рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЖрда рдХрд╡ि

рдЖрдиंрдж рдХुрдоाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓

- рдЖрдиंрдж рдХुрдоाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓

рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдм्рд░рдЬ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕्рдеिрдд рдЧोрд╡рд░्рдзрди рдкрд░्рд╡рдд рдХा рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрд╖्рдЯрдЫाрдк рдХрд╡िрдпों рдиे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХी। рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рдк्рд░рдзाрди рдЖрдЪाрд░्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рдорд╣ाрдк्рд░рднु рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдиे рд╕рди् 1519 рдИ. рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрдкрдиे рдордд рдХा рдк्рд░рдзाрди рдХेंрдж्рд░ рд╢्рд░ीрдиाрде рдЬी рдХे рдоंрджिрд░ рдХो рдмрдиाрдпा। рдпрд╣ рдоंрджिрд░ рдЙрдирдХे рд╣ी рдПрдХ рд╢िрд╖्рдп рдкूрд░рдирдорд▓ рдЦрдд्рд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕ी рд╡рд░्рд╖ рдмрдирд╡ाрдпा рдЧрдпा рдеा।  рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдоूрд▓рддः рджрдХ्рд╖िрдг рд╕े рдеे।  рдФрд░ рд░ाрдЬा рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рд░ाрдп рдХे рджрд░рдмाрд░ рдоें рд╢ाрд╕्рдд्рд░ाрд░्рде рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░ рдорд╣ाрдк्рд░рднु рдХी рдкрджрд╡ी рд╕े рд╡िрднूрд╖िрдд рдеे (1565 рд╡ि.)। рджрд░्рд╢рди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрдирдХा рдордд рд╢ुрдж्рдзाрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ुрдЖ। рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕ंрд╡рдд् 1535 рд╡िрдХ्рд░рдоी, рд╡ैрд╢ाрдЦ рдХृрд╖्рдг рдПрдХाрджрд╢ी рдХो рд░ाрдпрдкुрд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рдЪंрдкाрд░рдг्рдп рдоें рд╡िрд╖्рдгुрд╕्рд╡ाрдоी рдорддाрд╡рд▓ंрдмी рднрдХ्рдд рд╢्рд░ी рд▓рдХ्рд╖्рдордг рднрдЯ्рдЯ рдХे рдпрд╣ाँ рд╣ुрдЖ। рдЗрдирдХी рдоाँ рдХा рдиाрдо рдЗрд▓рдо्рдоाрдЧाрд░ु рдеा।  рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЕрд▓्рдк рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ी рдпे рджेрд╢ाрдЯрди рдХो рдиिрдХрд▓ рдкреЬे рдФрд░ рд░ाрдоाрдиुрдЬрдиाрдЪाрд░्рдп рдХे рд╕рдоाрди рднाрд░рдд рдХे рдмрд╣ुрдд рд╕े рднाрдЧों рдоें рдкрд░्рдпрдЯрди рдФрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ाрд░्рде рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдордд рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा।  рджेрд╢ाрдЯрди рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдЗрдирдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╢्рд░ी рджेрд╡рднрдЯ्рдЯ рдЬी рдХी рдХрди्рдпा рдорд╣ाрд▓рдХ्рд╖्рдоी рд╕े рд╣ुрдЖ। рдорд╣ाрд▓рдХ्рд╖्рдоी рд╕े рдЗрди्рд╣ें рджो рдкुрдд्рд░ рд╣ुрдП  - рдЧोрдкीрдиाрде рдФрд░ рд╡िрда्рдард▓рдиाрде। рдЧोрдкीрдиाрде рдХा рдЬрди्рдо 1568 рд╡ि. рдоें рд╣ुрдЖ।  рдЧोрдкीрдиाрде рдХा рдЬрди्рдо рджेрд╢ाрдЯрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ूрд░рджाрд╕ рд╕े рдоिрд▓рдиे рдХे рдмाрдж рд╣ुрдЖ।

