рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХा ‘рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп-рдЪिंрддрди’

рдбॉ. рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж

- рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж

рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЪрд▓े рдХाрд╡्рдп рдЖंрджोрд▓рдиों рдоें ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдХा рд╕рдордп 1916 рдИ. рд╕े 1936 (рдЙрдЪ्рдЫ्рд╡ाрд╕ рд╕े рдпुрдЧांрдд) рддрдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рдРрд╕े рдФрд░ рднी рдХрд╡ि рд╣ैं рдЬिрдирдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдиिрд░ाрд▓ा, рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди рдкंрдд рдФрд░ рдорд╣ाрджेрд╡ी рд╡рд░्рдоा рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╕्рддंрдн рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдЖрд░ंрдн рд╕ाрдоाрди्рдпрддः 1920 рдИ. рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि 1920 рдИ.рддрдХ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’рд╕ंрдЬ्рдЮा рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдоुрдХुрдЯрдзрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдиे 1920 рдХी рдЬुрд▓ाрдИ, рд╕िрддंрдмрд░, рдирд╡ंрдмрд░ рдФрд░ рджिрд╕ंрдмрд░ рдХी рд╢्рд░ीрд╢ाрд░рджा(рдЬрдмрд▓рдкुрд░) рдоें ‘рд╣िрди्рджी рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдЪाрд░ рдиिрдмंрдзों рдХी рдПрдХ рд▓ेрдЦрдоाрд▓ा рдЫрдкрд╡ाрдИ рдеी। рдЬрдмрддрдХ рдХिрд╕ी рдк्рд░ाрдЪीрдирддрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдкрддा рдирд╣ीं рдЪрд▓рддा, рдЗрд╕ी рдХो рдЫाрдпाрд╡ाрдж-рд╕ंрдмंрдзी рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдиिрдмंрдз рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।”1 рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे рдпे рдмाрддें 1955 рдИ.рдоें рдХрд╣ी рдеी। рдЖрдЬ рднी рдоुрдХुрдЯрдзрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдХो рд╣ी рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпोрдХ्рддा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
 
рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣
          рд╣рдо рд╕рднी рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рдкूрд░्рдг рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ैं рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рдХрд▓्рдкрдиा, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЫाрдпा, рдЕрддिрд╢рдп рднाрд╡рдк्рд░рдмрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг рд╡ेрджрдиा рдЖрджि рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЫाрдпा рдФрд░ рднाрд╖िрдХ рдХ्рд▓िрд╖्рдЯрддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХी рдХрд╡िрддा рдкाрдардХों рдХो рдЖрдЬ рднी рдЙрддрдиी рд╣ी рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬिрддрдиी рдХि рдЙрд╕ рджौрд░ рдоें! рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╣рд░ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рдЖрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рд░ाрдп рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХрддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦें рддो ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рдмाрдж рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдЖрди्рджोрд▓рди рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЖрдзाрд░ ‘рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж’ рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдмेрд╣рдж рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХैрд╕े рдХिрдпा рд╣ै? рдЗрд╕ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рд╣िрди्рджी рдХी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд░ीреЭ рдоाрдиे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдбॉ.рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХे рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рджिрдП рдЧрдП рдоंрддрд╡्рдпों рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЧрдИ рд╣ै।
рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे ‘рдЯूрд▓्рд╕’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдХोрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдпा рдХिрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдЬреЬрддा, рдЙрд╕рдХी рд░ूреЭिрд╡ाрджिрддा, рдЙрд╕рдХे рдХूрдкрдоंрдбूрдХ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдЖрджि рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдаोрд╕ рдХрджрдо рдЙрдаाрдП рд╣ैं рдпा рдХि рдирд╣ीं। рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдмрджрд▓рдиे рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рдкाрда(Text) рдЕрдкрдиे рдЕंрджрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ोрдж्рджेрд╢्рдпрддा рд╕े рдкрд░े рд╣ै рддो рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдпрд╣ рдЕрд░्рде рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕िрд░्рдл рдФрд░ рд╕िрд░्рдл рд╡рд╕्рддु рдкрдХ्рд╖ (Content) рдХो рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирддी рд╣ै рддрдеा рд░ूрдк рдкрдХ्рд╖ рдпा рд╢िрд▓्рдк рдкрдХ्рд╖ (Form)рдЙрд╕рдХी рдирдЬрд░ों рд╕े рдУрдЭрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा ‘рд╡рд╕्рддु’ рддрдеा ‘рд░ूрдк’ рдХे рдЙрдЪिрдд рд╕ंрдШрдЯрди рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддी рд╣ै। 
рдбॉ.рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди 1955 рдИ.рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдЦुрд▓рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдП рд╣ैं। рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджौрд░ рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рд▓िрдП ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा ‘рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддाрд╡ाрдж’ рддрдеा ‘рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж’ рдиाрдо рднी рдк्рд░рдЪाрд▓рди рдоें рдеा। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे рддрдоाрдо рддрде्рдпों рдХी рди рд╕िрд░्рдл рдЫाрдирдмीрди рдХी, рдмрд▓्рдХि рддрд░्рдХрд╕рдо्рдордд рдвंрдЧ рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдХि рдЗрд╕ рдХाрд╡्рдпрдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рдиाрдо ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рд╣ी рдЙрдЪिрдд рд╣ै। рд╡ो рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж, рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддाрд╡ाрдж рддीрдиों рдПрдХ рд╣ी рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдХी рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдоाрд▓ूрдо рд╣ोрддी рд╣ैं। рд╡рд╕्рддुрддः рдРрд╕ी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдПрдХ рд╣ी рдЬрдЧрд╣ рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж, рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддाрд╡ाрдж рддीрдиों рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк рдкंрдд рдХे рдоौрди рдиिрдоंрдд्рд░рдг рдХो рд▓ें। рдЗрд╕рдоें ‘рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдХी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा’ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рд╣ै, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рдХे рдХाрд░рдг рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╣ै рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиा-рд▓ोрдХ рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рд╡िрдЪрд░рдг рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддाрд╡ाрдж рднी рд╣ै।”2 рдоैं рдпрд╣ рдмрддाрддा рдЪрд▓ूँ рдХि ‘рдоौрди рдиिрдоंрдд्рд░рдг’ рдХрд╡िрддा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡рд░्рд╖ рдирд╡рдо्рдмрд░ -1923  рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╡िрддा ‘рдкрд▓्рд▓рд╡’ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдХा рдХुрдЫ рд╣िрд╕्рд╕ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै –
                         “  рд╕्рддрдм्рдз рдЬ्рдпोрдд्рд╕рдиा рдоें рдЬрдм рд╕ंрд╕ाрд░ 
                            рдЪрдХिрдд рд░рд╣рддा рд╢िрд╢ु-рд╕ा рдиाрджाрди, 
                            рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдкрд▓рдХों рдкрд░ рд╕ुрдХुрдоाрд░ 
                            рд╡िрдЪрд░рддे рд╣ैं рдЬрдм рд╕्рд╡рдк्рди рдЕрдЬाрди, 
                                           рди рдЬाрдиे рдирдХ्рд╖рдд्рд░ों рд╕े рдХौрди 
