рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: ‘рд╕ंрд╕्рдХृрддि-рд╡िрдорд░्рд╢’ рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди

рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा (рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡िрдорд░्рд╢)

рд▓ेрдЦрдХ: рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा, рд░ाрдЬ्рдпрд╕рднा рд╕ांрд╕рдж 
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд╕ेंрдЯрд░ рдлॉрд░ рд╕्рдЯрдбी рдСреЮ  рдбेрдоोрдХ्рд░ेрд╕ी рдПंрдб рдХрд▓्рдЪрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
рд╡рд░्рд╖: 2023 рдИрд╕्рд╡ी
рдоूрд▓्рдп: ₹ 50 рд░ुрдкрдпे

рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा: рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж


рд╕рдоीрдХ्рд╖िрдд рдкुрд╕्рддрдХ ‘рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा’ рдк्рд░ो. рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рд╣ै। рд╕рдж्рдпः рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпे рдЧрдП ‘рд╕ंрд╕्рдХृрддि-рд╡िрдорд░्рд╢’ рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди рд╣ै। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ेрдЦрдХ рднाрд░рдд рдХी рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЪेрддрдиा (Collective Conscience) рдкрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░ो. рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдХो рдмेрд╣рдж рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै “рд╣рдо рдПрдХ рдРрд╕े рдоुрдж्рджे рдкрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрд╕рдкрд░ рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рддрдХ рд▓рдо्рдмी рдмрд╣рд╕ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै”1 рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд▓ेрдЦрдХ ‘рднाрд░рдд рдХी рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЪेрддрдиा (Collective Conscience)’ рдХो рдХ्рдпों рдЬрд░ुрд░ी рдоाрди рд░рд╣े рд╣ैं? рджрд░рдЕрд╕рд▓ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЪिंрддा рднाрд░рдд рдХो рдЦंрдбिрдд рдЪेрддрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рдоूрд▓्рдпांрдХिрдд рди рдХрд░рдХे рдПрдХ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рдоूрд▓्рдпांрдХिрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╣ै। рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЪेрддрдиा (Collective Conscience) рдЕрдкрдиी рдЖрдзुрдиिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдоें рдПрдХрдЬुрдЯрддाрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг, рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕ोрдЪ, рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдПрдХाрдХी рд░ूрдк рдоें рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд░рд╣рдиे рдХे рдмрдЬाрдп рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै।

рдбॉ. рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж
рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рднाрд░рддीрдп рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдХी рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдкрд░ рд╕рд╡ाрд▓ рдЦреЬे рдХिрдпे рд╣ैं। ‘рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा’ рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдПрдХ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो ‘рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕-рджृрд╖्рдЯि’ рд╕े рджेрдЦрдиा рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рдоाрдирддे рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдкुрд░ाрдиा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдФрд░ рдЕрдиूрдаे рднूрдЧोрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рднी рдмрд╣ुрд░ंрдЧी рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╡िрд╡िрдзрддा рднрд░े рднौрдЧोрд▓िрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢, рд╕рдоृрдж्рдз рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд, рдЧрд╣рд░ाрдИ рддрдХ рдлैрд▓ी рдЬ्рдЮाрди-рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рд╕ंрдЬोрдпे рдпрд╣ рджेрд╢ рд╣рдоेрд╢ा рд╣ी рдЕрдкрдиे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рджुःрдЦрдж рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдХी рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा рддрдеा рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рджेрд╢ рдЖрдЬ рднी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЕрдЫूрддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдХी рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдкрд░ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрддे рд╣ुрдП рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рджाрдоोрджрд░ рдзрд░्рдоाрдиंрдж рдХोрд╕ंрдмी рдиे рднी рдХрд╣ा рдеा рдХि “рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рд╡рд╕्рдд्рд░ों рдоें, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рд╕े рднी рдмреЭрдХрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рдоें рдирд╡ीрдирддрдо рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдлैрд╢рди рдХी рдирдХрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдФрд░ рдХрдеाрдУं рдХी рд░рдЪрдиा, рджेрд╢ी рднाрд╖ाрдУं рдоें рднी, рд╡िрджेрд╢ी рдирдоूрдиों рдЕрдерд╡ा рд╡िрджेрд╢ी рдк्рд░ेрд░рдгा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।

рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा
рднाрд░рддीрдп рдиाрдЯрдХ рджो рд╣рдЬाрд░ рд╕ाрд▓ рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдкुрд░ाрдиा рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЖрдЬ рдХे рднाрд░рдд рдХा рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд░ंрдЧрдоंрдЪ, рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рднी рдмреЭрдХрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕िрдиेрдоा, рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдХे рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рдХी рдиреШрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै।”2 рдЕрддः рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЪिंрддा рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХी рдЬ्рдЮाрди-рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рднाрд░рддीрдп-рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦрдиे рдХी рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдРрд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕े рддрдд्рд╡ рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрди्рдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХрд╡िрдХुрд▓рдЧुрд░ु рдХाрд▓िрджाрд╕ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдиाрдЯрдХ ‘рдЕрднिрдЬ्рдЮाрдирд╢ाрдХुрди्рддрд▓рдо्’ рдХो рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं “рд╕рди् 1783 рдоें рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬोрди्рд╕ (William Jones) рдиे рдорд╣ाрдХрд╡ि рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХे рдорд╣ाрди рдЧ्рд░рди्рде ‘рд╢рдХुрди्рддрд▓ा’ рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рдеा। рд╡рд╣ рдХाрд▓ рдеा, рдЬрдм рдЬрд░्рдордиी рдФрд░ рдЬрд░्рдорди рд╡िрдж्рд╡ाрди् рдЕрдкрдиी рдиाрдЯ्рдп-рд╢ैрд▓ी рдХो рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдЖрдзिрдкрдд्рдп рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрд░ंрддрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЬрд░्рдордиी рдХी рдиाрдЯ्рдп рд╢ैрд▓ी рдкрд░ рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп (French Literature) рдХा рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдеा рдХि рдЬрд░्рдордиी рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рдл्рд░ेंрдЪ рд╢ैрд▓ी рдХा рдЧुрд▓ाрдо рдоाрдирддे рдеे। рд╕рди् 1791 рдоें рдЬाрд░्рдЬ реЮॉрд░्рд╕्рдЯрд░ (Georg Forster) рдиे рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬोрди्рд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрджिрдд рд╢рдХुрди्рддрд▓ा рдХे рд▓ैрдЯिрди рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╕े рдЗрд╕рдХा рдЬрд░्рдорди рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा। ‘рд╢рдХुрди्рддрд▓ा’ рдиे рдЬрд░्рдорди рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рд╕ैрдХреЬों рд╕ाрд▓ рдХे рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдФрд░ рдХрдаिрдиाрдИ рдХो рджूрд░ рдХрд░ рдиाрдЯ्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рд░ाрд╕्рддा рдмрддाрдпा рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╕े рдЬрд░्рдорди рдиाрдЯ्рдп-рд╢ैрд▓ी рдл्рд░ांрд╕ рдХी рджाрд╕рддा рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ुрдИ।”3 рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЪिंрддा рдпрд╣ाँ рд╕ाрдл рд╕рдордЭी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рддрд░рдл рдорд╣ाрдХрд╡ि рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХे рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рддрдеा рдиाрдЯрдХों рдиे рдЬрд░्рдорди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХिрдпा рд╡рд╣ीं рднाрд░рдд рдоें рдХाрд▓िрджाрд╕ рдк्рд░ाрдпः рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд░рд╣े рд╣ैं। рдПрдХ рдРрд╕े рдХрд╡ि рдЬो рд╣рдоाрд░े рдЧौрд░рд╡ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░ांрдЬрд▓ рднाрд╖ा рд╕े рдХрдИ рд░рдЪрдиाрдПँ рд░рдЪी рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рд╡िрд╡िрдзрддाрдкूрд░्рдг рднूрдЧोрд▓ рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा, ‘рдЬреЬ’ рдФрд░ ‘рдЪेрддрди’ рдХो рд╕рдо рднाрд╡ рд╕े рд╡рд░्рдгिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЬреЬ рдоें рднी рдЪेрддрдирддा рдХा рдЖрднाрд╕ рдХрд░рд╡ाрдпा, рдРрд╕े рдорд╣ाрдХрд╡ि рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдЙрдирдХी рдХрдо рдЕрдкрдиी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХे рдк्рд░рддि рдШोрд░ рдЕрди्рдпाрдп рд╣ै। рдорд╣ाрдХрд╡ि рдХाрд▓िрджाрд╕ рддो рдпрд╣ाँ рдорд╣рдЬ рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ैं। рдПрдХ рд╕рдн्рдпрддा рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЕрд╕рд▓ी рдЪिंрддा рд╕рдн्рдпрддा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рднाрд░рдд рдХी рдорд╣ाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд▓рдЧाрддाрд░ рд╣ो рд░рд╣े рдЕрд╡рдоूрд▓्рдпрди рдХे рдк्рд░рддि рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рднाрд░рддीрдп рдЬрди рд╕рдоुрджाрдп рдХो рд╕ाрд╡рдзाрди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЬो рдЬाрддि рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдк्рд░рддि рдиाрд╕рдордЭ рдФрд░ рдЕрд╕ाрд╡рдзाрди рд░рд╣ेрдЧा, рд╣ीрди рднाрд╡рдиा рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд░рд╣ेрдЧा рд╡рд╣ рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рдЧुрд▓ाрдоी рдХी рдФрд░ рдЬाрдПрдЧा। рдЙрд╕рдХा рдкрддрди рдЕрд╡рд╢्рдпंрднाрд╡ी рд╣ै।