рд╢ुрдж्рдзाрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж
рд╢ुрдж्рдзाрдж्рд╡ैрдд = рд╢ुрдж्рдз рдЕрдж्рд╡ैрдд।  рдЕрд░्рдеाрдд рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдиे рд╢ंрдХрд░ рдХे рдЕрдж्рд╡ैрдд рджрд░्рд╢рди рдХा рдЦंрдбрди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХा рд╢ुрдж्рдзीрдХрд░рдг рдХिрдпा рд╣ै।  рд╢ंрдХрд░ рдХे рдЕрдж्рд╡ैрдд рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдм्рд░рд╣्рдо рд╕рдд्рдп рд╣ै рдФрд░ рдЬрдЧрдд рдоिрде्рдпा।  рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рд╡рдк्рди рдоिрде्рдпा рд╣ोрддे рд╣ैं рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╡िрдж्рдпा (рдЬिрд╕рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоाрдпा рдХрд╣ा рд╣ै) рдХे рдХाрд░рдг рдЬीрд╡ рдЗрд╕ рдоिрде्рдпा рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рд╕рдд्рдп рдоाрдирдХрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ै।  рдлрд▓рддः рд╡рд╣ рдм्рд░рд╣्рдо рд╕े рдкृрдердХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।  рднिрди्рди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдоाрдпा рдпा рдЕрд╡िрдж्рдпा рдХे рд╣рдЯрддे рд╣ी рдЬीрд╡ рдм्рд░рд╣्рдо рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।  рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдЕрдж्рд╡ैрдд рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЗрд╕ рдордд рд╕े рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ैं।  рд╡े рдпрд╣ рдирд╣ीं рдоाрдирддे рдХि рдм्рд░рд╣्рдо рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдоें рдоाрдпा рдпा рдЕрд╡िрдж्рдпा рдХे рдХाрд░рдг рдХोрдИ рднेрдж рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдоाрдпा рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╢рдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдо рдЬीрд╡ рдФрд░ рдЬрдЧрдд рддीрдиों рдХो рд╕рдд्рдп рдоाрдиा।  рддीрдиों рдоें рдЕंрддрд░ рдЙрдирдоें рдиिрд╣िрдд рдЧुрдгों рдХो рдоाрдиा рдЬो рдЕрд╡рд╕्рдеा рдпा рд╕्рдеिрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдм्рд░рд╣्рдо рдоें рд╕рдд, рдЪिрдд рдФрд░ рдЖрдиंрдж рддीрдиों рдЧुрдг рд╣ैं। рдЬीрд╡ рдоें рдХेрд╡рд▓ рджो рдЧुрдг- рд╕рдд рдФрд░ рдЪिрдд рд╣ी рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬрдб़ рдоें рдХेрд╡рд▓ рд╕рдд्। рдФрд░ рдЗрди्рд╣ीं рдм्рд░рд╣्рдо, рдЬीрд╡ рдФрд░ рдЬрдб़ рд╕े рдЬрдЧрдд рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै।
рд╢ंрдХрд░ рдХे рдЕрдж्рд╡ैрдд рдоें рдм्рд░рд╣्рдо рдФрд░ рдЬीрд╡ рдоें рднेрдж рдирд╣ीं рд╣ै рдлрд▓рддः рдПрдХ рдХी рджूрд╕рд░े рдоें рднрдХ्рддि рдЕрдЬ्рдЮाрдирддा рдХी рд╕ूрдЪрдХ рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ाँ рдЖрдд्рдоा рдФрд░ рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдПрдХ рд╣ैं। рдкрд░ंрддु рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмूँрдж рдФрд░ рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рддाрдд्рд╡िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХोрдИ рднेрдж рдирд╣ीं рд╣ै рдкрд░ंрддु рдмूँрдж рдЕрдкрдиे рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╕рдоुрдж्рд░ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЬीрд╡ рднी рдм्рд░рд╣्рдо рдХे рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкुрд╖्рдЯि рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рд╣ै। рднрдЧрд╡ाрди рдпा рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдпрдж्рдпрдкि рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдХा рдирд╡ीрди рд╕िрдж्рдзांрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ूрдд्рд░ рдЧीрддा рдоें рднी рдоिрд▓рддे рд╣ैं –
“рддрдоेрд╡ рд╢рд░рдгं рдЧрдЪ्рдЫ рд╕рд░्рд╡рднाрд╡ेрди рднाрд░рдд।
рддрдд्рдк्рд░рд╕ाрджाрдд्рдкрд░ां рд╢ांрддि рд╕्рдеाрдиं рдк्рд░ाрдк्рд╕्рдпрд╕ि рд╢ाрд╢्рд╡рддрдо्।।
рд╕рд░्рд╡рдзрд░्рдоाрди्рдкрд░िрдд्рдпрдЬ्рдп рдоाрдоेрдХं рд╢рд░рдгं рд╡्рд░рдЬ।
рдЕрд╣ं рдд्рд╡ा рд╕рд░्рд╡рдкाрдкेрдн्рдпो рдоोрдХ्рд╖рдпिрд╖्рдпाрдоि рдоा рд╢ुрдЪः।।”[1]

рдлिрд░ рд░ाрдоाрдиुрдЬрдиाрдЪाрд░्рдп рдиे рднी рдИрд╢्рд╡рд░ рдХृрдкा рдХो рднрдХ्рддि рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдеा рдлिрд░ рднी рдирд╡ीрди рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдФрд░ рдЙрд╕े рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд▓ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдХो рд╣ी рдЬाрддा рд╣ै।
рдкुрд╖्рдЯि рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा –
“рдкुрд╖्рдЯि рдХिं рдоें?
рдкोрд╖рдгрдо्
рдкोрд╖рдгрдо् рдХिंрдо्рддрдж् рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ः। рднрдЧрд╡рдд्рдХृрдкा।”[2]

‘рдкोрд╖рдг’ рдХे рднाрд╡ рдХो рднрдХ्рддि рдХे рджो рд░ूрдкों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै – рдкрд╣рд▓ा рд╕ाрдз्рдп рд░ूрдк рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╕ाрдзрди рд░ूрдк।  рд╕ाрдз्рдп рд░ूрдк рдоें рднрдХ्рдд рдЕрдкрдиे рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдХृрдкा рдкрд░ рдЫोреЬ рджेрддा рд╣ै।  рдЬрдмрдХि рд╕ाрдзрди рд░ूрдк рдХी рднрдХ्рддि рдоें рднрдХ्рдд рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рддрдХ рдкрд╣ुрдЪрдиें рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै।  рд╕ाрдз्рдп рд░ूрдк рдХी рднрдХ्рддि рд╣ी рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧिрдпों рдоें рд╕्рд╡ीрдХृрддि рд╣ै।  рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдиे рдЬीрд╡ рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рдд्, рдЪिрдд्рдд рдФрд░ рдЖрдиंрдж рдХी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рддीрди рдоाрд░्рдЧों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै –
рдорд░्рдпाрджा рдоाрд░्рдЧ
рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдоाрд░्рдЧ рдФрд░
рдкुрд╖्рдЯि рдоाрд░्рдЧ

