рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдЕрд▓рдЦ рдЬрдЧाрддी рд╣ैं рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ

рдк्рд░рд╡ीрдг рдХुрдоाрд░

- рдк्рд░рд╡ीрдг рдХुрдоाрд░

рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЖрдЪाрд░्рдп, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдЗ. рдЧां. рд░ा. рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЕрдорд░рдХंрдЯрдХ, рдо.рдк्рд░.-484887, рдИрдоेрд▓: pravinkmr05@gmail.com; рдЪрд▓рднाрд╖ः +91 975 291 6192


рд╕ाрд░ांрд╢ः 
рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рди рдХेрд╡рд▓ рдХрдеा рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдПрдХ рдк्рд░рддीрдХ рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै । рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЖрд╕рдоाрди рд╕े рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЙрддाрд░ा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдХुрд▓ीрди рджрд░ोрджीрд╡ाрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпे рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╡े рд╕рдлрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкрдардиीрдп рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡िрдЪाрд░ोрдд्рддрдЬрдХ рдмрд╣рд╕ рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рдмрд╣рд╕ рдоें рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдоुрдарднेрдб़ рдХрд░рддी рд╣ैं рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЬीрд╡рди рдЬी рд░рд╣े рдоाрдирд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬрдЧрд╣ рдмрдиाрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдоें рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдЬी рд░рд╣े рдЬрдирд╕рдоुрджाрдп рдХे рд▓िрдП рдХिрддрдиा рд╕्рдеाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ैं, рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг-рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдоें ‘рдаाрдХुрд░ рдХा рдХुрдЖँ’, ‘рдШाрд╕рд╡ाрд▓ी’, ‘рджूрдз рдХा рджाрдо’, ‘рд╢ूрдж्рд░ा’ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЕрдзिрдХрддрд░ рд▓ोрдЧ рд╕рдж्рдЧрддि, рдкूрд╕ рдХी рд░ाрдд, рдХрдлрди рдЖрджि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдмрд╣ुрдЬрди рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ рдоें рджрд▓िрдд рдпा рдЕрдЫूрдд рдХी рдЬрдЧрд╣ рдмрд╣ुрдЬрди рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै।

рдмीрдЬрд╢рдм्рдж: рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рдмрд╣ुрдЬрди, рд╕ंрд╡ेрджрдиा, рдмрд╣ुрдЬрди рд╡ैрдЪाрд░िрдХी, рд╕ौрди्рджрд░्рдп, рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж, рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрдж, рдЕрдиुрднूрддि, рдк्рд░рдоाрдгिрдХрддा, рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा, рджрд▓िрдд, рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯि, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдкिрддृрд╕рдд्рддा, рд╣ृрджрдпрдкрд░िрд╡рд░्рддрди

рд╡िрд╖рдп рд╡िрд╕्рддाрд░ः 
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрд╡ेрдЪрди-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдПрд╡ं рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓ी рдЖँрдЦों рд╕े рджेрдЦрдиे рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдпрд╣ рдмाрдд рдХिрд╕ी рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╢рд░्рдд рдХी рддрд░рд╣ рд╣ोрддी рд╣ै। рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд╢рд░्рдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЕрдзрдпрдпрди рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рдирдП рд╡िрдЬрди рдХो рд╕ृрдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдРрд╕ा рд╣ी рдХिрдпा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░ंрддрд░ рдпुрдЧрдмोрдз рдХे рд╕ाрде рдирдП рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рд╡े рд╕рди् 1936 рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ुрди्рджрд░рддा рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХ-рдкाрдардХ рд╕े рдирдП рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХी рдЪрдпрди рдФрд░ рдкुрд░ाрдиे рдХी рдд्рдпाрдЧ рдХा рдЕрдиुрд░ोрдз рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं, рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдФрд░ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рднाрд╖ा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдХुрд▓ीрдирддाрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рд░рд╣े рдеे। рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдЖрд╣्рд╡ाрди рдоें рдИрдоाрдирджाрд░ी, рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╢्рд╡рджृрд╖्рдЯि рдХा рдмोрдз рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдЧाँрд╡ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╢рд╣рд░ рдХा рд╕рдлрд░ рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рдмрд╕े рдиीрдЪे рдХे рдкाрдпрджाрди рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдЬी рд░рд╣े рдоाрдиुрд╖ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪे рдкाрдпрджाрди рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрдиंрдж рд▓े рд░рд╣े ‘рд▓рдШुрдоाрдирд╡’ рдкрд░ рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдЧрдИ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджिрдирд░ाрдд рдоेрд╣рдирдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рднी рднूрдЦे-рдиंрдЧे рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЬीрд╡рди рд╕े рд╡े рдЬिрддрдиा рдкрд░िрдЪिрдд рдеे, рдЙрд╕े рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдорд╣рд╕ूрд╕ рднी рдХрд░рддे рдеे рдЙрддрдиा рд╣ी рд╡े рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЕрд╕рдоाрдирддा, рд╡िрд╖рдорддा рдХो рднी рд╕рдордЭрддे рдеे। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиा рдоें рдпुрдЧрдзाрд░्рдоिрддा рдХी рдЬो рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рд╕े рдЬिрд╕рдХी рд╡े рдЙрдо्рдоीрдж рдХрд░рддे рдеे। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдЙрдо्рдоीрдж рдПрдХ рдЗрддрдлाрдХ рд╣ी рдмрди рдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдИ। рдЬрдм рддрдХ рдХि рд╣ाрд╢िрдпे рдХा рд╕рдоुрджाрдп рдЦुрдж рдХрд▓рдо рдЪрд▓ाрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдирд╣ीं рдЖ рдЧрдпा। рдЗрд╕ी рд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рджृрд╖्рдЯि рдХो рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рднी рддрд╕рджीрдХ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдбा. рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░ рдиे рд╕рд╣ी рд╣ी рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि ‘‘рдЬिрддрдиा рдирдЬрджीрдХ рд╕े, рдЬिрддрдиी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХो рджेрдЦा рдеा, рдиाрдЧрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрд╖рдорддाрдУं рд╕े рднी рд╡े рдЙрддрдиा рд╣ी рд╡ाрдХिрдл़ рдеे। рдирдЧрд░ों рддрдеा рдЧ्рд░ाрдоों рдоें рдИрдоाрдирджाрд░ी рд╕े рд╢्рд░рдо рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рдлिрд░ рднूрдЦ рд╕े рддрдб़рдкрддे рддрдеा рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рддी рдоाрдирд╡рддा рднी рдЙрди्рд╣ें рджिрдЦाрдИ рдкрдб़ी рдеी рдФрд░ рджूрд╕рд░ों рдХे рд╢्рд░рдо рдкрд░ рдоौрдЬ рдЙрдб़ाрддे рдРрд╢-рдЖрд░ाрдо рдХрд░рддे рдордиुрд╖्рдп рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рднी। рдиिрдЪрд▓े рд╡рд░्рдЧ рдХी рдЬрдирддा рдХे рднी рдЕрдиेрдХ рд░ूрдк рдЙрдирдХे рд╕ाрдордиे рд╕े рдЧुрдЬ़рд░े рдеे рдФрд░ рддрдеाрдХрдеिрдд рд╕рдлे़рджрдкोрд╢, рд╕рдо्рдкрди्рди рд╕рдоाрдЬ рднी рдЕрдкрдиी рдмрд╣ुрд░ंрдЧी рд╢рдХ्рд▓ рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдЖंрдЦों рдХे рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рджेрдЦे рдЧрдпे рдЗрд╕ рдЬीрд╡рди рдХो рдкूрд░ी рдИрдоाрдирджाрд░ी рддрдеा рдПрдХ рд╕рдЪ्рдЪे рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХी рд╕ाрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рдХृрддिрдпों рдоें рдЙрднाрд░ा рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдирдИ рдк्рд░рдЦрд░рддा рджी।’’