдХ рд╕े рдЦुрд╢рдирд╕ीрдм рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдФрд░ рдХрдИ рд╡ंрдЪिрдд рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं рд╕ुрдЦрдж рд╕्рдоृрддि рд░ूрдкी рдЧ्рд▓ेрд╢िрдпрд░ рдХे рд╕ाрдордпिрдХ рдЬीрд╡рдирджाрдпी рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╕े। рдпрд╣ рднी рдпाрдж рд░рдЦрдиा рд╣ै рдХि рдпे рдЧ्рд▓ेрд╢िрдпрд░ рднी рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рддाрдкрдоाрди рдмреЭрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕िрдордЯ рд░рд╣े рд╣ैं (6) рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдЙрдирдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЦрддрд░े рдоें рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
рджोрд╣рд░े рдн्рд░рдордг рдкрдеों рдкрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ुрдЖ рд▓рдЧाрддाрд░ рд╕ोрдЪрддा рд╣ूँ рд╡рд╣ рдЧोрддाрдЦोрд░ рддрд▓ाрд╢рддा рдоोрддी рдЬो рд╣ै рдиिрд░ाрдХाрд░; рддрд▓ाрд╢ рдЬो рдХрднी рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी, рддрд▓ाрд╢ рдЬो рдЙрддрдиी рд╣ी рд╢ाрд╢्рд╡рдд рд╣ै рдЬिрддрдиा рд╕ृрд╖्рдЯि-рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рдХा рдк्рд░рдХ्рд░рдо। рддрд▓ाрд╢ рдЪрд▓рддी рд░рд╣ेрдЧी рдЗрд╕рд▓िрдпे рдирд╣ीं рдХि рдоोрддी рдоिрд▓ेрдЧा рдирд╣ीं। рд╡рд╣ рдЬाрд░ी рд░рд╣ेрдЧी рдХ्рдпोंрдХि рдПрдХ рдХे рдоिрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ рдорди рдеोрдб़ी рджेрд░ рд╣ी рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдирд╣ीं рдпрд╣ рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╣ै рддрднी рдЕрд░्рдЬुрди рдиे рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рд╕े рдХрд╣ा: рдЪंрдЪрд▓ं рд╣ि рдорди: рдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдоाрдеि рдмрд▓рд╡рджृрдв़рдо्, рддрд╕्рдпा рдиिрдЧ्рд░рд╣ं рдорди्рдпो рд╡ाрдпुрд░ैрд╡ рд╕ुрдж्рджрд╖्рдХृрддрдо।
рдорди рдХी рдпрд╣ рдЪंрдЪрд▓рддा рдЙрд╕рдХी рдЙрд░्рдЬा рдХा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै рдкрд░ेрд╢ाрдиिрдпों рдХा рднी। рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдКрд░्рдЬा рдзрдиाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдпों рдоें рд╣ी рдЙрдж्рднाрд╖िрдд рд╣ो? рд╢ाрдпрдж рдпрд╣ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдкрд░ рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े। рдорди рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЬो рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рдеोрдб़ा рдмрд╣ुрдд рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдЙрд╕рдХी рдКрд░्рдЬा рдХा рдк्рд░рдмंрдзрди рдЕрдзिрдХ рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рддрд░ीрдХे рд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдоैं рдлिрд░ рдлिрд░ рд▓ौрдЯ рдЖрддा рд╣ूँ рдЙрд╕ी рдЬрдЧрд╣, рдЬрд╣ाँ рд╕े рдЙрдб़ाрди рднрд░рддा рд╣ूँ рдЬрд╣ाрдЬ рдХे рдкंрдЫी рдХी рддрд░рд╣। рдХृрд╖्рдг рдХा рдЬрди्рдо рднी рддो рдХрдаिрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╣ुрдЖ рдеा рдлिрд░ рднी рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा, рд╕рдорд░рд╕рддा, рдХрд░्рдордарддा рдПрдХ рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдмрд╣ुрдоुрдЦी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЖрднाрд╕ рджेрддे рд╣ैं। рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рд╕ृрдЬрди рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рд╡ैрд╕े рд╣ी рдЬुреЬा рд╣ै рдЬैрд╕ा рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕े। рд╣िрдоाрд▓рдп рдХрднी рджीрдЦрддा рд╣ै рджेрд╡рддाрдд्рдоा, рдХрднी рдирдЧाрдзिрд░ाрдЬ, рдХрднी рдЧ्рд▓ेрд╢िрдпрд░ рдХा рдЬрдирдХ, рдХрднी рдЧंрдЧा рд╡ рд╕ैрдХреЬों рдирджिрдпों рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рд╕्рдерд▓, рдХрднी рдЙрдд्рддрд░ рдХी рдаंрдвी рдмрд░्рдлीрд▓ी рд╣рд╡ाрдУं рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рджीрд╡ाрд░, рдХрднी рдирдЯрд░ाрдЬ рд╢िрд╡ рдХी рдХрд░्рдорднूрдоि –- рд╕ृрд╖्рдЯि-рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рдХे рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдЦेрд▓ рдХा рдирд╡рдЬाрдд рд╢िрд╢ु рдФрд░ рдХрднी рдзрд░рддी рдХी рдЯैрдХ्рдЯोрдиिрдХ рдкрд░рддों рдХी рд╣рд▓рдЪрд▓ рдХा рдХेрди्рдж्рд░। рдоेрд░े рдмрдЪрдкрди рдХा рд╣िрдордЧिрд░ि рд╕ुрди्рджрд░ рдФрд░ рд╡िрд░ाрдЯ рдеा рдЖрдЬ рдЗрд╕ рд╕рдм рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдмाрдж рдЙрддрдиा рд╣ी рд╕ुрди्рджрд░ рд╣ै рд╡ैрд╕ा рд╣ी рд╡िрд░ाрдЯ। рдоेрд░े рдорди рдоें рднी рд╣िрдоाрд▓рдп рдмिрдо्рдмिрдд рд╣ै – рдиिрд░ाрдХाрд░ рд╡рд╣ी рдЬिрд╕े рдЖрдХाрд░ों рдХे рд╕рдоंрджрд░ рдоें рдкाрдпा рд╣ै рдоैंрдиे।
рдорди рд▓ोрднी рд╣ै рдПрдХ рдпा рджो рдоोрддिрдпों рд╕े рдоाрди рд▓ेрдЧा рдпрд╣ рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рдирд╣ीं। рдоैं рдЧोрддे рд▓рдЧाрддा рд░рд╣ूँрдЧा рдФрд░ рд╡рд╣ рдоुрдЭे рдЬ्рдпाрджा рдХे рд▓िрдпे рдЙрдХрд╕ाрддा рд░рд╣ेрдЧा। рдоैं рднी рдЬाрди рдЧрдпा рд╣ूँ рдЙрд╕рдХी рдЖрджрддें; рдоैं рдЬो рднी рд▓ाрддा рд╣ूँ рдЙрд╕े рд╡рд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд▓ेрддा рд╣ै рд╕ोрдЪрддा рд╣ै рдоैं рдоोрддी рд╣ी рд▓ाрдпा рд╣ोрдКंрдЧा। рд▓ेрдХрд░ рдЖрдКंрдЧा рдЙрд╕рдХे рд▓िрдпे рд╕ुрди्рджрд░, рдЙрджाрд░ рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдоोрддी। рд╕рдоंрджрд░ рднी рд╣ोрдЧा рдоेрд░े рдорди рдХा рд╕рдоंрджрд░।
рдЬрдм рдЬрдм рдоुрдЭे рдЖрдпेрдЧी рдХрдаिрдиाрдИ рдоेрд░े рд╕ाрдордиे рд╣ोрдЧा рд╣िрдоाрд▓рдп, рдоेрд░े рдорди рдХे рдиिрд░ाрдХाрд░ рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдХрд░рддा рдк्рд░рддिрдкрд▓। рдХрд╡ि рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी рдПрдХ рдХрд╡िрддा рдХी рдкрд╣рд▓ी рдкंрдХ्рддि рдоैं рдХрднी рдЧुрдирдЧुрдиाрдпा рдХрд░рддा рдеा: “рд╣िрдоाрдж्рд░ि рддुंрдЧ рд╢ृंрдЧ рд╕े рдк्рд░рдмुрдж्рдз рд╢ुрдж्рдз рднाрд░рддी”; рдеोрдб़ा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░़ рдЕрдм рдЧुрдирдЧुрдиाрддा рд╣ूँ: “рд╣िрдоाрдж्рд░ि рддुंрдЧ рд╢्рд░ंрдЧ рдкрд░ рдк्рд░рдмुрдж्рдз рд╡िрд╢्рд╡-рднाрд░рддी”। рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЖँрдЦों рдоें рдк्рд░рдмुрдж्рдз рднाрд░рддी рдХे рддुंрдЧ рд╢्рд░ंрдЧ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣ी рдорди рдоें рдЙрднрд░рддा рдеा। рддрдм рдПрдХ рдмाрд▓ рдорди рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдеी рдкрд░ рдЖрдЬ рднी рд╡рд╣ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╡िрд╕्рдоृрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ।