рдФрд░ рдЗрди рддीрдиों рднाрдЧों рдоें рдкुрд╖्рдЯि рдоाрд░्рдЧ рдХो рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा।  рдЬो рдИрд╢्рд╡рд░ рдХृрдкा рдЕрд░्рдеाрдд् рдЕрдиुрдХрдо्рдкा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै-
рдкुрд╖्рдЯि рдоाрд░्рдЧोрдиुрдЧ्рд░рд╣ैрдХ рд╕ाрдз्рдпः, рдХृрд╖्рдгाрдиुрдЧ्рд░рд╣ рд░ूрдкा рд╣ि рдкुрд╖्рдЯि, рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ः рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧे рдиिрдпाрдордХ рдЗрддि рд╕्рдеिрддिः।”[3]
рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧीрдп рднрдХ्рддि рдХрд░्рдордХांрдб рдоुрдХ्рдд рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рдЕрдиुрдХंрдкा рдпुрдХ्рдд рд░ाрдЧाрдиुрд░ाрдЧ рдк्рд░ेрдо рд▓рдХ्рд╖рдгा рднрдХ्рддि рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдкрд▓्рд▓рд╡рди рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдХे рдмाрдж рдЕрд╖्рдЯрдЫाрдк рдХрд╡िрдпों рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рдХिрдпा।  рдпे рдХрд╡ि рдЕрдкрдиी рднрдХ्рддि рд╡ рдХाрд╡्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рднрдЧрд╡рдд рдХृрдкा рдкрд░ рдЫोрдб़ рдЙрд╕рдХी рдЕрдиुрдХंрдкा рдпा рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рд╣ी рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдП।

рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡рд▓्рд▓рдн рдиे рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдХो рд╣ी рдкрд░рдордкिрддा рдкрд░рдоेрд╢्рд╡рд░ рдоाрдиा। рд╡े рдЕрдиिрдд्рдп, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдЬ्рдЮ рд╣ैं। рдШрд░-рдШрд░ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдиाрд╢ рд░рд╣िрдд рд╣ैं। рд╡े рдкाрд░рдоाрд░्рдеिрдХ рд╕рдЧुрдг рд░ूрдк рдоें рд▓ीрд▓ाрдПँ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд▓ीрд▓ाрдПँ рдЕрдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╣ैं рдЬो рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╕рдоाрди рд╣ैं। рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдоें рд╣ी рддीрдиों рдЧुрдг рд╕рдд् рдЪिрдд्рдд рдЖрдиंрдж рдХी рд╡्рдпाрдк्рддि рд╣ै, рдЬो рд╢ाрд╢्рд╡рдд рд╣ै।  рдЕрддः рдЬीрд╡ рдХो рдЙрди्рд╣ीं рдХी рдЕрдиुрдХंрдкा рдпा рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा। рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкुрд╖्рдЯि рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдмрддाрдпा।  рд╡ैрд╕े рддो рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдиे рдХрдИ рдЧ्рд░ंрде рд▓िрдЦे рдЬिрдирдоें рдкूрд░्рд╡рдоीрдоांрд╕ा рднाрд╖्рдп, рдЙрдд्рддрд░рдоीрдоांрд╕ा рдпा рдЕрдгुрднाрд╖्рдп, рд╕ुрдмोрдзिрдиी рдЯीрдХा, рддрдд्рд╡рджीрдк рдиिрдмंрдз, рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рд╕рд╣рд╕्рдд्рд░рдиाрдо, рд╢्рд░ृंрдЧाрд░рд░рд╕рдоंрдбрди, рд╡िрдж्рд╡рди्рдоंрдбрди рдЖрджि рдоुрдЦ्рдп рд╣ैं। рдкрд░ंрддु рдЙрдирдХे рд╢ुрдж्рдзाрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ рдЧ्рд░ंрде ‘рдЕрдгुрднाрд╖्рдп’ рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕े рдм्рд░рд╣्рдорд╕ूрдд्рд░ рднाрд╖्рдп рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЕрд╖्рдЯрдЫाрдк рдХрд╡िрдпों рдоें рд╕े рдЪाрд░ рд╕ूрд░рджाрд╕, рдХुंрднрдирджाрд╕, рдкрд░рдоाрдиंрджрджाрд╕, рдХृрд╖्рдгрджाрд╕ рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдХे рд╢िрд╖्рдп рдеे। рдмाрдХी рдЪाрд░ рдЧोрд╡िंрдж рд╕्рд╡ाрдоी, рдЫीрддрд╕्рд╡ाрдоी, рдЪрддुрд░्рднुрдЬрджाрд╕, рдиंрджрджाрд╕ рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдХे рдХрдиिрд╖्рда рдкुрдд्рд░ рд╡िрда्рдард▓рдиाрде рдХे। рд╕рди् 1565 рдИ. рдоें рд╡िрда्рдард▓рдиाрде рдЬी рдиे рдЕрд╖्рдЯрд╕рдЦा рдпा рдЕрд╖्рдЯрдЫाрдк рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी।  рдЬो рд╢्рд░ीрдиाрде рдЬी рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рдЖрда рдк्рд░рд╣рд░ों рдХे рд▓िрдП рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЧрдпे। рдпे рдЖрда рдк्рд░рд╣рд░ рд╣ैं – рдоंрдЧрд▓ाрдЪрд░рдг, рд╢्рд░ृंрдЧाрд░, рдЧ्рд╡ाрд▓, рд░ाрдЬрдпोрдЧ, рдЙрдд्рдеाрдкрди, рднोрдЧ, рд╕ंрдз्рдпा-рдЖрд░рддी рддрдеा рд╢рдпрди। рдЗрди्рд╣ीं рдЖрда рдк्рд░рд╣рд░ों рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рд▓िрдП рдоंрджिрд░ рдк्рд░ांрдЧрдг рдоें рдпे рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рдкрджों рдХो рдЧाрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдЗрдирдХे рдкрджों рд╕े рднрдХ्рддि рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдРрд╕ी рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рд▓рд╣рд░ рдЙрдаी рдЬिрд╕рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдордз्рдпрдХाрд▓ рднीрдЧ рдЧрдпा।