1 рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдИрдоाрдирджाрд░ी рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡िрднिрди्рди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рджेрдЦ-рд╕рдордЭ рд░рд╣े рдеे। рдФрд░ рд╡рд╣ी рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрдирдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдмрди рдХрд░ рдЙрднрд░ी рд╣ै। рдЙрдирдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рдоें рдЬिрддрдиा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै рдЙрддрдиा рдЙрд╕рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдЬрдж्рджोрдЬрд╣рдж рдХी рдмेрдЪैрдиी рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЕрд╕ाрдоाрдирддा рдФрд░ рднूрдЦ рдХी рддрдб़рдк рдХो рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдиीрддि рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдЪाрд╣рддे рдеे рд▓ेрдХिрди рд╕рдо्рдпрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдЖрд╣рдЯ рдХрдо рд╣ी рд╕ुрдиाрдИ рдкрдб़рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдкрд░ рдЫोрдб़ рджेрддे рд╣ैं। рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рдХि рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рд╕рдмрдХुрдЫ рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдУрд░ рд░ूрдЦ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рдЦुрдж рд╣ी рдирдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдЬрдХрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрджाрд░рдордиा рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рдХрд░ рдмैрдарддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдмрд╣ुрдЬрди рд╡िрд╖рдпрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдРрд╕ा рд╣ी рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рдХि рд╡े рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдмрд╣ुрдЬрди рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдкрд░ рдирд╣ीं рдЙрддрд░рддी рд╣ैं рдФрд░ рдмрд╣ुрдЬрди рдЪिंрддрдХ рдЙрд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рд╕рд╡ाрд▓ рдХे рдХрдардШрд░े рдоें рдЦрдб़ा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдбा. рд░ाрдо рдЪंрдж्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ‘‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬिрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЦुрд▓े рд░ूрдк рдоें рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдирд╣ीं рд╕ुрдЭाрддे, рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рдХрд░ाрддे, рдмрд▓्рдХि рд╢ोрд╖рдг рдПрд╡ं рджрдорди рдХो рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдХрдеाрджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рд╕ाрде рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рдвंрдЧ рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдФрд░ рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं- рд╡े рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рджрдорди рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП ‘рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди’ рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЬिрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╡े рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рд╡े рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯि рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ंै। ‘рд╕рдж्рдЧрддि’ рдФрд░ ‘рдШाрд╕рд╡ाрд▓ी’ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрди рдл़рд░्рдХों рдХो рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। ‘рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा’ рдХे рдк्рд░рддि рд╕ंрджेрд╣ рдФрд░ рдкाрдд्рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдаाрдП рдЧрдП рд╕рд╡ाрд▓ рдкुрд░ुрд╖ рдкाрдд्рд░ों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ों рдоें рд╣ी рдоुрдЦрд░िрдд рд╣ुрдП рд╣ैं; рдорд╕рд▓рди ‘рдаाрдХुрд░ рдХा рдХुрдЖँ’ рдХी ‘рдЧंрдЧी’ рдФрд░ ‘рдШाрд╕рд╡ाрд▓ी’ рдХी ‘рдоुрд▓िрдпा’ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। ‘рдЧोрджाрди’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी ‘рдзрдиिрдпा’ рдФрд░ ‘рд╕िрд▓िрдпा’ рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рдмрд╣ुрдЬрди-рд╕्рдд्рд░ी рдХा рддेрд╡рд░ рдФрд░ рднी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдмрд╣ुрдЬрди-рдЪेрддрдиा рдФрд░ рдЦ़ाрд╕ рддौрд░ рд╕े рдмрд╣ुрдЬрди рд╕्рдд्рд░ी рдЪेрддрдиा рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЗрди рддрдоाрдо рджृрд╖्рдЯिрдпों рдХे рдордж्рджेрдирдЬ़рд░ рдмрд╣ुрдЬрди рд╡िрд╖рдпрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै।’’2 рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдкрдиी рдпुрдЧрдзрд░्рдоिрддा рдоें рдХिрддрдиा рдмрд╣ुрдЬрди рдЪिंрддा рдФрд░ рдЪिंрддрди рдХो рдЙрдаाрддी рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХा рдлिрд░ рд╕े рдоूрд▓्рдпांрдХрди, рд╡िрд╡ेрдЪрди-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै।

рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдмрд╣ुрдЬрди рд╡िрд╖рдпрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें ‘рдаाрдХुрд░ рдХा рдХुрдЖँ’ рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рд╕рднी рд╕्рдХूрд▓ рдиे рдЗрд╕ рдХाрд╣рдиी рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдХिрдпा рд╣ै। рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, рдпрд╣ ‘рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдХुрдЖँ рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдкूрд░ा рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдаाрдХुрд░ рдХा рдХुрдЖँ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЕрдЫूрддों рдХो рдбूрдм рдорд░рдиे рдХी рддो рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै, рдкीрдиे рдХे рд▓िрдП рдкाрдиी рд▓ेрдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं।’3 рдПрдХ рдмрд╣ुрдЬрди рджрдо्рдкрдд्рддि рдЧंрдЧी рдФрд░ рдЬोрдЦू рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдПрдХ рдмрдб़े рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬोрдЦू рдмीрдоाрд░ рд╣ै рдФрд░ рдк्рдпाрд╕ рд╕े рддрдб़рдк рд░рд╣ा рд╣ै। рдШрд░ рдоें рд░рдЦा рдкाрдиी рдЧंрджा-рд╡िрд╖ाрдХ्рддрдпुрдХ्рдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рд╕े рдмीрдоाрд░ी рдХрд╣ीं рдмрдв़ рди рдЬाрдП рдЧंрдЧी рд╡рд╣ рдкाрдиी рдЬोрдЦू рдХो рдирд╣ीं рджेрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै рдФрд░ рдаाрдХुрд░ рдХे рдХुрдПँ рд╕े рдкाрдиी рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪрд▓ рджेрддी рд╣ै। рдЬोрдЦू рдЬो рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХी рднрдпрд╡рддा рдХो рд╕рдордЭрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рднрдпрд╡рддा рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рдкीрдб़ा рдХो рднी рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि ‘рд╣ाрде рдкाँрд╡ рддुрдб़рд╡ा рдЖрдПрдЧी рдФрд░ рдХुрдЫ рди рд╣ोрдЧा। рдмैрда рдЪुрдкрдХे рд╕े। рдм्рд░ाрд╣्рдордг рджेрд╡рддा рдЖрд╢ीрд░्рд╡ाрдж рджेंрдЧे, рдаाрдХुрд░ рд▓ाрдаी рдоाрд░ेंрдЧे, рд╕ाрд╣ूрдЬी рдПрдХ рдХे рдкाँрдЪ рд▓ेंрдЧे। рдЧрд░ीрдмी рдХा рджрд░्рдж рдХौрди рд╕рдордЭрддा рд╣ै। рд╣рдо рддो рдорд░ рднी рдЬाрддे рд╣ैं, рддो рдХोрдИ рджुрдЖрд░ рдкрд░ рдЭाँрдХрдиे рдирд╣ीं рдЖрддा, рдХंрдзा рджेрдиा рддो рдмрдб़ी рдмाрдд рд╣ै। рдРрд╕े рд▓ोрдЧ рдХुрдПँ рд╕े рдкाрдиी рднрд░рдиे рджेंрдЧे?’4 рдЬोрдЦू рдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдбा. рд░ाрдо рдЪंрдж्рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдпрд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХрд▓ा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рджेрд╡рддा рдордирд╡ाрдХрд░ рд╢ोрд╖рдг рдк्рд░рдкंрдЪ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рд╣ै।5 рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЬीрд╡рди рдХी рдоूрд▓рднुрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкाрдиी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬो рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै рд╡рд╣ рдЖрдЬ рднी 21рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рд╣ी рд╕рд╣ी рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдкрд░ рдЬो рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХी рд╕ीрдоा рд╣ै рдФрд░ рдмрд╣ुрдЬрди рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рднी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рд╕ीрдоा рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХ्рдпों рдмрдиाрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдкाрдиी рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд░рдо рд╕ीрдоा рдкрд░ рдеा?