                                           рдиिрдоंрдд्рд░рдг рджेрддा рдоुрдЭрдХो рдоौрди।
                          рд╕рдШрди рдоेрдШों рдХा рднीрдоाрдХाрд╢ 
                          рдЧрд░рдЬрддा рд╣ै рдЬрдм рддрдорд╕ाрдХाрд░, 
                          рджीрд░्рдШ рднрд░рддा рд╕рдоीрд░ рдиिःрд╢्рд╡ाрд╕ 
                          рдк्рд░рдЦрд░ рдЭрд░рддी рдЬрдм рдкाрд╡рд╕ рдзाрд░, 
                                           рди рдЬाрдиे, рддрдкрдХ рддреЬिрдд рдоें рдХौрди 
                                           рдоुрдЭे рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рддрдм рдоौрди। ”3

                     рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрдж рди рд╕िрд░्рдл рдкुрд░ाрдиा рдиाрдо рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд░ूреЭ рднी рд╣ै рдЕрддः рдордирдоाрдиी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЧреЭрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдЗрд╕рдХे рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рддрдеा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЕрд░्рде рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиा рдЕрдзिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे  рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХुрдЫ рдордд рджिрдП рд╣ैं। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓  рдХा рдХрдерди рд╣ै –
                  “ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рджो рдЕрд░्рдеों рдоें рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдПрдХ рддो рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рдХे рдЕрд░्рде рдоें, рдЬрд╣ाँ рдЙрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХाрд╡्рдпрд╡рд╕्рддु рд╕े  рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬрд╣ाँ рдХрд╡ि рдЙрд╕ рдЕрдиंрдд рдФрд░ рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдк्рд░िрдпрддрдо рдХो рдЖрд▓ंрдмрди рдмрдиाрдХрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдЪिрдд्рд░рдордпी рднाрд╖ा рдоें рдк्рд░ेрдо рдХी рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХрд░рддा рд╣ै। рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рд╕े рдЕंрддрд░्рднूрдд рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ुрдП рдкुрд░ाрдиे рд╕ंрддों рдпा рд╕ाрдзрдХों рдХी рдЙрд╕ी рд╡ाрдгी рдХे рдЕрдиुрдХрд░рдг рдкрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рддुрд░ीрдпाрд╡рд╕्рдеा рдпा рд╕рдоाрдзिрджрд╢ा рдоें рдиाрдиा рд░ूрдкрдХों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХा рдЖрднाрд╕ рджेрддी рд╣ुрдИ рдоाрдиी рдЬाрддी рдеी।рдЗрд╕ рд░ूрдкाрдд्рдордХ рдЖрднाрд╕ рдХो рдпूрд░ोрдк рдоें рдЫाрдпा(рдлैंрдЯрд╕рдоाрдЯा) рдХрд╣рддे рдеे। рдЗрд╕ी рд╕े рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдм्рд░рд╣्рдорд╕рдоाрдЬ рдХे рдмीрдЪ рдЙрдХ्рдд рд╡ाрдгी рдХे рдЕрдиुрдХрд░рдг рдкрд░ рдЬो рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЧीрдд рдпा рднрдЬрди рдмрдирддे рдеे рд╡े ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХрд╣рд▓ाрдиे рд▓рдЧे। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ рд╢рдм्рдж рдзाрд░्рдоिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡рд╣ाँ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЖрдпा рдФрд░ рдлिрд░ рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдмाрдмू рдХी рдзूрдо рдордЪрдиे рдкрд░ рд╣िंрджी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдЖ।”4
     рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рд╢рдм्рдж рдХे рджूрд╕рд░े рдЕрд░्рде рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं – 
“ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рд╢рдм्рдж рдХा рджूрд╕рд░ा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХाрд╡्рдпрд╢ैрд▓ी рдпा рдкрдж्рдзрддिрд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд░्рде рдоें рд╣ै। рд╕рди् 1885 рдоें рдл्рд░ांрд╕ рдоें рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХा рдПрдХ рджрд▓ рдЦреЬा рд╣ुрдЖ рдЬो рдк्рд░рддीрдХрд╡ाрдж(рд╕िंрдмाрд▓िрд╕्рдЯ्рд╕) рдХрд╣рд▓ाрдпा। рд╡े рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрддों рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЕрдк्рд░рд╕्рддुрдд рдк्рд░рддीрдХों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рддे рдеे। рдЗрд╕ी рд╕े рдЙрдирдХी рд╢ैрд▓ी рдХी рдУрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХрд░рдХे ‘рдк्рд░рддीрдХрд╡ाрдж’ рд╢рдм्рдж рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। ...рд╣िंрджी рдоें ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рд╢рдм्рдж рдХा рдЬो рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд░्рде рдоें –рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рднी- рдЧ्рд░рд╣рдг рд╣ुрдЖ рд╡рд╣ рдЗрд╕ी рдк्рд░рддीрдХ рд╢ैрд▓ी рдХे рдЕрд░्рде рдоें। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЕрд░्рде рд╣ुрдЖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЫाрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрдерди। рдЗрд╕ рд╢ैрд▓ी рдХे рднीрддрд░ рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдпा рд╡िрд╖рдп рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।”5  
                        рдк्рд░рддीрдХ рдпा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдкрд░ рдЕрдк्рд░рд╕्рддुрдд  рдХी рдпोрдЬрдиा рд╕ाрдо्рдпрднाрд╡рдиा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рд╕ाрдо्рдп рдоुрдЦ्рдпрддः рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ाрджृрд╢्рдп(рд░ूрдк рдпा рдЖрдХाрд░ рдХा рд╕ाрдо्рдп), рд╕ाрдзрд░्рдо्рдп(рдЧुрдг рдпा рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╕ाрдо्рдп) рдФрд░ рдХेрд╡рд▓ рд╢рдм्рдж рд╕ाрдо्рдп(рджो рднिрди्рди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдПрдХ рд╣ी рдиाрдо рд╣ोрдиा)।”6
                        рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╢рдм्рдж рд╕ाрдо्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╢्рд▓ेрд╖ рдХी рд╢рдм्рдж рдХ्рд░ीреЬा рджिрдЦाрдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рдХाрдо рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें ‘рд╕ाрджृрд╢्рдп’ рддрдеा ‘рд╕ाрдзрд░्рдо्рдп’ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмреЬी рд╕рд╣ृрджрдпрддा рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЬैрд╕े – рдк्рд░िрдпा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдоुрдХुрд▓, рджीрдк्рддिрдоाрди рдпा рдХाрди्рддिрдоाрди рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕्рд╡рд░्рдг, рд╡िрд╖ाрдж рдпा рдЕрд╡рд╕ाрдж рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЕрди्рдзрдХाрд░, рдоाрдирд╕िрдХ рдЖрдХुрд▓рддा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЭंрдЭा рдпा рддूреЮाрди, рднाрд╡рддрд░ंрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЭंрдХाрд░ рдЖрджि। рдЗрд╕ рд▓ाрдХ्рд╖рдгिрдХ рдФрд░ рд╡्рдпंрдЬрдиाрдд्рдордХ рдкрдж्рдзрддि рдХे рдк्рд░рдЧрд▓्рдн рдФрд░ рдк्рд░рдЪुрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдХाрд╡्рдпрд╢ैрд▓ी рдХी рдЕрд╕рд▓ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдоाрдирддे рд╣ैं।   
                       рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоाрдирддे рд╣ैं, рдЬो рдХि рдПрдХ рд╕ाрде рд╡िрджेрд╢ी рдкрд░ाрдзीрдирддा рддрдеा рдкुрд░ाрдиी рд░ूреЭिрдпों рд╕े рдоुрдХ्рддि рдЪाрд╣рддा рдеा। рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХी рдкुрд╖्рдЯि рд╣ेрддु рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХाрдлी рддрд░्рдХ рджिрдП। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╣ोрдиा рдЬрд░ूрд░ी рдирд╣ीं рдоाрдирддा। рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рдорди рдХी рдмाрдд рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдЙрдд्рддрдо рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ूрдкों (рдоैं, рдоुрдЭे, рдоेрд░ा, рдоेрд░ी рдЖрджि) рдоें рдХрд╣рддा рд╣ै। ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдоें рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоिрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं –   
               “рдоैंрдиे ‘рдоैं’ рд╢ैрд▓ी рдЕрдкрдиाрдИ” – рдиिрд░ाрд▓ा
               “рд▓े рдЪрд▓ рдоुрдЭे рднुрд▓ाрд╡ा рджेрдХрд░ рдоेрд░े рдиाрд╡िрдХ рдзीрд░े-рдзीрд░े” – рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж 