рдЕрд╖्рдЯрдЫाрдк рдХрд╡ि
рдХुंрднрдирджाрд╕ (1468 рдИ. – 1583 рдИ.)
рд╣рд░िрд░ाрдп рдХृрдд рднाрд╡рдк्рд░рдХाрд╢ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХुंрднрдирджाрд╕ рдЬी рдХा рдЬрди्рдо рдЧोрд╡рд░्рдзрди рдХे рдиिрдХрдЯ рдЬрдоुрдиाрд╡рддी рдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╕ंрд╡рдд् 1525 рд╡िрдХ्рд░рдоी рдХाрд░्рддिрдХ рдХृрд╖्рдг рдПрдХाрджрд╢ी рдХो рд╣ुрдЖ। рдпे рдЕрд╖्рдЯрд╕рдЦाрдУं рдоें рдЖрдпु рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рд╣рд╕े рдмрдб़े рдеे। рдЗрдирдХे рд╕ाрдд рдкुрдд्рд░ рдеे, рдЬिрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯे рдЪрддुрд░्рднुрдЬрджाрд╕ рдеे। рдЪрддुрд░्рднुрдЬрджाрд╕ рдмाрдж рдоें рд╡िрда्рдард▓рдиाрде рд╕े рджीрдХ्рд╖ा рд▓ेрдХрд░ рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧ рдоें рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд╣ुрдП। рдХрд╣рддे рд╣ैं рдПрдХ рдмाрд░ рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЗрдирдХी рд╡िрдж्рд╡рддा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЗрди्рд╣ें рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕ीрдХрд░ी рдмुрд▓ाрдпा। рди рдЪाрд╣рддे рд╣ुрдП рднी рдЗрди्рд╣ें рдЬाрдиा рдкрдб़ा। рдФрд░ рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╕िрд░ рдЭुрдХाрдиा рдкреЬा। рдЬिрд╕рдХा рдмाрдж рдоें рдЗрди्рд╣ें рдмрдб़ा рджुрдЦ рд╣ुрдЖ। рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдЧिрд░िрдзрд░ рдЧोрдкाрд▓ рдХी рд╣ी рднрдХ्рддि рдХрд░рддे рдеे।   рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЗрди्рд╣ें рд╕िрд░ рдЭुрдХाрдиा рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдеा –
рд╕ंрддрди рдХो рдХрд╣ाँ рд╕ीрдХрд░ी рд╕ों рдХाрдо ?
рдЖрд╡рдд рдЬाрдд рдкрдирд╣िрдпाँ рдЯूрдЯी, рдмिрд╕рд░ि рдЧрдпो рд╣рд░िрдиाрдо।
рдЬिрдирдХो рдоुрдЦ рджेрдЦे рджुрдЦ рдЙрдкрдЬрдд, рддिрдирдХो рдХрд░िрдмे рдкрд░ि рд╕рд▓ाрдо
рдХुंрднрдирджाрд╕ рд▓ाрд▓ рдЧिрд░рдзрд░ рдмिрдиु рдФрд░ рд╕рдмै рдмेрдХाрдо।
рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХोрдИ рдЧ्рд░рди्рде рдирд╣ीं рд░рдЪा рдЧрдпा рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рдкрдж рд╣ी рд╡ाрд░्рддा рдЧ्рд░ंрдеो рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं।

рд╕ूрд░рджाрд╕ (1478 рдИ. – 1583 рдИ.)
рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЬी рдХा рдЬрди्рдо рд╡ैрд╢ाрдЦ рд╢ुрдХ्рд▓ рдкंрдЪрдоी рджिрди рдоंрдЧрд▓рд╡ाрд░ рдХो рд╕ंрд╡рдд 1535 рд╡ि. рдоें рд░ुрдирдХрддा рдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╣ुрдЖ।  рдпे рдХृрд╖्рдг рдХे рдЕрдирди्рдп рднрдХ्рдд рдеे।  рдкрд░рдо рд╕рдд्рдп рд╢्рд░ी рдХृрд╖्рдг рдХे рдмाрд▓ рдЧोрдкाрд▓ рдХी рдЬैрд╕ी рддрди्рдордпрддा рд╕े рд╡рд░्рдгрди рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЬी рдиे рдХिрдпा рд╡ैрд╕ा рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдлिрд░ рдХрднी рджुрдмाрд░ा рди рд╣ुрдЖ।  рд╡рд░्рдгрдиों рдоें рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдЪाрд╢рдиी рд╣ै। рдЗрдирдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЧाрдпрдХ рддाрдирд╕ेрди рдиे рдХрд╣ा рд╣ै –
“рдХिंрдзौ рд╕ूрд░ рдХी рд╕рд░ рд▓рдЧ्рдпौ, рдХिंрдзौ рд╕ूрд░ рдХी рдкीрд░
рдХिंрдзौ рд╕ूрд░ рдХो рдкрдж рд╕ुрди्рдпौ, рддрди-рдорди рдзुрдирдд рд╕рд░ीрд░।”[4]

рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рддीрди рдЧ्рд░рди्рде рдоिрд▓рддे рд╣ैं –
рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░, рд╕ूрд░рд╕ाрд░ाрд╡рд▓ी(рд╕ं.1602) рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓рд╣рд░ी(рд╕ं.1550)।
рд╕ूрд░-рд╕ाрд░ाрд╡рд▓ी рдоें рд▓ंрдмे рдлрдЧुрдЖ (рд╣ोрд▓ी) рдЧीрдд рд╣ैं। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓рд╣рд░ी рдоें 118 рджृрд╖्рдЯрдХूрдЯ рдкрдж рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд╡िрд╖рдп рдиाрдпिрдХा рднेрдж рд╣ै। рдЬो рд╕ंрднрд╡рддः рдХृрд╖्рдгрджाрд╕ рдЬी рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдЙрдкрд░ांрдд рд▓िрдЦा рдЧрдпा। рдкрд░рди्рддु рдЗрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдХा рдоूрд▓ рднाрдЧрд╡рдд рдкुрд░ाрдг рдХा рдЖрдзाрд░ рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░ рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдоें рдиिрд░्рдЧुрдг рдкрд░ рд╕рдЧुрдг рдХी рд╡िрдЬрдп рджрд░्рд╢ाрддा рдк्рд░ेрдорд░рд╕ рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдн्рд░рдорд░рдЧीрдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ рднी рд╣ै। рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░ рдХी рдХाрд╡्рдпрддा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдХрд╣ा рд╣ै – “рдпрд╣ рд░рдЪрдиा рдЗрддрдиी рдк्рд░рдЧрд▓्рдн рдФрд░ рдХाрд╡्рдпрдкूрд░्рдг рд╣ै рдХि рдЖрдЧे рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдХрд╡िрдпों рдХी рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рдФрд░ рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп рдХी рдЙрдХ्рддिрдпाँ рд╕ूрд░ рдХी рдЬूрдаी-рд╕ी рдЬाрди рдкреЬрддी рд╣ैं।”[5] рдордеुрд░ा рдХे рдкाрд░рд╕ौрд▓ी рдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╡िрда्рдард▓рдиाрде рдЬी рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ। рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдкрджों рдоें рдЖрд╕рдХ्рддि рдХे рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд░ूрдкों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рд╕рдЦ्рдп, рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп, рдХांрдд, рддрди्рдордпा рдФрд░ рд╡िрд░рд╣ाрд╕рдХ्рддि рдХे рд╡рд░्рдгрдиों рдоें рдоिрдаाрд╕ рдЬ्рдпाрджा рд╣ै। рдиाрд░рджрднрдХ्рддि рд╕ूрдд्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬीрд╡ рдХी рдк्рд░рднु рд╕े рдЖрд╕рдХ्рддि рдХे рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд░ूрдк рд╣ैं- рдЧुрдгрдоाрд╣ाрдд्рдо्рдпाрд╕рдХ्рддि, рд░ूрдкाрд╕рдХ्рддि, рдкूрдЬाрд╕рдХ्рддि, рд╕्рдорд░рдгाрд╕рдХ्рддि, рджाрд╕्рдпाрд╕рдХ्рддि, рд╕рдЦ्рдпाрд╕рдХ्рддि, рдХाрди्рддाрд╕рдХ्рддि, рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдпाрд╕рдХ्рддि, рдЖрдд्рдордиिрд╡ेрджрдиाрд╕рдХ्рддि, рддрди्рдордпाрд╕рдХ्рддि рдФрд░ рдкрд░рдорд╡िрд░рд╣ाрд╕рдХ्рддि। рдФрд░ рдЗрд╕ी рдкрд░рдорд╡िрд░рд╣ाрд╕рдХ्рддि рд╕े рдн्рд░рдорд░рдЧीрдд рдХे рд╕ाрд░े рдкрдж рд╣ैं-
рдордзुрдмрди рддुрдо рдХрдд рд░рд╣рдд рд╣рд░े
рд╡िрд░рд╣ рд╡िрдпोрдЧ рд╢्рдпाрдо рд╕ुрди्рджрд░ рдХे рдаाреЭे рдХ्рдпों рди рдЬрд░े।

рдХृрд╖्рдг рдХी рдмाрд▓ рд▓ीрд▓ाрдУं рдХे рдкрджों рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा рдХि рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЬрди्рдоांрдз рдеे। рдм्рд░рдЬ рдФрд░ рдЕрд╡рдз рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд▓ोрдХрдХрдеा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХे рд░ूрдк рдХो рди рджेрдЦрдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕े рд╣ी рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдЖँрдЦें рд╕्рд╡рдпं рдлोреЬ рд▓ी рдеी।