рдХрд╣ाрдиी рдХी рдиाрдпिрдХा рдЧंрдЧी рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рд╕ाрдеी рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдбрд░ी рд╕рд╣рдоी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рдкाрдиी рд▓ेрдиे рдХी рддाрдХ рдоें рдмैрдаी рд╣ै। рдЙрд╕े рдпрд╣ рднी рдбрд░ рд╣ै рдХि рдХрд╣ीं рдХोрдИ рдкाрдиी рд▓ेрддे рджेрдЦ рд▓िрдпा рддो рдЬोрдЦू рдХी рдЪेрддाрд╡рдиी рд╕рдЪ рд╕ाрдмिрдд рд╣ो рдЬाрдПрдЧी рдЬो рдЙрди्рд╣ें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рдкाрдиी рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬिрджрдж рдХे рд╡рдХ्рдд рджी рдЧрдИ рдеी। рд▓ेрдХिрди рд╣िрдо्рдордд рдФрд░ рдЪेрддрдиा рдХे рдмрд▓ рд╣ी рд╡рд╣ рдоुрдЦрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рддрд░рд╣ рдЖрдЧे рдмрдв़рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै। рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рджुрд╡िрдзा рдХे рдмीрдЪ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╕े рд╕рд╡ाрд▓ рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдмрд╣ुрдЬрди рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдЪрд▓ рд░рд╣ा рдеा рдХि ‘‘рд╣рдо рдХ्рдпों рдиीрдЪ рд╣ैं рдФрд░ рдпे рдХ्рдпों рдКँрдЪ рд╣ैं? рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рдпे рдЧрд▓े рдоें рддाрдЧा рдбाрд▓ рд▓ेрддे рд╣ैं?’ рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдмрд╣ुрдЬрди рдЪेрддрдиा рдХो рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХो рдкрд╣рдЪाрдирддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рдЧंрдЧी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХो рднी рдЪुрдиौрддी рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдпाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдХि ‘рдЕрднी рдЗрд╕ рдаाрдХुрд░ рдиे рддो рдЙрд╕ рджिрди рдмेрдЪाрд░े рдЧрдб़рд░िрдпे рдХी рдПрдХ рднेрдб़ рдЪुрд░ा рд▓ी рдеी рдФрд░ рдмाрджрдоें рдЙрд╕рдХो рдоाрд░ рдХрд░ рдЦा рдЧрдпा। рдЗрди्рд╣ीं рдкंрдбिрдд рдХे рдШрд░ рдоें рддो рдмाрд░рд╣ों рдоाрд╕ рдЬुрдЖ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рд╕ाрд╣ू рдЬी рддो рдШी рдоें рддेрд▓ рдоिрд▓ा рдХрд░ рдмेрдЪрддे рд╣ैं। ...рдХिрд╕-рдХिрд╕ рдмाрдд рдоें рд╣ैं рд╣рдорд╕े рдКँрдЪे? рд╣ाँ, рдоुँрд╣ рд╕े рд╣рдорд╕े рдКँрдЪे рд╣ैं।...рдмेрдЪाрд░े рдорд╣ंрдЧू рдХो рдЗрддрдиा рдоाрд░ा рдХि рдорд╣ीрдиों рдЦूрди рдеूрдХрддा рд░рд╣ा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рддो рдХि рдЙрд╕рдиे рдмेрдЧाрд░ рди рджी рдеी। рдЗрд╕ рдкрд░ рдпे рд▓ोрдЧ рдКँрдЪे рдмрдирддे рд╣ैं?’’6 рдЕрд░्рдеाрдд рдЧंрдЧी рдХे рдоाрдзрдпрдо рдХे рд╕ाрде рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдПрдХ рд╕рдЬрдЧ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЪेрддрдиा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣िंрджू рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рдЕрдоाрдирд╡ीрдпрддा рдХो рд╕рд╣рдЬрддा рдХे рд╕ाрде рдЙрдХेрд░рддी рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕рдордЭрддी рд╣ै рдФрд░ рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдХрдердиी рдФрд░ рдХрд░рдиी рдоें рдХिрддрдиा рдЕंрддрд░ рд╣ै। рд╡े рд╕िрд░्рдл рдоुँрд╣ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣рдорд╕े рдКँрдЪा рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд рдЬुрдмाрди рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рд╣ै। рд╕्рдкрд╖्рдЯрддः рдХрд╣ाрдиी рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рдаाрдХुрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдХुрдЖँ рджोрдиों рдХो рд╣ी рднрдп рдХे рдк्рд░рддीрдХ’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдП рд╣ैं। рдбा. рд░ाрдо рдЪंрдж्рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, ‘‘рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЧंрдЧी рдж्рд╡ाрд░ा рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдаाрдХुрд░ рдФрд░ рд╕ाрд╣ू рдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрдаाрдП рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рди рд╡рд░्рдг-рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рддीрдЦा рд╡ाрд░ рдХрд░рдиे рдЬैрд╕ा рд╣ैं । рдЧंрдЧी рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдХोрдИ рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рд╢्рди рдирд╣ीं рд╣ैं। рдмрд▓्рдХि рд╡े рд╕рднी рдк्рд░рд╢्рди рдЖрдЬ рднी рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рдиों рдоें рд╕ुрдиे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдЫूрдд рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ рдоें рднрд░ी рдЧрдИ рдЪेрддрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣िंрджी рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╡िрдХाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рдоें рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै। рдЕंрддрддः рдЗрд╕рдХी рдЧूंрдЬ рдмрд╣ुрдЬрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╣ी рд╕ुрдиाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╣рдХीрдХрдд рд╕े рдЯрдХрд░ाрдпे рдмिрдиा рдХोрдИ рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рдЕрдзूрд░ा рд╣ै।’’7 рд╡рд╣ीं рдиीрд▓рдХांрдд рдиे  рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдаाрдХुрд░ рдХा рдХुрдЖँ рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдХ्рд░ूрд░рддрдо рдПрд╡ं рд╡िрднाрдЬрдирдХाрд░ी рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╢рдм्рджों рдоें ‘‘рдаाрдХुрд░ рдХा рдХुрдЖँ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдПрдХ рдоूрд░्рдд рдмिрдо्рдм рд╣ै рдЬो рд╕рд╡рд░्рдг рдФрд░ рдЕрдЫूрдд рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдкृрдердХ рдХрд░рддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рджोрдиों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЧрд╣рд░े рднेрдж рдХो рднी рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।’’8 рдЗрд╕ рднрдпाрд╡рд╣ рддрдиाрд╡рдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рдХे рдмीрдЪ рдЧंрдЧी рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХैрд╕ी рдиिрдбрд░рддा рдХो рднी рдЬी рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдХिрддрдиा рдХрдордЬोрд░ рднी рд╣ै। рдЗрд╕े рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдФрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рддौрд░ рдкрд░ рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЧंрдЧी рд╕ाрд╣рд╕ рдХрд░ рдХुрдПँ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдШрдб़े рд╕े рднрд░ा рд╣ुрдЖ рдкाрдиी рдХुрдПँ рд╕े рдЦींрдЪрддी рд╣ै। рддрднी рд╢ेрд░ рдХे рдоुँрд╣ рд╕े рднी рднрдпाрдирдХ рдаाрдХुрд░ рдХा рджрд░рд╡ाрдЬ़ा рдЦुрд▓рддा рд╣ै - рдЙрд╕рдХे рд╣ाрде рд╕े рд░рд╕्рд╕ी рдЫूрдЯрддी рд╣ै рдФрд░ рднाрдЧ рдХрд░ рдШрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै рдФрд░ рджेрдЦрддी рд╣ै рдХि ‘‘рдЬोрдЦू рд▓ोрдЯा рдоुँрд╣ рд╕े рд▓рдЧाрдП рд╡рд╣ी рдоैрд▓ा рдЧंрджा рдкाрдиी рдкी рд░рд╣ा рд╣ै।’’9 рдЕрд░्рдеाрдд рдЬिрд╕рдХे рдбрд░ рд╕े рдЧंрдЧी рд╕ाрд╣рд╕ी рдХрджрдо рдЙрдаाрддी рд╣ै рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╡рд╣ी рдШрдЯिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЧंрдЧी рдХे рдоाрдзрдпрдо рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЕрд╕рдоाрдирддाрдкрд░рдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрд╕рдХी рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ै।