               “рдмाрд▓िрдХा рдоेрд░ी рдордиोрд░рдо рдоिрдд्рд░ рдеी” – рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди рдкंрдд 
               “рдмीрди рднी рд╣ूँ рдоैं рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд░ाрдЧрдиी рднी рд╣ूँ” – рдорд╣ाрджेрд╡ी рд╡рд░्рдоा 
               “рдордзुрд░-рдордзुрд░ рдоेрд░े рджीрдкрдХ рдЬрд▓” – рдорд╣ाрджेрд╡ी рд╡рд░्рдоा 
рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдж्рдпोрддрдХ рд╣ैं। рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХрддा рдХा рдпрд╣ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдкुрд░ाрдиी рдХाрд╡्рдпрдЧрдд рд░ूреЭिрдпों рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧुрд▓ाрдоी рдХे рдк्рд░рддि рддीрдЦा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиी рдирдЧ्рди рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдпा рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХी рддрд░рд╣ рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрд╡рд░рдг рдпा рдоिрдердХीрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рдирд╣ीं рд▓िрдпा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рднрдХ्рддों рдХे рдЖрдд्рдордиिрд╡ेрджрди рд╕े рдХрд╣ीं рдЖрдЧे рдХी рдЪीрдЬ рд╣ै। рднрдХ्рддों рдиे рдЬो рдЖрдд्рдордиिрд╡ेрджрди рдХिрдпा, рдЙрд╕рдкрд░ рдзрд░्рдо рдХा рдЖрд╡рд░рдг рдеा। рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХा рдпрд╣ рдЖрд╡рд░рдг рд╣ी рдЙрд╕े рддрдЯрд╕्рдерддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХाрдлी рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдЙрд╕рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рдиैрддिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдиे рддो рдирдИ рдкीреЭी рдХे рдорди рд╕े рд╡рд╣ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрд╡рд░рдг рднी рдПрдХ рд╣рдж рддрдХ рдЙрддाрд░ рдлेंрдХा। рдордз्рдпрдпुрдЧ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХрддा рдХा рд╕्рдеाрди рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рдРрд╣िрдХрддा рдиे рд▓े рд▓िрдпा। рдлрд▓рддः рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рдРрд╣िрдХ рдпुрдЧ рдоें рдХोрдИ рдЖрд╡рд░рдг рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдпा।”7 рджेрд╡рддाрдУं рдХे рдк्рд░ेрдо рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╕ाрдзाрд░рдг рдордиुрд╖्рдп рдХे рдк्рд░ेрдо рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕े рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЬрдирддाрди्рдд्рд░िрдХ рднाрд╡ рдХी рд╡िрдЬрдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдХ्рд╖ рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╡ाрд▓ी рд╢ैрд▓ी рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдкреЬा рдХि рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдЕрдиेрдХ рд▓ेрдЦрдХों рдиे ‘рдЖрдд्рдордХрдеा’ рд▓िрдЦी। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдпрд╣ рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рднाрд╡рдиा рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдХिрддрдиी рд╡्рдпाрдк्рдд рд░рд╣ी рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рдкрддा рдЗрд╕ी рд╕े рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि ‘рдЖрдд्рдордХрдеा’ рд▓िрдЦрдиे рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा-рд╕ी рдЪрд▓ рдкреЬी। рдЧांрдзी, рдиेрд╣рд░ू, рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде, рд╢्рд░рдж्рдзाрдиंрдж, рд╢्рдпाрдорд╕ुंрджрд░ рджाрд╕, рд╡िрдпोрдЧी рд╣рд░ि, рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдЖрджि рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮों, рдзрд░्рдо рд╕ुрдзाрд░рдХों рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा рдЕрдерд╡ा рдЬीрд╡рди рд╕्рдоृрддि рд▓िрдЦी।”8 рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдЗрд╕े рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдФрд░ рдЕрдиैрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдФрд░ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкрд╣рд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЦुрдж рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдХी рдЪाрд╣рдд рдпा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЖрдХुрд▓рддा рдХो рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдиे рдПрдХ рджिрд╢ा рджी, рдПрдХ ‘рд╕्рдкेрд╕’ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рдЗрд╕े рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि “рдЙрд╕рдХी рдЗрд╕ рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рдХाрдордиा рдеी рдФрд░ рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा рдоें рд╕ाрд╣рд╕। рд╣рд░ рджेрд╢ рдоें ‘рд░ोрдоेрди्рдЯिрд╕िреЫ्рдо’ рдХा рдЕрдн्рдпुрджрдп рдк्рд░ाрдпः рдЗрд╕ी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рд╣ै।”9 рдЕрддः рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХो рдоुрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╕्рддा рд╕ुрдЭाрдиा рдкрд░ाрдзीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕рдордп рдоें рдХрдо рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा। рдЗрд╕े рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। 
рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдмрд╣ुрдзा рдпрд╣ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрдд्рдо-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рднाрд╡ рднी рд╕ाрдордиे рдЖрдП рд╣ैं। рдпрд╣ рдЖрдд्рдо рдк्рд░рд╕ाрд░ рддрднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рд░ूреЭि рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░े, рд╡िрд╢्рд╡ рдоाрдирд╡рддा рдХी рдмाрдд рдХрд░े рдФрд░ ‘рдк्рд░ेрдо’ рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░े। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ –
“рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рд╣рд░ рддрд░рд╣ рдХे рдЬाрддि-рднेрдж рдФрд░ рджेрд╢-рднेрдж рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдеा।”10  
“рдХрд╡ि рд╕рджिрдпों рд╕े рдЬрдХреЬे рд╣ुрдП рд╣ृрджрдп-рдХрдкाрдЯ рдХो рдЦोрд▓рдХрд░ рдирд╡्рдп рд╡िрд░ाрдЯ рдХे рдЖрдЧрдорди рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा।”11
рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे рдиिрд░ाрд▓ा рдХे ‘рдкंрдЪрд╡рдЯी-рдк्рд░рд╕ंрдЧ’ рдХा рдЙрдж्рдзрд░рдг рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд░ाрдо рдПрдХрджрдо рдЖрдзुрдиिрдХ рд▓рдЧрддे рд╣ैं рддрдеा рд╕ीрддा рдХो рдЖрдд्рдо-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХा рдЙрдкрджेрд╢ рджेрддे рд╣ैं। рдХрд╡िрддा рд╣ै – 
“рдЫोрдЯे-рд╕े рдШрд░ рдХी рд▓рдШु рд╕ीрдоा рдоें 
             рдмंрдзे рд╣ैं рдЫुрдж्рд░ рднाрд╡ 
             рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдк्рд░िрдпे 
             рдк्рд░ेрдо рдХा рдкрдпोрдиिрдзि рддो рдЙрдореЬрддा рд╣ै 
             рд╕рджा рд╣ी рдиिःрд╕ीрдо рднू рдкрд░। ”12 
рдк्рд░ेрдо рдЬैрд╕ी рдЪीрдЬ рдХрднी рднी рд╕ंрдХीрд░्рдгрддाрдУं рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддी। рдпрд╣ рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рдЬाрддि, рдзрд░्рдо, рднाрд╖ा, рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд╡рд░्рдЧ, рд░ंрдЧ рдЖрджि рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ै। рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ाрдоंрддी рд╕рдд्рддा рд╕े рдЗрд╕े рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рдЪुрдиौрддी рдоिрд▓рддी рд░рд╣ी рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдХा рд╕рдорд░्рдердХ рд╕ाрдоंрддी рддрдеा рд░ूреЭिрд╡ाрджी рд╕ोрдЪ рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ैं। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХे рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрд╖्рдЯрдо рдПрдбрд╡рд░्рдб рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХी рддрдеा рдЙрдирдХा рдЧौрд░рд╡ рдЧाрди рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрдпा рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдзрди рдФрд░ рдоाрди рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдХिрдП рдмिрдиा рдЕрдорд░ीрдХा рдХी рдПрдХ рд╡िрдзрд╡ा рд╕्рдд्рд░ी рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХिрдпा। 
рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдиिрд░्рдЭрд░ рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦीं। рдРрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि “рдиिрд░्рдЭрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддाрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдмрди рдЧрдпा; рд╡рд╣ рд╢िрд▓ा-рдЦंрдбों рдХे рдЧрддिрд░ोрдз рдХो рддोреЬрддा рд╣ुрдЖ, рдШрди-рд╡рди-рдЕंрдзрдХाрд░ рдХो рдкाрд░ рдХрд░рдХे рд╡ेрдЧ рд╕े рдЕрдиंрдд рдЬрд▓-рдиिрдзि рдХी рдУрд░ рдЪрд▓ рджेрддा рд╣ै।”13 рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें ‘рдЕрд╕ीрдо’, ‘рдЕंрддрд╣ीрди’, ‘рдоुрдХ्рдд рдирдн’ рдЬैрд╕े рд╢рдм्рдж рдмाрд░-рдмाрд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЪूँрдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдпुрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХा рднी рдпुрдЧ рд╣ै, рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдШрд░ों рдоें рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХा рднी рдпुрдЧ рд╣ै рдЕрддः рдирд╡рдпुрд╡рдХों рдоें рдЕрд╕ीрдо рдХो рдЬाрдирдиे рдХी рдПрдХ рдирдИ рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рд╣ै। рдЕрддः рд╡े рдЕрдкрдиे рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдмौрдж्рдзिрдХрддा рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдпे рд╢рдм्рдж рдЙрдирдХे рдЖрдд्рдордк्рд░рд╕ाрд░ рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХे рд╣ी рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं। “рдЪूँрдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рдЖрдд्рдо-рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрдзिрдХ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рдеे। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЬрд╣ाँ рд╡े рдЕрдкрдиे рдЕрд╕ीрдо, рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдФрд░ рд╡िрд░ाрдЯ рдХो рдк्рд░िрдпрддрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЙрд╕ рдкрд░ рд╡े рдПрдХ рдЖрд╡рд░рдг рдбाрд▓ рджेрддे рд╣ैं।” 14   
               “рд░рдЬрдд рд░рд╢्рдоिрдпों рдХी рдЫाрдпा рдоें рдзूрдоिрд▓ рдШрди-рд╕ा рд╡рд╣ рдЖрддा।”15 
рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдкुрд░ाрдиे рдХрд╡िрдпों рдХो рдкीрдЫे рдЫोреЬ рдХрд╣ीं рдФрд░ рдирд╡ीрди рдвंрдЧ рд╕े рдЗрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी ‘рдЬूрд╣ी рдХी рдХрд▓ी’, рдкंрдд рдХी ‘рдиौрдХा рд╡िрд╣ाрд░’, рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी ‘рдмीрддी рд╡िрднाрд╡рд░ी рдЬाрдЧ рд░ी’ рдЬैрд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рднी рдРрд╕ी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рдоिрд▓ рдЬाрдПँрдЧी рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдЪेрддрдирддा рдХा рдЖрд░ोрдк (рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг) рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рдирдЬрд░ рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╣рд░ рдПрдХ рдЫрд╡ि рд╡िрд╕्рдордп рд╕े рдкूрд░्рдг рд╣ै। 
рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे ‘рдкрд▓-рдкрд▓ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдк्рд░рдХृрддि рд╡ेрд╢’ рдиाрдордХ рдЕрдз्рдпाрдп рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХे рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░ेрдо рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै “рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡ि рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдФрд░ рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рднाрд╡рдиा рдпрджि рдПрдХ рдУрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рд░ूреЭ рдорд░्рдпाрджाрдУं рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдИ рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдк्рд░рдХृрддि-рдк्рд░ेрдо рдХे рд░ूрдк рдоें।”16 рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рдХृрддि-рдк्рд░ेрдо рдХो рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рд╕े рдЬोреЬा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि “рджेрд╢-рдк्рд░ेрдо рдХी рднाрд╡рдиा рдк्рд░рдХृрддि-рдк्рд░ेрдо рд╕े рд╣ी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рдФрд░ рдлिрд░ рдЙрд╕рдХे  рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рднाрд╡ुрдХ рд╣ृрджрдп рджेрд╢-рд╕ेрд╡ा рддрдеा рджेрд╢ोрдж्рдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд╣ुрдП।”17  рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЪंрдбी рдк्рд░рд╕ाрдж ‘рд╣ृрджрдпेрд╢’ рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╕ंрдХрд▓्рдк’ рддрдеा рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдиिрдмंрдз ‘рдХाрд╡्рдп рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рджृрд╢्рдп’ рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдордиुрд╖्рдп рдХा рдк्рд░рдХृрддि-рдк्рд░ेрдо рд╣ी рдЙрд╕рдХे рджेрд╢ рдк्рд░ेрдо рдХा рдХाрд░рдг рдмрдирддा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдпрд╣ рднी рдоाрдиा рд╣ै рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдзрд░्рдо рдХे рдмрд░рдЕрдХ्рд╕ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХा рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдУрд░ рдЭुрдХрдиा, рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдЗрддрдиा рдорд╣рдд्рд╡ рджेрдиा, рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рдд्рддा рдХो рдХाрд╡्рдп рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиा рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рдиा - рдпрд╣ рд╕рдм рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। .... рдзрд░्рдо рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдк्рд░рддि рдЕंрдзрд╢्рд░рдж्рдзा рдХा рднाрд╡ рдЬрдЧाрдХрд░ рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдЬाрдирдиे рд╕े рд░ोрдХा, рд╡рд╣ाँ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдиे рд╡िрд╡ेрдХ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХा рд░рд╣рд╕्рдпोрдж्рдШाрдЯрди рдХिрдпा।”18 
рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдиाрд░ी-рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा рд╣ै। рдиाрд░ी-рд╕ंрдмंрдзी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЗрд╕ рдоाрдпрдиे рдоें рднिрди्рди рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдХी рдиाрд░ी рднोрдЧ्рдпा рдиा рд╣ोрдХрд░ рд╕рд╣рдЪрд░, рд╕рдЦी рдпा рдлिрд░ рд╕ाрдеी рд╣ै। рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдХा рд╕्рдд्рд░ी рд╕ंрдмंрдзी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХिрд╕ी рд╕े рдЫुрдкा рд╣ुрдЖ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдиे рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд╕िрд░्рдл рдоांрд╕рд▓ рд╕ुंрджрд░рддा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдмрдиाрдХрд░ рдЫोреЬ рджिрдпा। рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХрдоोрдмेрд╢ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдж्рд╡िрд╡ेрджीрдпुрдЧीрди рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЕрдЧ्рд░िрдо рдкंрдХ्рддि рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рдиे ‘рд╕ाрдХेрдд’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै-  
                          “рд╕ौ рдмाрд░ рдзрди्рдп рд╡рд╣ рдПрдХ рд▓ाрд▓ рдХी рдоाрдИ, 
      рдЬिрд╕ рдЬрдирдиी рдиे рд╣ै рдЬрдиा рднрд░рдд-рд╕ा рднाрдИ।”19       
рдпрд╣ाँ рдЕрд░्рде рдпрд╣ рдиिрдХाрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдХैрдХेрдпी рдЗрд╕рд▓िрдП рдзрди्рдп рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдиे рднрд░рдд рдЬैрд╕े рдЖрджрд░्рд╢ рднाрдИ рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдХैрдХेрдпी рдХी рдЧрд░िрдоा рдХो рд▓рдЧрднрдЧ рдирдХाрд░ рд╕ा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕рдоाрдирддाрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоुрдЦрд░рддा рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рд╣ै। рдиाрд░ी рдХे рдк्рд░рддि рдмрджрд▓ी рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рдХे рдкीрдЫे рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдП рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рдеे। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдиाрд░ी-рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдмреЬी рддेрдЬी рд╕े рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। ...... рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓реЬрдХिрдпों рдХो рдирдИ рджुрдиिрдпा рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрдирдоें рдирдП рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдЕрдн्рдпुрджрдп рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рд╕े рд▓реЬрдХिрдпों рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рднाрд╡ рдкैрджा рд╣ुрдЖ।”