рд▓ेрдЦрдХ рджूрд╕рд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг ‘рд╡िрдЬ्рдЮाрди рднैрд░рд╡ рддंрдд्рд░’ рд╕े рджेрддे рд╣ैं। рдХрд╢्рдоीрд░ рд╢ैрд╡ рдзрд░्рдо рдХी рдХौрд▓ рдд्рд░िрдХा рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЕрдиुрдоाрдирддः рд╕ाрддрд╡ीं рд╕े рджрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдордз्рдп рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеी। рдЗрд╕े ‘рд╢िрд╡-рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рдЙрдкрдиिрд╖рдж्’ рднी рдХрд╣ा рдЬрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдЕрднिрдирд╡рдЧुрдк्рдд рдиे рдХी рдеी। рдЕрднिрдирд╡рдЧुрдк्рдд рдХрд╢्рдоीрд░ рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рддрдеा рдХрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдеे। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЗрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рддрдеा рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕िрдж्рдзांрддों  рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै। ‘рд╡िрдЬ्рдЮाрди рднैрд░рд╡ рддंрдд्рд░’ рдоें 112 рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЪेрддрдиा (Consciousness) рдХी рдмाрдд рдХрд╣ी рдЧрдИ рд╣ै।”4 рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдЖрдЬ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें ‘рддंрдд्рд░िрдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Neuro Science) рдкрд░ рд╢ोрдз рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рддрде्рдп  рд╣рддрдк्рд░рдн рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рдордиीрд╖िрдпों рдиे рдЕрдкрдиे рдЪिंрддрди рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдк्рд░рддिрднा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╢рддाрдм्рджिрдпों рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдоीрд▓ рдХा рдкрдд्рдерд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рдЬрд░ुрд░рдд рд╣ै рдЕрдкрдиी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдк्рд░рджेрдпों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी।