21рд╡ीं рд╕рджी рдоें ‘рдаाрдХुрд░ рдХा рдХुрдЖँ’ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдиिрд╣िрддाрд░्рде рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдмрджрд▓े рд╣ुрдП рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХे рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рд╕рдордЭрдиा рд╣ोрдЧा, рддрднी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд▓ेрдЦрдХीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрдордпिрдХ рдЕрд░्рде рдз्рд╡рдиिрдд рд╣ोंрдЧे। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдп рдЧंрдЧी рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕्рдкृрд╢्рдп рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд╢ोрд╖рдг рддрдеा рдЙрдирдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рднी рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдПрдХ рдЕрд░्рде рдоें рдмрд╣ुрдЬрди рддो рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рднी рд╣ैं। рдЕрддः рдЙрдХ्рдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдкाрдиी рднрд░рдиे рдЖрдИं рджो рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХा рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै- ‘рдЦाрдиा рдЦाрдиे рдЪрд▓े рдФрд░ рд╣ुрдХ्рдо рд╣ुрдЖ рдХि рддाрдЬ़ा рдкाрдиी рднрд░ рд▓ाрдУ। рдШрдб़े рдХे рд▓िрдП рдкैрд╕े рдирд╣ीं рд╣ैं।’ ‘рд╣рдо рд▓ोрдЧों рдХो рдЖрд░ाрдо рд╕े рдмैрдаे рджेрдЦ рдХрд░ рдЬैрд╕े рдорд░рджों рдХो рдЬрд▓рди рд╣ोрддी рд╣ै।’ ‘рд╣ाँ, рдпрд╣ рддो рди рд╣ुрдЖ рдХि рдХрд▓рд╕िрдпा рдЙрдаाрдХрд░ рднрд░ рд▓ाрддे। рдмрд╕, рд╣ुрдХुрдо рдЪрд▓ा рджिрдпा рдХि рддाрдЬ़ा рдкाрдиी рд▓ाрдУ, рдЬैрд╕े рд╣рдо рд▓ौंрдбिрдпा рд╣ी рддो рд╣ैं।’ ...‘рджिрди рднрд░ рдЖрд░ाрдо рдХрд░рдиे рдХो рдЬी рддрд░рд╕ рдХрд░ рд░рд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।’’10 рдЗрди рд╡рдХ्рддрд╡्рдпों рд╕े рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рдЖрднाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкुрд░ुрд╖ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХे рдорди рдоें рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рднी рд╣ै। рдЙрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рднрд▓े рд╣ी рдЦुрд▓ рди рдкाрдИ рд╣ो, рдкрд░ंрддु рдЧाँрд╡ों рдоें рдпрд╣ी рд╕्рдеिрддि рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдмрд╣ुрдЬрди рдЬीрд╡рди рдкрд░ рд▓िрдЦिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдЦाрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрдкेрдХ्рд╖рдгीрдп рдФрд░ рдХिрд╕ी рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрдд рдпा рдШрдЯрдиा рдЗрдирдХे рдпрд╣ाँ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдд्рдорд╡ाрдЪी рддрдХрдиीрдХ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд░्рдЧ рдЪेрддрдиा рдФрд░ рд╕рдЬрдЧрддा рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджेрддे рд╣ुрдП рдк्рд░рддिрдкрдХ्рд╖ рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рднी рдкैрджा рдХिрдП рд╣ैं। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╡рд╢рддाрдУं рдиे рдордиुрд╖्рдп рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдХिрддрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓ा рд╣ै; рдЗрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХрде्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЙрдирдХी ‘рдШाрд╕рд╡ाрд▓ी’ рдХрд╣ाрдиी рдЧांрдзी рдХे ‘рд╣ृрджрдп-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди’ рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдпुрд╡рдХ рдЪैрди рд╕िंрд╣ рдХा рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдмрд╣ुрдЬрди рд╕्рдд्рд░ी рдоुрд▓िрдпा рдХी рдлрдЯрдХाрд░ рд╕े рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХ्рдпा рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рднाрд░рдд рдоें рдРрд╕ा рд╕ंрднрд╡ рдеा! рдХ्рдпा рдпрд╣ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯि рдХी рдордЬрдмूрд░ी рд╣ै рдпा рдлिрд░ рд╣рдХीрдХрдд рдХि рдПрдХ рдЧрд░ीрдм рддांрдЧे рд╡ाрд▓े рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдХी рдкрдд्рдиी рдоुрд▓िрдпा рдХी рдлрдЯрдХाрд░ рд╕े рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпुрд╡рдХ рдиेрдХ рдЖрджрдоी рдмрди рдЬाрдПрдЧा рдЬो рдЙрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдмेрдмрд╕ी рдХा рддाрд░-рддाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдордирд╕ा рд░рдЦрддा рд╣ो। рдпрд╣ рдПрдХ рдХोрд░ी рдЖрджрд░्рд╢ाрдд्рдордХ рд╕्рдеिрддि рд╣ै рдЬो рдпрдеाрд░्рде рдоें рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдаाрдХुрд░ рдЪैрди рд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рдоुрд▓िрдпा рдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рд▓ूрдЯрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХो рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЕрдкрдиी рдХрд▓ाрдд्рдордХрддा рд╕े рдЙрд╕े рдмेрдмрд╕ी рдоें рддрдм्рджीрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै। рдФрд░ рдоुрд▓िрдпा рд╕े рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╢рдм्рджों рдоें ‘‘рдЕрдЧрд░ рд╡рд╣ рдЗрддрдиी рдЧрд░ीрдм рди рд╣ोрддी, рддो рдХिрд╕ी рдХी рдордЬाрд▓ рдеी рдХि рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрд╕рдХा рдЕрдкрдоाрди рдХрд░рддा। рд╡рд╣ рд░ोрддी рдЬाрддी рдеी рдФрд░ рдШाрд╕ рдЫीрд▓рддी рдЬाрддी рдеी।’’11 рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдоुрд▓िрдпा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЧрд░ीрдмी рд╣ी рдмрд╣ुрдЬрдиों рдХी рдмेрдмрд╕ी рдФрд░ рдордЬрдмूрд░ी рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рдоुрд▓िрдпा рдХी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЬ़рдм्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै; рдЕрдкिрддु рдЬाрддि рдк्рд░рдеा, рдЕрди्рдпाрдп, рдЕрдкрдоाрди, рд╡िрдкрди्рдирддा рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░рд╡िрд╣ीрди рдмрд╣ुрдЬрди рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдоुрд▓िрдпा рд╕िрд░्рдл рдЧ़рд░ीрдм рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдЕрдкिрддु рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдЬрди рднी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рдпा рд╣ैрд╕िрдпрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдХी рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╢ाрд▓ी рд╢ीрд░्рд╖ рдЬाрддिрдпाँ рдЙрд╕े рдЦिрд▓ौрдиा рдХी рддрд░рд╣ рд╕рдордЭрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ी рднाрд╡рдиा рд╕े рдЪैрди рд╕िंрд╣ рдоुрд▓िрдпा рдХी рджрдпा рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдоुрд▓िрдпा рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рддेрд╡рд░, рдЙрд╕рдХा рдЕрднिрдоाрди рдФрд░ рд╕ाрд╣рд╕ рджेрдЦрдХрд░ рдЪैрди рд╕िंрд╣ рдХो рджिрди рдоें рддाрд░े рджिрдЦрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рдЙрд╕े рдЙрдо्рдоीрдж рдирд╣ीं рдеी। рд╡рд╣ рдЪैрди рд╕िंрд╣ рдХो рдзрдордХाрддी рд╣ै рдХि ‘рдЬाрдУ, рдЕрдм рдоुрдЭे рдХрднी рди рдЫेрдб़рдиा, рдирд╣ीं рддो рдЕрдЪ्рдЫा рди рд╣ोрдЧा।’