рдХрднी рдЦुрдж рд╕े рдкूрдЫ рд▓ेрддा: рдХ्рдпा рдХрднी рд╡ो рджिрди рдЖрдпेрдЧा рдЬрдм рдк्рд░рдмुрдж्рдз рд╡िрд╢्рд╡-рднाрд░рддी рддुंрдЧ рд╢ृंрдЧ рдкрд░ рд╣ोрдЧी? рдкूрдЫूंрдЧा рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕े рд╣ी рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЬрд╡ाрдм рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा рдпрд╣ рдоैं рдЬाрдирддा рд╣ूँ: рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╡рд╣ рдХрд╣ेрдЧा “рдоेрд░े рдЬрди्рдо рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рджेрдЦ рд▓ो рд╡рд╣ीं рддुрдо्рд╣ें рдЙрдд्рддрд░ рдоिрд▓ рдЬाрдпрдЧा।”
рд╢ाрдпрдж рдпрд╣ी рдХрд░рдиा рд╕рд╣ी рд╣ोрдЧा। рд╕ाрдордиे рдХा рджेрд╡рддाрдд्рдоा рдирдЧाрдзिрд░ाрдЬ рдФрд░ рдоेрд░े рдорди рдоें рдЫिрдкा рд╕ंрдШрд░्рд╖рд░рдд, рд╣рд▓рдЪрд▓ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рд╣िрдордЧिрд░ि - рдоुрдЭे рд╕рджा рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддा, рдЙрдХрд╕ाрддा, рдЙрдж्рд╡ेрд▓िрдд рдХрд░рддा рдФрд░ рд╕ाрд░े рдкौрд░ाрдгिрдХ рддрдеा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рд╕ाрде рдоुрдЭे рдЕрдиंрдд рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ рдХी рддрд░рдл рдзрдХेрд▓рддा।
рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╕ाрде рд░рд╣рдХрд░
рдЕрдХ्рд╕рд░ рдоुрдЭे рд▓рдЧा рд╣ै
рдХि рд╣рдо рдЕрд╕рдорд░्рдерддाрдУं рд╕े рдирд╣ीं
рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдШिрд░े рд╣ैं,
рд╣рд░ рджीрд╡ाрд░ рдоें рдж्рд╡ाрд░ рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै
рдФрд░ рд╣рд░ рдж्рд╡ाрд░ рд╕े рдкूрд░ा рдХा рдкूрд░ा
рдкрд╣ाрдб़ рдЧुрдЬрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
- рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा
рд╕ंрджрд░्рдн
(1) рдмिрд▓ рдПрдЯрдХेрди, The Nanda Devi Affair, Penguin Books India, 1994
(2) T S Eliot (quoted poem): Where is the life we have lost in living/ Where is the wisdom we have lost in knowledge/ Where is the knowledge we have lost in information
(3) рд░ाрдмрд░्рдЯ рдкीрд░рд╕िрдЧ, Zen and the Art of Motorcycle Maintenance, A Bantam New Age Book, 1981
(4) Russell Banks, Continental Drift, Harper Perennial Modern Classics, 2007
(5) рд╡ी рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░рди, The Emerging Mind, Profile Books Ltd, London, 2003
(6) рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, Changing Weather: Shifting Glaciers, Mainstream Weekly, Vol 48, December 26, 2009
An interesting view of the Himalayas- geological, spiritual, personal and that of a wanderer
ReplyDelete