‘рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓ेрдЦрдХ, рд▓ाрд░्рдб рдоैрдХाрд▓े рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХी рддीрдЦी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं। “рдоैрдХाрд▓े 1830 рдИ. рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рдХा рд╕рджрд╕्рдп рдЪुрдиा рдЧрдпा, рдФрд░ 1834 рдИ. рдоें рдЧрд╡рд░्рдирд░-рдЬрдирд░рд▓ рдХी рдПрдХ्рдЬीрдХ्рдпूрдЯिрд╡ рдХाрдЙрди्рд╕िрд▓ рдХा рдкрд╣рд▓ा рдХाрдиूрди рд╕рджрд╕्рдп рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдХрд░ рднाрд░рдд рдЖрдпा....рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХो рд╕рд░рдХाрд░ी рднाрд╖ा рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдФрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рджрд░्рд╢рди рддрдеा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдмрдиाрдиे рдоें рдЗрдирдХा рдмреЬा рд╣ाрде рдеा।”5 рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдорди рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд╡्рдпрдеिрдд рд╣ै рдХि рдЬिрд╕ рдпूрд░ोрдк рдиे рд╣рдоें рд░ाрдЬрдиिрддिрдХ рджाрд╕рддा рджी рдФрд░ рдлिрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рджाрд╕рддा рдХी рддрд░рдл рдзрдХेрд▓ा, рд╣рдо рдЙрд╕ी рдпूрд░ोрдк рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╡ैрдЪाрд░िрдХрддा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЬाрд╣िрд░ рд╕ी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдРрд╕ा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рд╣рдордоें рд╣ीрдирддा рдХा рд╣ी рдмीрдЬाрд░ोрдкрдг рдХрд░ेрдЧा।

рдЗрд╕ рдЪрд░्рдЪा рдХे рджौрд░ाрди рдк्рд░ो. рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा рдЬी рдиे рднाрд░рддीрдп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдг рдЪрди्рдж्рд░ рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп рдХे рд╡рд░्рд╖ 1931 рдИ. рдХे рд╕ंрд╡ाрдж рдХो рдЙрдж्рдзृрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдорд╣ाрди рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдг рдЪрди्рдж्рд░ рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп рдХो рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕рд░्рд╡рджेрд╢ीрдп рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдг рдЪрди्рдж्рд░ рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп рдХा рдиाрдо рд╣िंрджी рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рдмीрдЪ рдЬाрдиा рдмेрд╣рдж рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ोрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рд╣िंрджी рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдЗрд╕ рдорд╣ाрди рд╡िрднूрддि рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░ाрдпः рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рд╣ी рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдмреЬे рд╣ी рд╕рдо्рдоाрди рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдПрдХ рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рдоें рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдг рдЪрди्рдж्рд░ рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп рдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि “рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджाрд╕рддा рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХा рддो рдЖрди्рджोрд▓рди рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдЬो рджाрд╕рддा рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХा рдЖрди्рджोрд▓рди рдЪрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджाрд╕рддा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиा, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджाрд╕рддा рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХрд░рдиा, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджाрд╕рддा рдХो рджेрдЦ рд▓ेрдиा рдЖрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рджाрд╕рддा рдХो, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рджाрд╕рддा рдХो рджेрдЦрдиा, рдЙрд╕рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХрд░рдиा, рдЙрд╕рд╕े рдоुрдХ्рддि рдкाрдиा рдХрдаिрди рд╣ोрддा рд╣ै।”6 рдпूрд░ोрдк рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рджाрд╕рддा (Euro Centric Ideological Domination) рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднाрд░рдд рд╕рд╣िрдд рддीрд╕рд░ी рджुрдиिрдпा рдХे рджेрд╢ों рдоें рдХिрддрдиा рд╣ै, рдпрд╣ рдПрдХ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХो рдПрдбрд╡рд░्рдб рд╕рдИрдж (Edward Said) рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘Orientalism (1970)’ рдоें рдЙрдаाрдпा рдеा рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрддाрдпा рдеा рдХि рдпूрд░ोрдк, рднाрд░рдд рд╕рд╣िрдд рддीрд╕рд░ी рджुрдиिрдпा рдХे рджेрд╢ों рдкрд░ рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ाँ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рдХा рджिрдЦाрдиे рд▓рдЧा। рдпूрд░ोрдкीрдп рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рдЬाрдирддा рдеा рдХि рд╣рдо рд╡िрдЬेрддा рддрднी рдмрди рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬрдм рдЬрдирддा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджाрд╕рддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджाрд╕рддा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓े। рд▓ाрд░्рдб рдоैрдХाрд▓े рдиे рдЕрдкрдиी рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдмреЬी рдЪाрд▓ाрдХी рд╕े рдЗрд╕рдХो рдЕंрдЬाрдо рджिрдпा। 

рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдорди рдмिрд╣ाрд░ рдХे рд╕्рдоृрддिрд╢ेрд╖ рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрд▓ंрджा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп рдХो рдпाрдж рдХрд░рдХे рд╡्рдпрдеिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рддрде्рдп рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди-рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рд╡िрд╢्рд╡ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ंрд╕्рдеा рдиाрд▓ंрджा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп рдХो рдмाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЦिрд▓рдЬी рд╡ंрд╢ рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рдмрдЦ्рддिрдпाрд░ рдЦिрд▓рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдЧ рдХे рд╣рд╡ाрд▓े рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд▓ेрдХिрди рд▓ेрдЦрдХ рддрдм рдЕрдзिрдХ рджुрдЦी рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬрдм рд╡ो рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдПрдХ рдмेрдоिрд╕ाрд▓ рд╕ंрд╕्рдеा рдХो рдЬрдмрд░рди рдз्рд╡рд╕्рдд рдХिрдпे рдЬाрдиे рдХी рдШрдЯрдиा рдкрд░ рдПрдХ рднी рдвंрдЧ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬрдмрдХि рджुрдиिрдпा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╣рдорд▓ा рдеा।   рдЗрд╕рдХे рдмрдиिрд╕्рдмрдд рдоिрд╕्рд░ рдХे рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдП рдЧрдП ‘рдж рдЧ्рд░ेрдЯ рд▓ाрдЗрдм्рд░ेрд░ी рдСреЮ рдЕрд▓ेрдХ्рдЬेंрдб्рд░िрдпा’ рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп рдкрд░ рд╕ैрдХреЬों рдкुрд╕्рддрдХें рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рддрде्рдп рдХे рдж्рд╡рд░ा рд▓ेрдЦрдХ рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдРрд╕े рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдЕрдЧрд░ рдЪрд░्рдЪा рди рд╣ो, рдкुрд╕्рддрдХें рди рд▓िрдЦी рдЬाрдП рддो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣рдоाрд░ा рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдХрдорддрд░ рд╣ी рд░рд╣ेрдЧा। 

рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди-рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рддीрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рддрд░рдл рдкाрдардХों рдХा рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं – 1. рд╕ंрд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡  2. рдХрд▓ा рдХी рд░рдЪрдиा рдХा рдк्рд░рдпोрдЬрди ‘рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп’ рдФрд░ 3. рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि

рдкрд╣рд▓ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕्рд╡рд░ूрдк рдк्рд░ो.рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा рдЬी рдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдорд╣ाрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рднрд░्рддृрд╣рд░ि рддрдеा рдпрд╢ोрд╡िрдЬрдп рдХो рдЙрдж्рдзृрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоाрдиा рдеा рдХि рдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ेрддु рджूрд╕рд░ी рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों, рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдФрд░ рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдХी рдЬрд░ुрд░рдд рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЬрд░ुрд░ी рд╣ै рдХि рд╕ंрд╡ाрдж рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкрд░рдо्рдкрд░ा рддрдеा рд╕рдн्рдпрддा рд╕े рдкूрд░्рдг рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ो।

рднाрд░рддीрдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рд╕рдоृрдж्рдз рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें ‘рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рдпोрдЬрди’ рдкрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдХाрд╡्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХ्рдпा рд╣ै? рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे ‘рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕’ рдоें рдЗрд╕рдХे рд░рдЪे рдЬाрдиे рдХे рдкीрдЫे ‘рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп’ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХी рд╣ै – 
   “рдиाрдиाрдкुрд░ाрдгрдиिрдЧрдоाрдЧрдо рд╕рдо्рдорддं рдпрдж् рд░ाрдоाрдпрдгे рдиिрдЧрджिрддं рдХ्рд╡़рдЪिрджрди्рдпрддोрд╜рдкि।
   рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп рддुрд▓рд╕ी рд░рдШुрдиाрдердЧाрдеा рднाрд╖ाрдиिрдмंрдзрдорддिрдоंрдЬुрд▓рдоाрддрдиोрддि।।”(рдмाрд▓рдХाрдг्рдб/7)