рдкрд░рдоाрдирди्рдж рджाрд╕ (1493 рдИ.- 1584 рдИ.)
рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕ं. 1550 рд╡ि. рдоें рдХрди्рдиौрдЬ (рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢) рдХे рдЧрд░ीрдм рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣ुрдЖ। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рд╕े рдЕрд░ैрд▓ (рдк्рд░рдпाрдЧ) рдоें рд╕ं.1576 рд╡ि. рдоें рджीрдХ्рд╖ा рд▓ी। рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХा рдЖрдЬीрд╡рди рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдХी рдоाрдзुрд░्рдпрдкрдХ्рд╖ рдФрд░ рдмाрд▓ рд▓ीрд▓ाрдУं рдХा рдЧाрди рдХिрдпा। рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рднी рдЗрдирдХे рдкрджों рдХे рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХ рдеे। рдЗрдирдХे рдХрдИ рдЧ्рд░рди्рде рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдкрд░рдоाрдиंрдж рдХे рдкрдж, рдкрд░рдоाрдирди्рдж рд╕ाрдЧрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдЗрдирдХी рдоृрдд्рдпु рд╕ं.1641 рд╡ि. рдоें рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рднाрд╖ाрдИ-рдЧрдарди рдФрд░ рдХाрд╡्рдпрдХрд▓ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ूрд░рджाрд╕ рдФрд░ рдиंрджрджाрд╕ рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдЗрди्рд╣ीं рдХा рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдмाрд▓рд╣рда рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЗрдирдХा рдПрдХ рдкрдж рд╣ै –
“рддрдирдХ рддрдирдХ рдХी рджोрд╣рдиी рджै-рджै рд░ी рдоैрдпा
рддाрдд рджुрд╣рди рд╕िрдЦрд╡рди рдХрд╣्рдпो, рдоोрд╣ि рдзोрд░ी рдЧैрдпा
рд╣рд░ि рд╡िрд╖рдоाрд╕рди рдмैрдаि рдХे рдмेрджु рдХрд░ рдерди рд▓ीрди्рд╣ौं
рдзाрд░ рдЕрдЯрдкрдЯी рджेрдЦि рдХै рдм्рд░рдЬрдкрддि рд╣рд╕ि рджीрди्рд╣ौं
рдЧृрд╣-рдЧृрд╣ рд╕े рдЖрдИ рдЬрдмै, рджेрдЦрди рдм्рд░рдЬ-рдиाрд░ी
рд╕рдЪрдХिрдд рддрди-рдорди рд╣рд░ि рд▓िрдпौ, рд╣ंрд╕ि рдШोрд╖ рдмिрд╣ाрд░ी
рдж्рд╡िрдЬ рдмुрд▓ाрдЗ рджрдХ्рд╖िрдгा рджрдИ, рдоंрдЧрд▓ рдЬрд╕ рдЧाрд╡ै
‘рдкрд░рдоाрдиंрдж’ рдк्рд░рднु рд▓ाрдбिрд▓ौ, рд╕ुрдЦ рд╕िंрдзु рдмреЭाрд╡ै।”[6]

рдХृрд╖्рдгрджाрд╕ (1496 рдИ.-1578 рдИ.)
рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рдЧुрдЬрд░ाрдд рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЪिрд▓ोрддрд░ा рдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рд╕ं. 1566 рд╡ि. рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдордеुрд░ा рдоें рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдиे рдЗрди्рд╣ें рджीрдХ्рд╖ा рджी। рдЕрдкрдиी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд░ूрдЪि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдпे рд╢्рд░ीрдиाрдердЬी рдХे рдоंрджिрд░ рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдкрдж рдкрд░ рд╡िрднूрд╖िрдд рд╣ुрдП рдеे। рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдЙрдирдХे рдкौрдд्рд░ рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рдХो рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдмिрдаाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрда्рдард▓рдиाрде рдЬी рд╕े рд╡िрд╡ाрдж рднी рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рдоंрджिрд░ рдХे рд╡ैрднрд╡ рдФрд░ рдРрд╢्рд╡рд░्рдп рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдоें рдЗрдирдХा рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рдеा। рдЗрдирдХे рдкрдж рд╢्рд░ृंрдЧाрд░िрдХ рд╣ैं-
“рдХंрдЪुрдХी рдХे рдмंрдж рддрд░рдХि-рддрд░рдХि рдЯूрдЯे, рджेрдЦрдд рдорджрди рдоोрд╣рди рдШрдирд╢्рдпाрдорд╕िंрд╣।
рдХाрд╣े рдХो рджुрд░ाрд╡ рдХрд░рдд рд╣ै рд░ी рдиाрдЧрд░ी! рдЙрдордЧрдд рдЙрд░рдЬ рджुрд░рдд рдХ्рдпों рдпाрд╣िं।
рдХрдЫु рдоुрд╕्рдХाрдд, рджрд╕рди рдЫрд╡ि рд╕ुрди्рджрд░, рд╣ँрд╕рдд рдХрдкोрд▓ рд▓ोрд▓ рдн्рд░ू рдн्рд░ाрдирд╣िं।
рд░рд╡ि рд╕рд╕ि рдЬुрдЧрд▓ рдкрд░े рд░рддि рдлंрджрди, рд╕्рд░рд╡рдирдиि рдкрд▓рдХ рддाрдЯंрдХ рдХे рдиाрдорд╣िं।
рд╡рджрди рдХрдорд▓ рдкрд░, рдЕрд▓рдХ рдордзुрдк рд╡рд░, рдЦंрдЬрди рдиैрди рд▓ेрдд рд╡िрд╢्рд░ाрдорд╣िं।
рд╕ुрди ‘рдХृрд╖्рдгрджाрд╕’ рд░рд╕िрдХ рдЧिрд░рдзрд░ рд░ंрдЧ, рд░ंрдЧрддि рд╕ुрдоुрдЦि рд▓рдЬाрд╡рддि рдХाрдорд╣िं।”[7]