12 рдоुрд▓िрдпा рдЕрдкрдиी ‘рдЗрдЬ्рдЬ़рдд’, ‘рдорд░्рдпाрджा’ рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдиिрдбрд░рддा рд╕े рдХрд░рддी рд╣ै। рдоुрд▓िрдпा рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рддेрд╡рд░ рдФрд░ рд╕ाрд╣рд╕ рдмрд╣ुрдЬрди рдпुрд╡рддिрдпों рдХो рддाрдХрдд рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдоें рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХी рдЪेрддрдиा рдкैрджा рдХрд░рддा рд╣ै। рдмрд╣ुрдЬрди рдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рдХो рдЦिрд▓ौрдиा рд╕рдордЭрдиे рд╡ाрд▓ों рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЗрдЬ्рдЬрдд рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХो рдоुрд▓िрдпा рдмрдб़े-рдмрдб़े рдШрд░ों рдХा рд╣ाрд▓ рдмрддा рдХрд░ рдЙрдирдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рдмрддा рджेрддी рд╣ै рдХि ‘рдмрдб़े-рдмрдб़े рдШрд░ों рдХा рд╣ाрд▓ рдЬाрдирддी рд╣ूं। рдоुрдЭे рдХिрд╕ी рдмрдб़े рдШрд░ рдХा рдиाрдо рдмрддा рджो, рдЬिрд╕рдоें рдХोрдИ рд╕ाрдИрд╕, рдХोрдИ рдХोрдЪрд╡ाрди, рдХोрдИ рдХрд╣ाрд░, рдХोрдИ рдкंрдбा, рдХोрдИ рдорд╣рд░ाрдЬ рди рдШुрд╕ा рдмैрдаा рд╣ो? рдпрд╣ рд╕рдм рдмрдб़े рдШрд░ों рдХी рд▓ीрд▓ा рд╣ै।’13 рдоुрд▓िрдпा рдмрд╣ुрдЬрди рдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рдФрд░ рдкрддि рдХे рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि ‘рдоेрд░े рдЖрджрдоी рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЬो рдХुрдЫ рд╣ूं, рдоैं рд╣ूं।’14 рдоुрд▓िрдпा рдиाрд░ी рдЪेрддрдиा рдХी рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХे рдордирдоाрдиी рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╡рд╣ рдЪुрдк рдирд╣ीं рдмैрда рд╕рдХрддी, рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि ‘рд╣ाँ, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдорди рдХी рдХрд░рдиे рд▓рдЧे, рдоेрд░ी рдЫाрддी рдкрд░ рдоूंрдЧ рджрд▓рдиे рд▓рдЧे, рддो рдоैं рднी рдЙрд╕рдХी рдЫाрддी рдкрд░ рдоूंрдЧ рджрд▓ूंрдЧी।’15 рд▓ेрдХिрди рдоुрд▓िрдпा рдХी рд╕ाрд░ी рдЪेрддрдиा рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╕ рдХे рдЖрдЧे рдХ्рд╖ीрдг рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рд╕ाрд╕ рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХा рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдХрд░рдг рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рдкुрд░ुрд╖рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдоुрд▓िрдпा рдХी рд╣ी рд╕ाрд╕ рдХी рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рднाрд░рдд рдХी рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд╕ाрд╕ рдмрдирдХрд░ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХा рд╡рд╣ी рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि ‘рдпрд╣ рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡िрдбंрдмрдиा рд╣ै। рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े рд╕ाрд╕ рдмрдирдХрд░ рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рджुःрдЦ-рджрд░्рдж рдХी рд╡ेрджрдиा рдХो рднूрд▓ рдЬाрддी рд╣ै। рдоुрд▓िрдпा рдХी рд╕ाрд╕ рдбाँрдЯрддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рд╕े рдХрд╣рддी рд╣ै - рддो рдпрд╣ाँ рдоेрд░े рдШрд░ рдоें рд░ाрдиी рдмрди рдХे рдиिрдмाрд╣ рди рд╣ोрдЧा।... рдЙрдаा рдЭाрдмा рдФрд░ рдШाрд╕ рд▓ा।’16 рдЕрд░्рдеाрдд ‘рдШाрд╕рд╡ाрд▓ी’ рдХрд╣ाрдиी рди рдХेрд╡рд▓ рджो рдмрд╣ुрдЬрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдордиःрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рднी рдЙрднाрд░рддी рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╢ाрд▓ी рд╡рд░्рдЧ рдХे рдХुрдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рднी рдЙрднрд░ рдХрд░ рд╕ाрдордиे рд▓ाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдФрд░ рдЪेрддрдиा рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдордиःрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рднी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЕрдкрдиे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордиःрдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдПрдХ рд╕ूрдд्рд░ рдХी рддрд░рд╣ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдмрд╣ुрдЬрди рдиाрд░ी рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдЗрд╕ी рдХрдб़ी рдоें рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╣ाрдиी ‘рджूрдз рдХा рджाрдо’ рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдирд╡ोрджिрдд рдмрд╣ुрдЬрди рдмाрд▓рдХ рдХे рдЬिंрджा рд▓ाрд╢ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдмрд╣ुрдЬрдиों рдХी рд╕ेрд╡ा рдХा рдоूрд▓्рдп рдЬूрдаी рдФрд░ рд╕ूрдЦी рд░ोрдЯी рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпू рдХрд╣ें рдХि рд╡рд╣ рдЬूрдарди рд╣ै। рдЧाँрд╡ рдХे рдЬрдоींрджाрд░, рдмाрдмू рдорд╣ेрд╢рдиाрде рдХे рдШрд░ рдоें рддीрди рдкुрдд्рд░िрдпों рдХे рдмाрдж рдкुрдд्рд░ рдкैрджा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╣рдоेрд╢ा рдХी рддрд░рд╣ рджाрдИ рдХा рдХाрдо рднूंрдЧी рднंрдЧिрди рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдкрдд्рдиी рдХो рджूрдз рдирд╣ीं рдЙрддрд░рддा рд╣ै। рдЕंрддрддः рднूंрдЧी рджाрдИ рдФрд░ рдзाрдп рджोрдиों рдХी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЬाрддрдзрд░्рдо рд╡ाрд▓े рджेрд╢ рдоें рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рд╣ी рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рдХрд░्рдо рдХा рд░ीрдЬрд▓्рдЯ рдоिрд▓ рдЧрдпा। рдФрд░ рднूंрдЧी рдХो рдпрд╣ рдЧрдж्рджी рдмрд╣ुрдд рдорд╣ंрдЧी рдкрдб़ी। рджूрдз рддो рдоाрд▓िрдХ рдХा рдмрдЪ्рдЪा рдбрдХाрд░ рдЧрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЕрдкрдиा рдмрдЪ्рдЪा рдоंрдЧрд▓ рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рджुрд░्рдмрд▓ рдФрд░ рд░ोрдЧी рд╕рджृрд╢ рд╣ो рдЧрдпा। рдоाрд▓िрдХ рдХे рдмेрдЯे рд╕ुрд░ेрд╢ рдХे рд╕ाрдордиे рдкिрдж्рджी-рд╕ा рд▓рдЧрддा рдеा।’ рднूंрдЧी рдФрд░ рдЧूрджрдб़ рджрдо्рдкрдд्рддि рдХे рдорд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдХा рдоंрдЧрд▓ рдЕрдиाрде рд╣ो рдЧрдпा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि ‘рдоंрдЧрд▓ рдЕрдм рдЕрдиाрде рдеा। рджिрди-рднрд░ рдорд╣ेрд╢ рдмाрдмू рдХे рдж्рд╡ाрд░ рдкрд░ рдоंрдбрд░ाрдпा рдХрд░рддा। рдШрд░ рдоें рдЬूрдарди рдЗрддрдиा рдмрдЪрддा рдеा рдХि рдРрд╕े-рдРрд╕े рджрд╕-рдкाँрдЪ рдмाрд▓рдХ рдкрд▓ рд╕рдХрддे рдеे। рдЦाрдиे рдХी рдХोрдИ рдХрдоी рди рдеी।... рдХोрдИ рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдЦेрд▓ाрддा рднी рди рдеा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЬिрд╕ рдЯाрдЯ рдкрд░ рд╡рд╣ рд╕ोрддा рдеा, рд╡рд╣ рднी рдЕрдЫूрдд рдеा।... рдПрдХ рдлрдЯा-рд╕ा рдЯाрдЯ рдХा рдЯुрдХрдб़ा, рджो рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рд╕рдХोрд░े рдФрд░ рдПрдХ рдзोрддी, рдЬो рд╕ुрд░ेрд╢ рдмाрдмू рдХी рдЙрддрд░рди рдеी।... рдмрд╕ рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рдЕрдкрдиा рдеा, рддो рдЧाँрд╡ рдХा рдХुрдд्рддा, рдЬो рдЕрдкрдиे рд╕рд╣рд╡рд░्рдЧिрдпों рдХे рдЬुрд▓्рдо рд╕े рджुрдЦी рд╣ोрдХрд░ рдоंрдЧрд▓ рдХी рд╢рд░рдг рдоें рдЖ рдкрдб़ा рдеा। рджोрдиों рдПрдХ рд╣ी рдЦाрдиा рдЦाрддे, рдПрдХ рд╣ी рдЯाрдЯ рдкрд░ рд╕ोрддे, рддрдмिрдпрдд рднी рджोрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдПрдХ-рд╕ी рдеी, рдФрд░ рджोрдиों рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХो рдЬाрди рдЧрдП рдеे। рдХрднी рдЖрдкрд╕ рдоें рдЭрдЧрдб़ा рди рд╣ोрддा।’