20 рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬрд╣ाँ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рджрдпा рдХी рднाрд╡рдиा рджिрдЦाрдИ рд╡рд╣ рдЕрдм рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рдоाँрдЧ рдоें рдмрджрд▓ рдЧрдпा। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे ‘рд╡िрдзрд╡ा-рд╕्рдд्рд░ी’ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рджोрдиों рдпुрдЧों (рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рддрдеा рдЫाрдпाрд╡ाрдж) рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рд╣ै। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рд╡िрдзрд╡ा рдХे рд▓िрдП рднोрдЬрди рдФрд░ рдХрдкреЬा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рднाрд╡ рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें рдЙрд╕рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рд╡рдХाрд▓рдд рдХी рдЧрдпी। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рд╡िрдзрд╡ा рдкрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ рдирд╣ीं рд▓िрдЦीं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рд╡ाрд▓ рдХो рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рдЙрдаाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рдоूрд▓ рдк्рд░рд╢्рди рдиाрд░ी-рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХा рд╣ै। рдк्рд░рд╢्рди рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдирд╣ीं, рдк्рд░ेрдо рдХा рд╣ै, рдмंрдзрди рдХा рдирд╣ीं, рдоुрдХ्рддि рдХा рд╣ै। рдпрджि рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдмंрдзрди рд╣ै рддो рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рд╡िрдзрд╡ा-рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ो рдЕрдерд╡ा рдХुрдоाрд░ी рдХा рджोрдиों рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рд╡्рдпрд░्рде рд╣ै।”21 
                 рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рдк्рд░ेрдо рдХрд╡िрддाрдУं рдкрд░ рднी рдкाрдардХों рдХा рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдХा рд░ूрдк рдкрд╣рд▓े рд╕े рднिрди्рди рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХा рдк्рд░ेрдо рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рдк्рд░ेрдо рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░ेрдо рдиीрд░рд╕ рдЬीрд╡рди рдоें рд░рд╕ рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдк्рд░ेрдо рд╣ै। рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдк्рд░ेрдо рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬो рдХрд╡ि рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░ेрдЧा рд╡рд╣ рдк्рд░ेрдо рдХा рдЙрддрдиा рд╣ी рдмреЬा рд╕рдорд░्рдердХ рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░ेрдо рддрдд्рд╡ рдХे рдХाрд░рдг рднी рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡ि рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। ‘рдк्рд░ेрдо’ рдХी рднाрд╡рдиा рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдмрдиाрддी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рд╕्рд╡ाрд░्рдердкрди рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрда рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдмंрдзुрдд्рд╡ рдХा рд╣ाрдоी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдмिрдиा рдк्рд░ेрдо рдХे рдХ्рд░ांрддि рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдЬो рдХрд╡ि рдЬिрддрдиा рдмреЬा рдХ्рд░ांрддि рдХा рдХрд╡ि рд╣ोрдЧा рд╡рд╣ рдЙрддрдиी рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫी рдк्рд░ेрдо рдХрд╡िрддाрдПँ рднी рд▓िрдЦेрдЧा। рдкाрдм्рд▓ो рдиेрд░ुрджा рдЬैрд╕े рдХрд╡ि рдЗрд╕рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдк्рд░ेрдо рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै “рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдмीрдЪ рдк्рд░рдгрдп рд╕ंрдмंрдз рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдиे рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕рд╣рдХाрд░िрддा рддрдеा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा। рдк्рд░рдгрдп рд╕ंрдмंрдзी рдХрд╡िрддाрдПँ рддो рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рд╣ोрддी рдЖ рд░рд╣ी рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░рдгрдп рдХा рдЬो рдЖрд╡ेрдЧрдкूрд░्рдг рддрдеा рдк्рд░рдЧाреЭ рд░ूрдк рдоिрд▓рддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдиूрдаा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдк्рд░рдгрдп рднाрд╡рдиा рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рджोрдиों рдХे рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдоाрдирд╕-рдж्рд╡ंрдж рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдп рдХे рдХाрд░рдг рджोрдиों рдкрдХ्рд╖ों рдХो рдоुрдХ्рдд рд╣ृрджрдп рд╕े рднाрд╡-рд╡िрдиिрдордп рддрдеा рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХे рдкूрд░्рдг рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рдЙрди्рдоुрдХ्рдд рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдж्рд╡ाрд░ рдЦुрд▓ рдЧрдпा। рдПрдХ рд╣ी рдХोрдЯि рдХे рджो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рдд्рддाрдУं рдХे рдпोрдЧ рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХा рдЕрдзिрдХ рдЧूреЭ рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ोрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै।”22 рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╕рдоाрдЬ рдордз्рдпрдпुрдЧीрди рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддा рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рднिрди्рди рд╣ै। рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдиाрд░ी рд╕ुрдзाрд░ рдЖंрджोрд▓рдиों рд╕े рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдШрд░ рдХे рдмंрджी рдЬीрд╡рди рд╕े рдеोреЬी рдоुрдХ्рдд рд╣ुрдИं। рд╡рд╣ рдЦुрдж рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧीं। рдкुрд░ुрд╖ рдХो рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЗрд╕ рд░ूрдк рдХा рджрд░्рд╢рди рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣ुрдЖ। рдЖрдкрд╕ рдоें рдкрд░िрдЪрдп рдФрд░ рд╕рдордЭрджाрд░ी рдоें рдЗрдЬाрдлा рд╣ुрдЖ। рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдк्рд░ेрдо рдХे рд▓िрдП рдкрд░िрдЪрдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдиिрдмंрдз ‘рд▓ोрдн рдФрд░ рдк्рд░ीрддि’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै “рдкрд░िрдЪрдп рдк्рд░ेрдо рдХा рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рд╣ै। рдмिрдиा рдкрд░िрдЪрдп рдХा рдк्рд░ेрдо рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा।”23 рдЕрддः рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░ेрдо рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓ा рддो рдпрд╣ рдХोрдИ рдЕрд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдмाрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдк्рд░ेрдо рдХी рд╡рд╕्рддु рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╡рд╣ рд╕рд╣рдЪрд░ рддрдеा рдоिрдд्рд░ рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдиाрд░ी рдХो рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे ‘рдЖрдзी рдоाрдирд╡ी рдФрд░ рдЖрдзी рдХрд▓्рдкрдиा’ рдоाрдиा рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдк्рд░ेрдо рднाрд╡рдиा рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдк्рд░ेрдо рднाрд╡рдиा рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЙрд╕рдХा рднाрд╡ाрд╡ेрдЧ рд╣ै। рдордз्рдпрдпुрдЧीрди рдХрд╡ि рдк्рд░ेрдо рд╡्рдпंрдЬрдиा рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдорд░्рдпाрджिрдд рдФрд░ рдоिрддрд╡्рдпрдпी рдеे ;.... рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдХी рдк्рд░рдгाрдпाрдиुрднूрддि рдЕрдиुрднрд╡ों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рди рдХुрдЫ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рднाрд╡ों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдеी। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЪेрд╖्рдЯाрдПँ рддो рдХрдо рдХрд░рддा рдеा, рдкрд░ंрддु рдЕрдкрдиा рд╣ृрджрдп рдЦोрд▓рдХрд░ рд░рдЦ рджेрдиे рдоें рдХोрдИ рдХрд╕рд░ рдирд╣ीं рд░рд╣рдиे рджेрддा рдеा।...... рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдЗрд╕ рдирд╡ीрди рдк्рд░рдгрдп рднाрд╡рдиा рдиे рдк्рд░ेрдо рдХे рдЖрд▓ंрдмрди рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХा рдоाрдирджंрдб рд╣ी рдмрджрд▓ рджिрдпा। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдгрдп рд╕ंрдмंрдз рдоें рднाрд╡ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ो, рдЙрд╕рдоें рд╕्рдеूрд▓ рдпंрдЧ-рдпрд╖्рдЯि рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рдоिрд▓рдиा рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै।”24 рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рднाрд╡ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै рди рдХि рд╕्рдеूрд▓ рдпंрдЧ-рдпрд╖्рдЯि рдХा। 
рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХो рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЕрднिрдпрдХ्рддि рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें рдРрд╕ी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ैं рдЬो рдпा рддो рднाрд░рдд рдХी рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рдЕрддीрдд рдХी рдпाрдж рджिрд▓ाрддी рд╣ै рдпा рдлिрд░ рдкुрдиुрд░ुрдд्рдеाрди рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕े рд╕ंрдкृрдХ्рдд рд╣ै рдЪूँрдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рднाрд░рддीрдпों рдХे рдЖрдд्рдордЧौрд░рд╡ рдХो рдХुрдЪрд▓рдиे рдХा рднिрди्рди-рднिрди्рди рддрд░ीрдХों рд╕े рддрдеा рдмाрд░-рдмाрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рддो рдмाрдд рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ी рдеी рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЪुрдк рдирд╣ीं рдмैрдарддे। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рднाрд░рддрд╡ाрд╕िрдпों рдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХे рдЕрдкрдоाрди рдХो рднूрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрддीрдд рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгрдпुрдЧ рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा। рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рд╣ाрд░ рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрддीрдд рдХी рдЬीрдд рд╕े рджिрдпा। рд╣ीрдирддा рдХा рднाрд╡ рджूрд░ рд╣ुрдЖ। рдЬो рдЬाрддि рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдеी, рд╡рд╣ рдЕрддीрдд рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдкрд░ рдПрдХ рд╣ो рдЙрдаी। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЕрддीрдд рдХे рдкुрдиुрд░ुрдд्рдеाрди рдиे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рджेрд╢ рдоें рдПрдХ рдЬाрддीрдп рдЕрдерд╡ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा।”25 рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдЕрддीрдд рдХा рдЧौрд░рд╡рдЧाрди рдПрд╡ं рдкुрдиुрд░ुрдд्рдеाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиी рд╡िрднिрди्рди рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рддीрдпों рдХो рдкुрдиः рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рдиाрдЯрдХ ‘рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд’, ‘рд╕्рдХंрджрдЧुрдк्рдд’ рддрдеा ‘рдкेрд╢ोрд▓ा рдХी рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиि’, ‘рд╢ेрд░ рд╕िंрд╣ рдХा рд╢рд╕्рдд्рд░-рд╕рдорд░्рдкрдг’ рдпा рдиिрд░ाрд▓ा рдХी ‘рдЫрдд्рд░рдкрддि рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдкрдд्рд░’, ‘рдЬाрдЧो рдлिрд░ рдПрдХ рдмाрд░’ рдпा ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ рдЖрджि рдХрд╡िрддाрдПँ рди рд╕िрд░्рдл рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рд╕े рдУрддрдк्рд░ोрдд рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рд╕ंрджेрд╢ рднी рд▓िрдП рд╣ुрдИ рд╣ैं। 
рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдХाрд▓्рдкрдиिрдХрддा рдХा рдк्рд░рдЪुрд░ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ै। рдЗрд╕े рд▓ेрдХрд░ рдХрддिрдкрдп рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХो рд╕िрд░्рдл рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЙреЬाрди рднी рдоाрдиा рд╣ै। рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рди рд╕िрд░्рдл рдирд╡ीрди рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी, рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕े рдХाрд╡्рдпोрдЪिрдд рднी рдард╣рд░ाрдпा। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा ‘рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा’ рддрдеा ‘рдХुрддूрд╣рд▓’ рд╕े рдЬोреЬрдХрд░ рдХी рд╣ै। рдЙрдирдХा рдХрдерди рд╣ै “рд╣рд░ рдЪीрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдердХ рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдФрд░ рдХुрддूрд╣рд▓ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдоंрдЧрд▓ाрдЪрд░рдг рд╣ै, рдФрд░ рдпрд╣ी рд╡рд╣ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд╡ि, рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрдерд╡ा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХोрдИ рдирдИ рдЪीрдЬ рджे рдЬाрддा рд╣ै। .... рджрдмे рд╣ुрдП рдорди рдоें рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХा рдЙрджрдп рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХे рдорди рдкрд░ рдкрд░िрдкाрдЯिрдпों рдХा рдЪिрд░-рд╕ंрдЪिрдд рднाрд░ рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдоें рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдЬрдЧрдд рдХे рд░рд╣рд╕्рдпों рдХे рдк्рд░рддि рдХोрдИ рдХुрддूрд╣рд▓ рд╣ी рди рдеा।  рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХा рдорди рдЙрдирдоुрдХ्рдд рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХा рдорди рд╣рд░ рджिрд╢ा рдоें рджौрд░ рд▓рдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд░рд╣рддा рдеा। рдЗрд╕ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХी рд╣ी рдмрджौрд▓рдд рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдиाрд░ी-рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рдЕрдиेрдХ рд░рд╣рд╕्рдпों рдХा рдЙрдж्рдШाрдЯрди рдХिрдпा।”26 рдЗрд╕ी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХे рдХाрд░рдг рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। 
рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХे рд░ूрдк рд╡िрди्рдпाрд╕, рдЫंрдж рд╡िрдзाрди, рдЕрд▓ंрдХाрд░िрдХрддा рдЖрджि рдкрд░ рднी рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै।  рдЪूँрдХि рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा, рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा рдХी рд░ोрдЪрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ुрдЖ рдеा рдЕрддः рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬैрд╕े рдЖрд▓ोрдЪрдХ рднी рдЪрдХिрдд рд╣ो рдЧрдП। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдШोрд╖рдгाрдкрдд्рд░ рдоाрдиे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े ‘рдкрд▓्рд▓рд╡ рдХी рднूрдоिрдХा’ рдоें рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдкंрдд рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдХेрд╡рд▓ рд╡ाрдгी рдХी рд╕рдЬाрд╡рдЯ рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं, рд╡े рднाрд╡ рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдж्рд╡ाрд░ рд╣ैं। рднाрд╖ा рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХे рд▓िрдП, рд░ाрдЧ рдХी рдкрд░िрдкूрд░्рдгрддा рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЙрдкाрджाрди рд╣ैं, рд╡े рд╡ाрдгी рдХे рдЖрдЪाрд░, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рд░ीрддि-рдиीрддि рд╣ैं, рдкृрдердХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдкृрдердХ рд╕्рд╡рд░ूрдк, рднिрди्рди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХे рднिрди्рди рдЪिрдд्рд░ рд╣ैं।”27 рдж्рд╡िрд╡ेрджीрдпुрдЧीрди рдХрд╡िрддा рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ीрдзी-рд╕ाрджी рддрдеा рдЕрдирд▓ंрдХृрддि рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХे рдЙрд▓рдЯ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рд╕ंрд╕्рдХृрддрдиिрд╖्рда рддрдеा рдЕрд▓ंрдХाрд░िрдХрддा рд╕े рдкूрд░्рдг। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे рдЕрд▓ंрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдирд╡ीрдирддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡ि рдЕрд▓ंрдХाрд░ों рдХो рдХрд╡िрддा рдкрд░ рдЖрд░ोрдкिрдд рдХрд░рддे рдеे, рд▓ेрдХिрди рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрд▓ंрдХाрд░ рд╕рд╣рдЬ рддрдеा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЪीрдЬ рд╣ै। рдХрд╣ीं рднी рдЖрд░ोрдкिрдд рдЬैрд╕ा рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рд░ूрдк рд╡िрди्рдпाрд╕ рддрдеा рдкрдж рд╡िрди्рдпाрд╕ рдоें рдкूрд░्рд╡ рдХी рдХाрд╡्рдп рд░ीрддि рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдирд╣ीं рдХिрдпा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рд╢рдм्рдж-рд░рдЪрдиा рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे, рднाрд╡ों рдХी рд╣ी рддрд░рд╣, рдХрднी-рдХрднी рдХाрдлी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддा рджिрдЦрд▓ाрдИ। рдЬो рд╡िрдЪाрд░ों рдФрд░ рднाрд╡ों рдХी рджुрдиिрдпाँ рдоें рд░ूреЭि рддोреЬрдиे рд╡ाрд▓े рд╣ैं, рд╡े рднाрд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рд░ूреЭिрдпों рдоें рдмँрдзрдХрд░ рдХैрд╕े рдЪрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं? рдлрд▓рддः рдкंрдд рдиे ‘рдк्рд░िрдпाрд╣्рд▓ाрдж’ рдХी рдЬрдЧрд╣ ‘рдк्рд░ि рдЖрд╣्рд▓ाрдж’ рдФрд░ ‘рдоाрд░ुрджाрдХाрд╢’ рдХी рдЬрдЧрд╣ ‘рдоाрд░ुрддाрдХाрд╢’ рд╕ंрдзिрдпाँ рдХीं।”28 рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдЕрд░्рде рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдХाрдлी рд╕рдо्рдкрди्рди рдеे। рд╕рднी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рд╢рдм्рджों рдХा рдЕрдж्рднुрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рд╢рдм्рдж-рдЪрдпрди рдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рджो рд╕िрдж्рдзांрддों рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рд╣ै -