рдЕрдиेрдХ рдкुрд░ाрдг, рд╡ेрдж рдФрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕े рд╕рдо्рдордд рддрдеा рдЬो рд░ाрдоाрдпрдг рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै рдФрд░ рдХुрдЫ рдЕрди्рдпрдд्рд░ рд╕े рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд░рдШुрдиाрде рдХी рдХрдеा рдХो рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдЕрдкрдиे рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХे рд╕ुрдЦ рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпंрдд рдордиोрд╣рд░ рднाрд╖ा рд░рдЪрдиा рдоें рдиिрдмрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдк्рд░ो. рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा рдЬी рдиे рдЖрдард╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдмौрдж्рдз   рд╡िрдж्рд╡ाрди् рд╢ांрддिрджेрд╡ рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдХाрд╡्рдп рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдеा “рдоैं рдЬो рдХुрдЫ рднी рд▓िрдЦ рд░рд╣ा рд╣ूँ, рдЕрдкрдиी рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦ рд░рд╣ा рд╣ूँ। рдоैं рдХुрдЫ рдирдпा рдирд╣ीं рд▓िрдЦ рд░рд╣ा рд╣ूँ। рдоैं рд╡рд╣ी рд▓िрдЦ рд░рд╣ा рд╣ूँ рдЬो рдЖрдк рдЬाрдирддे рд╣ैं। рдЬो рдЖрдк рд╕рдордЭрддे рд╣ैं, рдоैं рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп рдХे рд▓िрдП рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦ рд░рд╣ा рд╣ूँ।”7 рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि ‘рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп’ рдХो рдХाрд╡्рдп рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдоाрдирдиा рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдПрдХ рдЕрднिрди्рди рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै।

рднाрд░рдд рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЙрди्рдиाрдпрдХ рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХ рдиे рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдмреЬी рдмाрд░ीрдХी рдХे рд╕ाрде рдХी рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдордиीрд╖ी ‘рд╡рд╕ुрдзैрд╡ рдХुрдЯुрдо्рдмрдХрдо’ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд░рд╣े рд╣ैं। ‘рдорд╣ोрдкрдиिрд╖рдж्’ рдХे рд╖рд╖्рдЯрдо рдЕрдз्рдпाрдп рдХा 71рд╡ाँ рдорди्рдд्рд░ рд╣ै – 
   “рдЕрдпं рдиिрдЬः рдкрд░ोрд╡ेрддि рдЧрдгрдиा  рд▓рдШुрдЪेрддрд╕ाрдо्।
   рдЙрджाрд░рдЪрд░िрддाрдиां  рддु  рд╡рд╕ुрдзैрд╡  рдХुрдЯुрдо्рдмрдХрдо्।।”8

рдЕрд░्рдеाрдд् рдпрд╣ рдЕрдкрдиा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдкрд░ाрдпा рд╣ै рдРрд╕ी рдЧрдгрдиा рдЫोрдЯे рд╣ृрджрдп рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЙрджाрд░ рд╣ृрджрдп рд╡ाрд▓ों рдХा рддो рдкृрде्рд╡ी рд╣ी рд╕ंрд╕ाрд░ рд╣ै। рдк्рд░ो. рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдЬрдм рд╣рдо рднाрд░рдд рдХी рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рддो рд╣рдо рдХिрд╕ी рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдирд╣ीं рд╣ैं, рдХिрд╕ी рдХो рд╣рдЯाрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рд╣рдо рдХिрд╕ी рдХो рдмрд╣िрд╖्рдХृрдд (Eexclude) рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рд╣рдо рд╕рдм рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी (Inclusive) рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं .....рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рддрдХ рд╣рдордиे рдкृрде्рд╡ी рдХो рдЕрдкрдиा рднूрдЧोрд▓ рдоाрдиा рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХो рдЕрдкрдиी рдЪेрддрдиा рдХा рдХाрд░рдг рдФрд░ рдкрд░िрдгाрдо рджोрдиों рдоाрдиा।”9  рдЗрд╕ рдмрд╣рд╕ рдХो рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдж्рд╡ैрдд рд╡ेрджाрди्рдд рдХे рдорд╣ाрди рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЖрджि рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдХे ‘рдЕрд╣рдо् рдм्рд░рд╣्рдоाрд╕्рдоि’ рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ैं। рд╣рдо рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рдкूрд░्рдг рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ैं рдХि рдЖрджि рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдиे рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд░рдд рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдеा।

рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕ाрдпे рдоें рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддि рдХी рддीрдЦी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╣рдо рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा рдХे рд╢िрдХाрд░ рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рд╣рдо рдЕрдкрдиी рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рдЕрдиिрднिрдЬ्рдЮ рд╣ैं, рдЕрдЧрд░ рднिрдЬ्рдЮ рд░рд╣рддे рддो рд╣рдоाрд░े рдХрд╡िрдХुрд▓рдЧुрд░ु рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХो ‘рд╢ेрдХ्рд╕рдкिрдпрд░ рдСреЮ рдЗंрдбिрдпा’ рдХी рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ ‘рдХाрд▓िрджाрд╕ рдСреЮ рдм्рд░िрдЯेрди’ рдХрд╣ा рдЬाрддा। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдкрд░िрд╢िрд╖्рдЯ рдмेрд╣рдж рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рднाрд░рдд рдХी рдмрд╣ुрд░ंрдЧी рд▓ेрдХिрди рд╕ाрдоाрд╕िрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрддें рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдоें рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рддрдеा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднाрд░рдд рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рдеिрддि рдЖрджि рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ोрдз-рдХाрд░्рдп рдХो рд╡рд░ीрдпрддा рджेрдиे рдХी рдмाрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै।

рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдкुрд╕्рддрдХ ‘рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा’ рдЧрд╣рди рдЪिंрддрди рдФрд░ рд╢ोрдз рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рдпрд╣ рдХाрдлी рд╡िрдЪाрд░ोрдд्рддेрдЬрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै рддрдеा рд╢ोрдз рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдирдП рдЖрдпाрдоों рдХो рдЦोрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдкुрд░ाрдиी рдФрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдзाрд░рдгाрдУं рдкрд░ рди рд╕िрд░्рдл рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддी рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдирдИ рд╕ोрдЪ рднी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЖрдЬ рдХे рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рдПрд╡ं рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै।

рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1. рднाрд░рддीрдп  рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा, рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा, рд╕ेंрдЯрд░ рдлॉрд░ рд╕्рдЯрдбी рдСреЮ рдбेрдоोрдХ्рд░ेрд╕ी рдПंрдб рдХрд▓्рдЪрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2023, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-5 
2. рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╕рдн्рдпрддा, рджाрдоोрджрд░ рдзрд░्рдоाрдиंрдж рдХोрд╕ंрдмी, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖ – 2009, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-15
3. рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा, рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा, рд╕ेंрдЯрд░ рдлॉрд░ рд╕्рдЯрдбी рдСреЮ рдбेрдоोрдХ्рд░ेрд╕ी рдПंрдб рдХ्рд▓рдЪрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2023, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-5-6 
4. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 7 
5. рд╕рдЪ्рдЪिрджाрдирди्рдж. “рд▓ॉрд░्рдб рдоैрдХाрд▓े.” рд▓ॉрд░्рдб рдоैрдХाрд▓े - рднाрд░рддрдХोрд╢, рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╣िрди्рджी рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ , рднाрд░рддрдХोрд╢, 19 Jan. 2014,   bharatdiscovery.org/india/%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87. 
6.рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा, рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा, рд╕ेंрдЯрд░ рдлॉрд░ рд╕्рдЯрдбी рдСреЮ   рдбेрдоोрдХ्рд░ेрд╕ी рдПंрдб рдХрд▓्рдЪрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2023, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-10
7. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-20 
8. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рдЪेрддрдиा рдХे рдЪрд░рдг, рдбॉ. рд╢рд╢िрдк्рд░рднा рдЕрдЧ्рдиिрд╣ोрдд्рд░ी (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдиाрд░्рджрд░्рди рдмुрдХ рд╕ेंрдЯрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2009 рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-287
9. рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдоाрдирд╕िрдХрддा, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा, рд░ाрдХेрд╢ рд╕िрди्рд╣ा, рд╕ेंрдЯрд░ рдлॉрд░ рд╕्рдЯрдбी рдСреЮ   рдбेрдоोрдХ्рд░ेрд╕ी рдПंрдб рдХрд▓्рдЪрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2023, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-20

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।