17  рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рджिрдЦाрдпा рд╣ै рдХि рд╢्рд░рдо рдХा рдоूрд▓्рдп рдЬूрдарди рдХ्рдпों? рдпрд╣ рдХौрди рд╕ी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдПрд╡ं рдкрд╡िрдд्рд░рддा рд╣ै рдХि рдЬрдм рдмाрд▓рдХ рдХे рд▓िрдП рджूрдз рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдеी рддрдм рднंрдЧी рдирд╣ीं, рд▓ेрдХिрди рднोрдЬрди рдХी рдмाрдд рд╣ोрддी рд╣ै рддो рд╡рд╣ рджीрд╡ाрд░ рдмрди рдЦрдб़ा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдЦाрдиे рд╕े рдХिрд╕ी рдХा рдЬीрд╡рди рдкрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЦाрдиा рдХ्рдпों рдмрд░्рдмाрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै? рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рдпрд╣ рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХिрддрдиी рдиिрд░्рдордо рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╣ीрди рд╣ै рдХि рдоंрдЧрд▓ рдХा рдХोрдИ рджोрд╕्рдд рднी рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдПрдХ рдХुрдд्рддा рд╣ै, рдЗрд╕рд╕े рдмрдб़ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдбрдо्рдмрдиा рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╢ाрд▓ी рдФрд░ рддрдеाрдХрдеिрдд рдКँрдЪी рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рдмрджрдиीрдпрддी рдХा рдкрд░्рджाрдлाрд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं। 21рд╡ीं рд╕рджी рдоें рднी рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдРрд╕े рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХो рдЕрднिрд╢рдк्рдд рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЖрдиे рдХे рдмाрдж рднी рдоंрдЧрд▓ рдХी рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рднाрд╡рдиा рдорд░ी рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕рд╡ाрд░-рд╕рд╡ाрд░ рдХे рдЦेрд▓ рдоें рдорд╣ेрд╢ рдиाрде рдХा рд▓рдб़рдХा рд╕ुрд░ेрд╢ рдЙрд╕े рдмрд░ाрдмрд░ рдШोрдб़ा рд╣ी рдмрдиाрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। ‘‘рд╕ुрд░ेрд╢ рдиे рдХрд╣ा ...’ рддू рдШोрдб़ा рдмрдиेрдЧा, рд╣рдо рд▓ोрдЧ рддेрд░े рдКрдкрд░ рд╕рд╡ाрд░ी рдХрд░рдХे рджौрдб़ाрдПंрдЧे। рдоंрдЧрд▓ рдиे рд╢ंрдХा рдХी- рдоैं рдмрд░ाрдмрд░ рдШोрдб़ा рд╣ी рд░рд╣ूंрдЧा рдХि рд╕рд╡ाрд░ी рднी рдХрд░ूंрдЧा? рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдеोрдб़ा рдЯेрдв़ा рдеा। рдХिрд╕ी рдиे рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рди рдХिрдпा рдеा। рд╕ुрд░ेрд╢ рдиे рдПрдХ рдХ्рд╖рдг рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдХे рдХрд╣ा - рддुрдЭे рдХौрди рдЕрдкрдиी рдкीрда рдкрд░ рдмैрдаाрдПрдЧा, рд╕ोрдЪ? рдЖрдЦिрд░ рддू рднंрдЧी рд╣ै рдХि рдирд╣ीं? рдоंрдЧрд▓ рднी рдХрдб़ा рд╣ो рдЧрдпा। рдмोрд▓ा - рдоैं рдХрдм рдХрд╣рддा рд╣ूं рдХि рдоैं рднंрдЧी рдирд╣ीं рд╣ूं, рд▓ेрдХिрди рддुрдо्рд╣ें рдоेрд░ी рд╣ी рдоाँ рдиे рджूрдз рдкिрд▓ा рдХрд░ рдкाрд▓ा рд╣ै। рдЬрдм рддрдХ рдоुрдЭे рднी рд╕рд╡ाрд░ी рдХрд░рдиे рдХो рди рдоिрд▓ेрдЧी, рдоैं рдШोрдб़ा рди рдмрдиूंрдЧा। рддुрдо рд▓ोрдЧ рдмрдб़े рдЪрдШрдб़ рд╣ो। рдЖрдк рддो рдордЬ़े рд╕े рд╕рд╡ाрд░ी рдХрд░ेंрдЧे рдФрд░ рдоैं рдШोрдб़ा рд╣ी рдмрдиा рд░рд╣ूंрдЧा।’18 рдоंрдЧрд▓ рдХी рдЗрд╕ рдпрдеाрд░्рдердоूрд▓рдХ рдПрд╡ं рд╡िрдж्рд░ोрд╣ाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕े рдЬीрд╡рди рдХी рдмрджрддрд░ рд╕्рдеिрддि рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиा рдкрдб़ा। рдЙрд╕े рдмाрдмू рдорд╣ेрд╢ рдиाрде рдХे рдШрд░ рд╕े рдмेрдШрд░ рдФрд░ рдиिрд░्рд╡ाрд╕рди рдХी рдЬिंрджрдЧी рдЬीрдиा рдкрдб़ा। рдШрд░ рдХ्рдпा рдиीрдо рдХे рдкेрдб़ рдХे рдиीрдЪे рдЬाрдб़ा-рдЧрд░рдоी-рдмрд░рд╕ाрдд рдоें рдорд╣ेрд╢ рдиाрде рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЬूрдарди рдкрд░ рдкрд▓рддा рд╣ै। рдЙрд╕ рдЬूрдарди рд╕े рднी рд╣ाрде рдзो рдмैрдарддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рднूрдЦ рдХी рдмेрдЪैрдиी рд╕े рдЙрд╕рдХे рдкुрдиः рд▓ौрдЯ рдХрд░ рди рдЖрдиे рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рдЯूрдЯ рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рдРрд╕ी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рд╕िрдЬूрдПрд╢рди рд╕े рдмрд╣ुрдЬрдиों рдХो рдХрдИ рдмाрд░ рдЧुрдЬрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджрд░рдо्рдпाрди рдоंрдЧрд▓-рдЯाрдоी рдХे рд╕ंрд╡ाрдж рдоें рдиिрд░ीрд╣рддा, рд▓ाрдЪाрд░ी рдФрд░ рдкрд░ाрд╡рд▓рдо्рдмрди рдХा рднाрд╡ рдЙрднрд░рдХрд░ рдЖрдпा рд╣ै। ‘рдЯाрдоी рдиे рдХूं-рдХूं рдХрд░рдХे рдоंрдЧрд▓ рд╕े рдЬो рдХрд╣ा, рдЙрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рд╡ेрджрдиा рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै, ‘рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рдЕрдкрдоाрди рддो рдЬिрди्рджрдЧी рднрд░ рд╕рд╣рдиा рд╣ै। рдпों рд╣िрдо्рдордд рд╣ाрд░ोрдЧे, рддो рдХैрд╕े рдХाрдо рдЪрд▓ेрдЧा? рдоुрдЭे рджेрдЦो рди, рдХрднी рдХिрд╕ी рдиे рдбрдг्рдбा рдоाрд░ा, рдЪिрд▓्рд▓ा рдЙрдаा, рдлिрд░ рдЬрд░ा рджेрд░ рдмाрдж рджुрдо рд╣िрд▓ाрддा рд╣ुрдЖ рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рдЬा рдкрд╣ुँрдЪा। рд╣рдо-рддुрдо рджोрдиों рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдмрдиे рд╣ैं, рднाрдИ!’19 рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдиे рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЗрддрдиा рдиिрд░ीрд╣ рдФрд░ рдоृрддрдк्рд░ाрдп рдмрдиा рдХрд░ рд░рдЦा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЙрдардиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдж्рд╡ाрд░ा рдкैрджा рдХी рдЧрдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдЙрд╕рдХी рдХрдорд░ рддोрдб़ рджेрддी рд╣ै। рдЙрд╕े рдмेрдмрд╕ рдХрд░ рджेрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдпрд╣ рдЙрдо्рдоीрдж рдХी рд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдЬिрд╕рджिрди рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрд╕рдХी рджाрд╕рддा, рдмेрдмрд╕ी рдФрд░ рдЧुрд▓ाрдоी рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрдЧा рдЙрд╕ी рджिрди рд╡рд╣ рджाрд╕рддा, рдЧुрд▓ाрдоी, рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдФрд░ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХी рдЪेрддрдиा рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ेрдЧी। рд╕рдоाрдЬ рдХो рдмрд╣ुрдЬрдиों рдХी рд╕ेрд╡ा рдХी рдХीрдордд рдЪुрдХाрдиी рдкрдб़ेрдЧी। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕ुрд░ेрд╢ рдХी рдоाँ ‘рджेрд╡ी рдЬी’ рдХी рдиाрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╕िрд░्рдл рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдордордд्рд╡ рдХो рднी рдоाрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ी рдмाрдд ‘рд╕рдж्рдЧрддि’ рдоें рдкंрдбिрддाрдЗрди рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджिрдЦाрдпी рдЧрдпी рд╣ै। рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рдЪी рдмрд╕ी рд╕्рдд्рд░ी рднी рджрдорди рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рдоें рд╕рд╣рднाрдЧी рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЬाрддि рдФрд░ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЗрд╕ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рджूрд╕рд░ी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╢ूрдж्рд░ा’ рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै।