    1. рд╢्рд░ुрддि рдоाрдзुрд░्рдп 
    2. рд╕ुंрджрд░-рд╕ुंрджрд░ рд╕्рдоृрддि-рдЪिрдд्рд░(рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢ंрд╕)

рдХрд╣рдиे рдХा рдиिрд╣िрддाрд░्рде рдпрд╣ рдХि рдРрд╕े рд╢рдм्рдж рдЬो рд╕ुрдирдиे рдоें рдордзुрд░ рд▓рдЧे рддрдеा рдЬिрдирд╕े рд╕ुंрджрд░ рд╕्рдоृрддि-рдЪिрдд्рд░ рдЬрдЧे। 
рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें ‘рдоुрдХ्рдд рдЫंрдж’ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рднी рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдоुрдХ्рдд рдЫंрдж рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рд▓рдп рдПрд╡ं рдиाрдж рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдоें рдХрд╣ीं рднी рдХрдоी рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे рдЗрд╕े рднी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। 
        рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдкूрд░्рд╡ рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рдмाрддों рдХो рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рд▓рд╣рдЬे рдоें рдЦंрдбिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдкुрд░ाрдиी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕े  рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рддрдеा рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдЕंрддिрдо рдЕрдз्рдпाрдп ‘рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддि’ рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдорддों рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрдпा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдЙрди рдоंрддрд╡्рдпों рдХे рд╕ाрде рдирд╣ीं рд╣ैं рдЬो рдЙрди्рд╣ोंрдиे ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рд╕ंрдмрдз рдоें рджिрдпा рдеा, рд▓ेрдХिрди рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдХे рдЦंрдбрди рдоें рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдХे рдк्рд░рддि рдХрд╣ीं рднी рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рд▓рд╣рдЬे рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдпा рдЕрд╕рдо्рдоाрди рдХी рднाрд╡рдиा рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдордд рдеा рдХि-
рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, рдоुрдХुрдЯрдзрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдЖрджि рдХрд╡िрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬो рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдХी рдХрд╡िрддा рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рдеी, рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी  рдХрд╡िрддा рдЙрд╕рдХी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдирд╣ीं рд╣ै।
 рдлिрд░ рдЖрдЧे рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдХा рдордд рд╣ै рдХि -
“ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдЪрд▓рди рдж्рд╡िрд╡ेрджीрдХाрд▓ рдХी рд░ूрдЦी рдЗрддिрд╡ृрддाрдд्рдордХ्рддा рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░рдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा।” 29
           рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдЗрди्рд╣ीं рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдХрд╣ा рдХि “рд╡िрд░ोрдз рдФрд░ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╣ी рд╕ूрдЪрдХ рд╣ैं; рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЕрд░्рде рд╕рджैрд╡ рдкрд░िрдкाрдЯी - рдкाрд▓рди рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдХोрдИ рднी рд╡िрдХाрд╕ рд╡िрд░ोрдз рдХे рдмिрдиा рдШрдЯिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдЕрдирдЬाрдиे рд╣ी рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХो рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддे рдЧрдП। ” 30
рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХी рд░рд╣рд╕्рдпाрдд्рдордХрддा рддрдеा рд╡ैрдЪिрдд्рд░рдп्рддा рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╣ै। рд╡ो рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -
 “рдордирдоाрдиे рдЖрд░ोрдк, рдЬिрд╕рдХा рд╡िрдзाрди рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ंрдХेрдд рдкрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рд╣ृрджрдп рдХे рдорд░्рдорд╕्рдерд▓ рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдирд╣ीं рдХрд░рддे, рдХेрд╡рд▓ рд╡ैрдЪिрдд्рд░्рдп рдХा рдХुрддूрд╣рд▓ рдоाрдд्рд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдХे рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рдХрд▓्рдкрдиाрд╡ाрдж, рдХрд▓ाрд╡ाрдж, рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиाрд╡ाрдж рдЖрджि рдХा рднी рдк्рд░рднाрд╡ рдЬ्рдЮाрдд рдпा рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдкреЬрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕ा рдЕрдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╡िрдзाрди рдордирдоाрдиे рдЖрд░ोрдк рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै।”31 
            рдЖрдЪाрд░्рдп рдиंрджрджुрд▓ाрд░े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे рдЗрд╕ी рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рд╕рдмрд╕े рдЦрдЯрдХрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рдЙрдирдХे рднाрд╡ों рдХी рдЕрдк्рд░ाрд╕ाрджрдХрддा рд╣ै। рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдЙрд╕ рдкाрд░ рдЬो рдЬीрд╡рди рд╣ै рдЙрд╕рдХा рд░рд╣рд╕्рдп рдЬाрди рд▓ेрдиा рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рд╕ुрдЧрдо рдирд╣ीं рд╣ै। рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХी рдЕрдиुрднूрддि рднी рд╕рдмрдХा рдХाрдо рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдмрд╣ुрдд рд╕ी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं, рдЬो рдЗрди рджोрд╖ों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдирд╣ीं рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддीं।”32
           рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬрд╣ाँ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХी рд░рд╣рд╕्рдпाрдд्рдордХрддा рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдЖрдЪाрд░्рдп рдиंрджрджुрд▓ाрд░े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рднाрд╡ों рдХी рдЕрдк्рд░ाрд╕ाрджрдХрддा рдоाрдирддे рд╣ैं। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рдХрд╡िрддा рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдПрдХ рд╕ाрдл-рд╕ाрдл рдзाрд░рдгा рдеी, рдЬो рдХि рдЗрдирдХे рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдиिрдмंрдз ‘рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै’, рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕्рдеिрд░ рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдХे рдпे рдХрдерди рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं  –
“рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЖрдд्рдоा рдХी рдоुрдХ्рддाрд╡рд╕्рдеा рдЬ्рдЮाрдирджрд╢ा рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ृрджрдп рдХी рдпрд╣ рдоुрдХ्рддाрд╡рд╕्рдеा рд░рд╕рджрд╢ा рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рд╣ृрджрдп рдХी рдЗрд╕ी рдоुрдХ्рддि рдХी рд╕ाрдзрдиा рдХे рд▓िрдП рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╡ाрдгी рдЬो рд╢рдм्рдж-рд╡िрдзाрди рдХрд░рддी рдЖрдИ рд╣ै, рдЙрд╕े рдХрд╡िрддा рдХрд╣рддे рд╣ैं।” 33