рдиंрджрджाрд╕ (1533 рдИ.-1582 рдИ.)
рдиंрджрджाрд╕ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХे рдЪрдЪेрд░े рднाрдИ рдеे। рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕ं. 1590 рд╡ि. рдоें рддрдеा рдоृрдд्рдпु рд╕ं. 1639 рдоें рд╣ुрдИ। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдФрд░ рдиंрджрджाрд╕ рджोрдиों рдиे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдиृрд╕िंрд╣ рдкंрдбिрдд рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХी। рдкंрдбिрдд рдиृрд╕िंрд╣ рд░ाрдоोрдкाрд╕рдХ рдеे рдЕрддः рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдЗрдирдХी рд░ूрдЪि рд░ाрдорднрдХ्рддि рдХी рдУрд░ рдеी। рдХिрди्рддु рдПрдХ рджिрди рдж्рд╡ाрд░िрдХा рдЬाрддे рд╣ुрдП рдоाрд░्рдЧ рдоें рдЗрдирдХी рдоुрд▓ाрдХाрдд рд╡िрда्рдард▓рдиाрде рдЬी рд╕े рд╣ुрдИ рдФрд░ рд╡рд╣ीँ рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧ рдХी рджीрдХ्рд╖ा рд▓ी। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХुрд▓ 15 рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдЬिрдирдоें рдЕрдиेрдХाрд░्рде рдоंрдЬрд░ी, рдоाрди рдоंрдЬрд░ी, рд░рд╕ рдоंрдЬрд░ी, рд░ूрдк рдоंрдЬрд░ी, рд╡िрд░рд╣ рдоंрдЬрд░ी, рдк्рд░ेрдо-рдмाрд░рд╣рдЦреЬी, рд╢्рдпाрдо рд╕рдЧाрдИ, рд╕ुрджाрдоा рдЪрд░िрдд्рд░, рд░ुрдХ्рдоिрдгी рдоंрдЧрд▓, рднंрд╡рд░рдЧीрдд, рд░ाрд╕рдкंрдЪाрдз्рдпाрдпी, рд╕िрдж्рдзांрдд рдкंрдЪाрдз्рдпाрдпी, рджрд╢рдорд╕्рдХрди्рдзрднाрд╖ा, рдЧोрд╡рд░्рдзрди рд▓ीрд▓ा, рдкрджाрд╡рд▓ी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╢ुрдж्рдзाрдж्рд╡ैрдд рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЕрдиेрдХाрд░्рде рдоंрдЬрд░ी рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдХिрди्рддु рд▓ौрдХिрдХ-рдкाрд░рд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрдо рдПрд╡ं рднाрд╖ा рд╕ौрд╖्рдард╡ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрдирдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХृрддि рд░ाрд╕рдкंрдЪाрдз्рдпाрдпी рд╣ै। рд░ाрд╕рдкंрдЪाрдз्рдпाрдпी рднाрдЧрд╡рдд рдкुрд░ाрдг рдХे 29 рд╡ें рд╕े 33 рд╡ें рдЕрдз्рдпाрдпों рдХा рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдиाрдо рд╣ै। рдЬो рдоूрд▓рддः рд░ोрд▓ा рдЫंрдж рдоें рд╣ै।

рдЧोрд╡िрди्рдж рд╕्рд╡ाрдоी (1505 рдИ.-1585 рдИ.)
рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕ं. 1562 рд╡ि. рдоें рднрд░рддрдкुрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╣ुрдЖ। рдХрд╣рддे рд╣ैं рддाрдирд╕ेрди рдХो рдкрдж-рдЧाрдпрди рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧोрд╡िрди्рдж рд╕्рд╡ाрдоी рдиे рд╣ी рджी рдеी। рдЗрдирдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рдоुрдЦ्рдпрддः рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдХी рд╢्рд░ृंрдЧाрд░िрдХ рд▓ीрд▓ाрдУं рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╣ैं। рдХुрдЫ рдкрдж рдмाрд▓ рд▓ीрд▓ा рд╡िрд╖рдпрдХ рднी рд╣ैं। рдЗрдирдХे рд▓рдЧрднрдЧ 600 рдкрджों рдХा рд╕ंрдХрд▓рди рдЧोрд╡िрди्рдж рд╕्рд╡ाрдоी рдХे рдкрдж рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै।

рдЫीрддрд╕्рд╡ाрдоी (1515 рдИ.-1585 рдИ.)
рдпे рдордеुрд░ा рдХे рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдФрд░ рд░ाрдЬा рдмीрд░рдмрд▓ рдХे рдкुрд░ोрд╣िрдд рдеे। рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрда्рдард▓рдиाрде рдЬी рдХी рдЪрдордд्рдХाрд░рдкूрд░्рдг рджिрд╡्рдп рд╢рдХ्рддि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕ं. 1592 рд╡ि. рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдЙрдирд╕े рджीрдХ्рд╖ा рд▓ी। рдпे рдоूрд▓рддः рдЕрдкрдиे рдкрджों рдоें рднрдХ्рддि рднाрд╡ рдХी рд╣ी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдЗрдирдХा рдпрд╣ рдкрдж рдмреЬा рд╣ी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै-
“рдЕрд╣ो рд╡िрдзрдиा ! рддो рдкै рдЕंрдЪрд░ा рдкрд╕ाрд░ рдоांрдЧौ
рдЬрдирдо-рдЬрдирдо рджीрдЬो рдоोрд╣ि рдпрд╣ी рдм्рд░рдЬ рд╡рд╕िрдиौ।”[8]