‘рд╢ूрдж्рд░ा’ рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдПрдХ рд▓ांрдЫिрдд, рдмेрдмрд╕, рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдмрд╣ुрдЬрди рдоाँ-рдмेрдЯी рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЧंрдЧा рд╡िрдзрд╡ा рд╣ै। рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдЧौрд░ा рдХी рд╢ाрджी рдХी рдЪिंрддा рдЦाрдпे рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдФрд░ рдХोрдИ рдирд╣ीं рд╣ै, рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рдпрд╣ рдХैрд╕ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕ рдоाँ-рдмेрдЯी рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рд▓ोрдЧ рд╢рдХ рдХी рдирдЬ़рд░ рд╕े рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд▓िрдЦрддे рд╣ै рдХि ‘рдпрд╣ рд╕्рдд्рд░ी рдХोрдИ рдзंрдзा рдирд╣ीं рдХрд░рддी, рдлिрд░ рднी рдоाँ-рдмेрдЯी рдЖрд░ाрдо рд╕े рд░рд╣рддी рд╣ै, рдХिрд╕ी рдХे рд╕ाрдордиे рд╣ाрде рдирд╣ीं рдлैрд▓ाрддीं। рдЗрд╕рдоें рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рд░рд╣рд╕्рдп рд╣ै।’20 рдЗрд╕ рдХрдерди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рднाрддрд░ीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрдоंрддी-рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╕्рдд्рд░ी рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрдбрдо्рдмрдиाрдУं рдХी рдУрд░ рднी рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдПрдХ рдмाрд░ рдЬрдм рдЬीрд╡рди рдоें рдн्рд░ांрддि рдкैрджा рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рддो рдЙрд╕рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрддिрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдиे рдЗрд╕ी рд╕ोрдЪ рдХो рдкैрджा рдХрд░ рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдХो рдоाрдирд╕िрдХ рдЧुрд▓ाрдо рдмрдиाрдпा рд╣ै। рдЧौрд░ा рдХी рд╢ाрджी рдоें рднी рдмाрдзा рдЗрд╕ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдХोрдИ рдмिрд░ाрджрд░ी рд╡ाрд▓ा рдЙрд╕рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЕंрдд рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рд╢ूрдж्рд░ों рдХी рдмिрд░ाрджрд░ी’ рдоें рдХрд╣ाрд░ рд╕े рдЗрдирдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ाрдИ рд╣ै। рдЗрд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдз ‘рдХ्рд▓ोрдЬ рд░िрд▓ेрд╢рди’ рдХा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрд╕े рдЖрдЬ рдмрд╣ुрдЬрди рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै।

рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдЧाँрд╡ рдХे ‘рдкрд░рджेрд╢ी’ рдпुрд╡рдХ рдоंрдЧрд░ू рдХрд╣ाрд░ рд╕े рд╢ाрджी рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЧौрд░ा рдХे рд╕ाрде рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рдоें рд╣ी рд░рд╣рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЧाँрд╡ рдХे рд▓ोрдЧ рдЙрд╕рдХा рдХाрди рднрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕंрддрддः рдЧौрд░ा рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдоंрдЧрд░ू рдЪрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдРрд╕ी рдЬрдЧрд╣ рдЬा рдлंрд╕рддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХा рдоाрдирд╕िрдХ-рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢ोрд╖рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рд╕े рдЪाрд╣рдХрд░ рднी рд╡рд╣ рдмाрд╣рд░ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓ рд╕рдХрддा। рдПрдХ рдмुрдЬुрд░्рдЧ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХे рдЭांрд╕े рдоें рдЖрдХрд░ рдЧौрд░ा рднी рдоंрдЧрд░ू рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рджुрд░्рдпोрдЧ рд╕े рд╡рд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддी рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рднी рдЧौрд░ा рдЕрдкрдиे рд╕्рдд्рд░ीрдд्рд╡ рдХो рдмрдЪाрдП рд░рдЦрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдоंрдЧрд░ू рдЙрд╕ рдкрд░ рдЕрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рдЙрд╕े рдЧрд╣рд░ा рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुँрдЪрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдирджी рдоें рдХूрдж рдХрд░ рдЕрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै। рдоंрдЧрд░ू рдХो рдЬрдм рд╕рдЪ рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдкрд╢्рдЪाрддाрдк рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░ंрддु рддрдм рддрдХ рдХाрдлी рджेрд░ рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЧौрд░ा рдХो рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рднी рдирджी рдоें рдХूрдж рдкрдб़рддा рд╣ै, рдкрд░ंрддु рдЕрдЧрд▓े рджिрди рдк्рд░ाрддःрдХाрд▓ рджोрдиों рдХी рддैрд░рддी рд▓ाрд╢ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рджेрд╣ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рдЙрд╕ рдХुрдг्рдб рдоें рдЙрд╕ी рдмूреЭे рдж्рд╡ाрд░ा рдПрдХ рд╡िрдзрд╡ा рдм्рд░ाрд╣्рдордгी рдХो рднी рдзрдХेрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рди्рди्рдпाрд╕ी рдХे рд╡ेрд╢ рдоें рдЫрд▓-рдк्рд░рдкंрдЪ рдХा рдкрд░्рдпाрдп рдмрдиा рдПрдХ рдХुрдкाрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдоौрдЬूрдж рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдзोрдЦे рдХा рд╕рдЯीрдХ рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдПрдХ рдирдпा рдЖрдпाрдо рджिрдпा рд╣ै। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдПрдЬेрдг्рдЯ рдЬो рдЧौрд░ा рдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рд╕े рдЦेрд▓рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рдкрд░ंрддु рдЙрд╕рдХा рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЧौрд░ा рдХे рдмुрдж्рдзि рдФрд░ рд╡िрд╡ेрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд░ाрдХрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдЪрддुрд░ाрдИ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬो рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рд╕ाрдеी рдХो рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХो рджांрд╡ рдкрд░ рд▓рдЧा рджेрддी рд╣ै। рдЧौрд░ा рдЕंрдд рддрдХ рдЕрдкрдиे рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рддो рдХрд░рддी рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдЕрдкрдиे рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рддрдеा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ाрд╕िрд▓ рди рдХрд░ рдкाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд░ाрд╢ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рдмрд╣ुрдЬрди рдЪेрддрдиा рдХो рдХрдордЬोрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╡рд╣ рдЙрд╕े рдФрд░ рдордЬрдмूрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рдпрд╣ рдЧौрд░рддрд▓рдм рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╣ी рдмाрд░-рдмाрд░ рдЕрдЧ्рдиि рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдПँ рдХ्рдпों рджेрдиे рдкрдб़рддी рд╣ै? рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмрдб़ा рдк्рд░рд╢्рди рдмрди рдХрд░ рдЙрднрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ, рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдЦрд░ीрдж-рдлрд░ोрдЦ्рдд, рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рдЕрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рднी рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдХрд╣ाрдиी рдХी рдоूрд▓ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╕े рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдмाрдд рдпрд╣ीं рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рдЪेрддрдиा рдХी рдз्рд╡рдиि рдЬो рд╕ुрдиाрдИ рдкрдб़рдиी рдЪाрд╣िрдП, рд╡рд╣ рди рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╣ै рдФрд░ рди рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдоें। рдпрд╣ рдлрд░्рдХ рдХ्рдпों? рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ः рдЕंрддрддः рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рджेрд╢рдХाрд▓ рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХी рд╕ीрдоा рдоें рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдЬैрд╕ा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै рд╡рд╣ рдоाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा рднी рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬिрд╕ ‘рд╕ुрди्рджрд░рддा рдХी рдХрд╕ौрдЯी’ рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЙрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдкрдХ्рд╖ рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдпрд╣ рджीрдЧрд░ рдмाрдд рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ेрдЦрди рдоें рдЙрд╕ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рдЬिрддрдиी рдЬрдЧрд╣ рдоिрд▓рдиी рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीрдв़ी рд╕े рдЬिрддрдиी рдЙрдо्рдоीрдж рдеी рд╡рд╣ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा। рдЬिрд╕рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХрд░рддा рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдХрд░рддा рд░рд╣ेрдЧा। рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЙрдирдХी рдпुрдЧрдзрд░्рдоिрддा рдХे рд╕ाрде рд╕рдордЭा рдФрд░ рдкрд░рдЦा рдЬाрдП। рд░рдЪрдиा рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдпुрдЧрд╕ीрдоा рдХो рдЕрддिрдХ्рд░рдоिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд░рдЪрдиा рднी рдРрд╕ी рд╣ी рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЖрд▓ोрдЪрдиा-рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд░рдЪрдиा рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХрд╣ рдЬाрддी рд╣ै। рд░рдЪрдиा рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдмрддा рджेрддा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдпрд╣ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдкुрд░ाрдиे рдк्рд░рддिрдоाрди рдХो рддोрдб़рддी рд╣ै, рдЙрд╕े рдХुрд▓ीрдирддा рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЬुрдб़ рдЬाрддी рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рд╡рд╣ рдирд╣ीं рддोрдб़ рдкाрддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╡рд╣ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХрдмोрдз рд╕े рдЖрдмрдж्рдз рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рд░рдЪрдиा рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп ‘рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди’ рдХी рдХрд╕ौрдЯी рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╡ेрдЪिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдмрд╣ुрдЬрди рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЬुрдб़рддी рд╣ैं, рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣ рдЬाрддी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди ‘рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди’ рдХी рдЬрдмрд░рд╕्рдд рдЕрд▓рдЦ рдЬрдЧाрддी рд╣ुрдИ рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рджрд░ोрджीрд╡ाрд░ рдоें рдХैрдж рдмрд╣ुрдЬрди рдЬीрд╡рди рдХी рдЧुрд▓ाрдоी рдХो рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдирд╣ीं рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рдкाрддी рд╣ैं। рдпрд╣ीं рдкрд░ рдЖрдХрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╕ीрдоा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдмрд╣ुрдЬрди рдЪिंрддрди рдоें рд▓рдЧाрддाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдаाрдП рдЧрдП рд╕рд╡ाрд▓ों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХो рд╣рдоेрд╢ा рдЕрдкрдиी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ेрдЧा, рдпрд╣ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд░рдЪрдиा рдХाрд▓рдЬрдпिрддा рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी:
1. рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░, 1997, ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн’, рдХрд▓ा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, рдкृ.185-186
2. рдбा.рд░ाрдо рдЪंрдж्рд░, 2012, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рджрд▓िрдд рд╡िрд╖рдпрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдЖрдЦрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृ.69
3. рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп, рд╣ंрд╕, рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1992, рдкृ. 71
4. рдк्рд░ेрдордЪंрдж, 1991, ‘рдоाрдирд╕рд░ोрд╡рд░’, рднाрдЧ-1, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, рдкृ. 176
5. рдбा.рд░ाрдо рдЪंрдж्рд░, 2012, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рджрд▓िрдд рд╡िрд╖рдпрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдЖрдЦрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृ. 71
6. рдк्рд░ेрдордЪंрдж, 1991, ‘рдоाрдирд╕рд░ोрд╡рд░’, рднाрдЧ-1, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, рдкृ. 117
7. рдбा. рд░ाрдордЪंрдж्рд░, 2012, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рджрд▓िрдд рд╡िрд╖рдпрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдЖрдЦрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृ. 74
8. рдЙрдж्рдзृрдд, рдбा. рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ (рд╕ं), 1993, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ: рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдФрд░ рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдкृ. 72
9. рдк्рд░ेрдЪрдордЪंрдж ‘рдоाрдирд╕рд░ोрд╡рд░’, рднाрдЧ-1, рдкृ. 118
10. рд╡рд╣ी
11. рд╡рд╣ी, рдкृ. 257
12. рд╡рд╣ी, рдкृ. 262
13. рд╡рд╣ी
14. рд╡рд╣ी
15. рд╡рд╣ी
16. рд╡рд╣ी, рдкृ. 260
17. рдк्рд░ेрдЪрдордЪंрдж ‘рдоाрдирд╕рд░ोрд╡рд░’, рднाрдЧ-2, рдкृ. 145
18. рд╡рд╣ी, рдкृ. 177
19. рд╡рд╣ी, рдкृ. 178-179
20. рд╡рд╣ी, рдкृ. 283

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।