“ рдЬ्рдЮाрди-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рднीрддрд░ рд╣ी рднाрд╡-рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। ”34   
“рдХрд╡िрддा рдХा рдЕंрддिрдо рд▓рдХ्рд╖्рдп рдЬрдЧрдд् рдХे рдоाрд░्рдоिрдХ рдкрдХ्рд╖ों рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рдордиुрд╖्рдп-рд╣ृрджрдп рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп-рд╕्рдеाрдкрди рд╣ै।”35 
           рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдХрд╡िрддा рдЬ्рдЮाрди рдХी рдкрдХреЬ рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╣ो рдЬाрдпेрдЧी рдЕрддः рднाрд╡ рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рдмाрдзिрдд рд╣ो рдЬाрдПрдЧा рдФрд░ рдХрд╡िрддा рдХा рдЬो рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै рд╡ो рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпेрдЧा। рдХ्рдпोंрдХि рдЬрдЧрдд् рдХे рдоाрд░्рдоिрдХ рдкрдХ्рд╖ों рдХे рд╕ाрде рдордиुрд╖्рдп-рд╣ृрджрдп рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рддрднी рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ोрдЧा рдЬрдм рдХрд╡िрддा рдХा рднाрд╡рдмोрдз рд╣ो।
           рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЕрдн्рдпुрджрдп рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╣рдоाрд░ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕े рдкैрджा рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрд╕ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рдПрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЙрд╕рдиे рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдкुрд░ाрдиी рд░ूреЭिрдпों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХिрдпा, рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдЖрдзुрдиिрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд░ рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдУрд░ рднी рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा।” 36  рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдаीрдХ-рдаीрдХ рдФрд░ рдирд╡ीрди рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдХाрд╕-рдХ्рд░рдо рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХो рди рд╕िрд░्рдл рджेрдЦा рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी। 
         

рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी

 1. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा.рд▓ि., рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2011(рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-11 
 2. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 16
 3. рдкंрдд, рд╕., 2012. рдоौрди-рдиिрдорди्рдд्рд░рдг/рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди рдкंрдд - рдХрд╡िрддा рдХोрд╢. [online] Kavitakosh.org. Available at: <http://kavitakosh.org/kk/%E0%A4%AE%E0%A5%8C%E0%A4%A8-%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3_/_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%A4> [Accessed 30 July 2022].
  4. рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖ – 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 467-468 
  5. рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖ – 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा –468
  6. рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖ – 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा –469
 7. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा.рд▓ि., рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2011(рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा –19
 8. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 22 
 9. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 22
10. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 22
11. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 22
12. рд╡рд╣ी
13. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 27 
14. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 33 
15. рд╡рд╣ी 
16. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 35 
17. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 35
18. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 37-38 
19. рдЧुрдк्рдд рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг, “рд╕ाрдХेрдд / рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд / рдЕрд╖्рдардо рд╕рд░्рдЧ / рдкृрд╖्рда рем.” рд╕ाрдХेрдд / рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд / рдЕрд╖्рдардо рд╕рд░्рдЧ / рдкृрд╖्рда рем - рдХрд╡िрддा рдХोрд╢, рдХрд╡िрддा рдХोрд╢, 29 July 2020, http://kavitakosh.org/kk/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A4_/_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4_/_%E0%A4%85%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97_/_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0_%E0%A5%AC. 
20. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा.рд▓ि., рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖- 2011(рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 11
21. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 51
22. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 57-58
23. рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓.“рд▓ोрдн рдФрд░ рдк्рд░ीрддि/ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ / рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓.” рдЧрдж्рдпрдХोрд╢, Gadyakosh, 3 May 2013, gadyakosh.org/gk/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%AD_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF_/_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_/_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2.
24. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 64 
25. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 73 
26. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 83
27. рдбॉ. рдХुрд╕ुрдо рд░ाрдп, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЦंрдб-3, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рд╡рд░्рд╖-2016 (рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-45 (рдЙрдж्рдзृрдд)
28. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा. рд▓ि., рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖- 2011(рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 114 
29. рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖ – 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 468 
30. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा. рд▓ि., рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖- 2011(рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 150-151
31. рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖ – 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 471 
32. рдиंрджрджुрд▓ाрд░े рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2013, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 51-52
33. рд╢ुрдХ्рд▓, рд░., 1930. рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓:: рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी :: рднाрдЧ 3 :: рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░ : рд╕िрдж्рдзांрдд рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрдХ्рд╖ :: рдЖрд▓ोрдЪрдиा. [online] Hindisamay.com. Available at: <https://www.hindisamay.com/content/4646/5/-%E0%A4%86%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%86%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF-%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2-%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97-3%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4-%E0%A4%94%E0%A4%B0-%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0-%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7-%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%A8-%E0%A4%93%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6-%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9-%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE-%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%B9%E0%A5%88.cspx> [Accessed 30 July 2022].
34. рд╡рд╣ी 
35. рд╡рд╣ी 
36. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा. рд▓ि., рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖- 2011(рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा –151

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।