рдЪрддुрд░्рднुрдЬ рджाрд╕ (1530 рдИ.-1585 рдИ.)
рдХुंрднрдирджाрд╕ рдЬी рдХे рд╕ाрдд рдкुрдд्рд░ों рдоें рдЪрддुрд░्рднुрдЬ рджाрд╕ рдЬी рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯे рдеे। рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЦेрддी- рдмाреЬी рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрдЧीрдд-рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рднрдЬрди-рдХीрд░्рддрди рдХी рдУрд░ рд╣ी рдЗрдирдХी рд░ूрдЪि рдеी। рдЗрдирдХो рдЧाрди рд╡िрдж्рдпा рд╕्рд╡рдпं рдЗрдирдХे рдкिрддा рдХुंрднрдирджाрд╕ рдЬी рдиे рджी рдеी।  рдЗрдирдХे рдкрджों рдоें рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рдХी рдЫрдаा рд╣ै। рдЬो рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рдЧ्рд░ंрдеों рдЪрддुрд░्рднुрдЬ рдХीрд░्рддрди рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, рдХीрд░्рддрдиाрд╡рд▓ी рдФрд░ рджाрдирд▓ीрд▓ा рдоें рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ीрдд рд╣ैं।

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЖрда рдХрд╡िрдпों рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрди्рдп рдХрд╡ि рдФрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рднी рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ुрдП рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╡ाрд░्рддा рдЧ्рд░ंрдеो рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рднрдХ्рддि рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕े рдкूрд░्рд╡ рддрдоिрд▓ рдЖрд▓рд╡ाрд░ों рдиे рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рд╢्рд░ीрдордж्рднाрдЧрд╡рдд рдХी рд░рдЪрдиा рднी рддрдоिрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╣ोрдиी рдмрддाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рднाрдЧрд╡рдд рдХा рдиिрдЪोреЬ рднрдХ्рддि рд╣ी рд╣ै, рдФрд░ рдпрд╣ी рднрдХ्рддि рджिрд╡्рдпрдк्рд░рдмंрдз (рдЖрда рднाрдЧ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд) рдХी рдоूрд▓ рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рд░рдЪрдпिрддा рдЖрд▓рд╡ाрд░ (рддрдоिрд▓ рд╡ैрд╖्рдгрд╡) рд╣ैं। рджिрд╡्рдпрдк्рд░рдмंрдз рдХे рдЧीрддрдордп рдкрдж рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░ рдХी рдкूрд░्рд╡ рдкीрдаिрдХा рд╣ैं। рдбॉ. рд░ाрдЬрдорд▓ рдмोрд░ा рдиे рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдХेрдд рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै- “рдпрджि рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рджिрд╡्рдпрдк्рд░рдмंрдз рдХो рдЕрдиूрджिрдд рд░ूрдк рдоें рдкреЭ рдЧрдП рд╣ोрддे рддो рд╡े рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░ рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рджिрд╡्рдпрдк्рд░рдмंрдз рдХा рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдХрд╣рддे।”[9] рдФрд░ рдлिрд░ рд░ाрдоाрдиुрдЬाрдЪाрд░्рдп (11рд╡ीं рд╢рддी), рдиिрдо्рдмाрд░्рдХाрдЪाрд░्рдп (12рд╡ीं рд╢рддी), рдордз्рд╡ाрдЪाрд░्рдп (13рд╡ीं рд╢рддी), рд╡िрд╖्рдгुрд╕्рд╡ाрдоी (14рд╡ीं рд╢рддी) рдЖрджि рдиे рднी рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рднрдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा। рдкрд░рди्рддु рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рд╕ूрд░ рдПрд╡ं рдиंрджрджाрд╕ рдиे рд╣ी рджिрдпा।



[1] рд╢्рд░ीрдордж्рднрдЧрд╡рдж्рдЧीрддा, рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ें рдЕрдз्рдпाрдп рдХे рдХ्рд░рдорд╢ः 62 рд╡ें рдФрд░ 66 рд╡ें рд╢्рд▓ोрдХ |
[2] рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ , рд╕ं. рдбाँ. рдирдЧेрди्рдж्рд░, рдордпूрд░ рдкेрдкрд░рдмैрдХ्рд╕, рдиोрдПрдбा, рдкैंрддीрд╕рд╡ा рдкुрдирд░्рдоुрдж्рд░рдг : 2009, рдкृрд╖्рда рд╕ं. 187 
[3] рд╡рд╣ी , рдкृрд╖्рда рд╕ं. 187
[4] рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдердо рдЦंрдб, рдЧрдгрдкрддि рдЪंрдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 2015, рдкृрд╖्рда рд╕ं. 258
[5] рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 2013, рдкृрд╖्рда рд╕ं. 105
[6] рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдердо рдЦंрдб, рдЧрдгрдкрддि рдЪंрдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 2015, рдкृрд╖्рда рд╕ं. 262
[7] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ं. 263
[8] рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 2013, рдкृрд╖्рда рд╕ं. 114
[9] рднाрд░рддीрдп рднрдХ्рддि-рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдбॉ. рд░ाрдЬрдорд▓ рдмोрд░ा, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 1994, рдкृрд╖्рда рд╕ं. 17

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।