‘рдХрдиुрдк्рд░िрдпा’ рдоें рдпुрдж्рдз рдХी рдиिрд░рд░्рдердХрддा рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдк्рд░ेрдо рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди

рд░ाрдЬेрд╢ рдХुрдоाрд░ рдпाрджрд╡

рдЕрд╕िрд╕्рдЯेंрдЯ рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░, рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдлрддेрд╣рдкुрд░, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢
рд╕ंрдкрд░्рдХ : +91 638 698 3995; рдИрдоेрд▓: rajesh31790@gmail.com 


 рдирдпी-рдХрд╡िрддा рдХे рдпुрдЧ рдоें рдЬो рдк्рд░рдмंрдз рдХाрд╡्рдп рдпा рдХाрд╡्рдп-рдиाрдЯрдХ рд▓िрдЦे рдЧрдП рдЙрдирдоें рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рдоें рдпुрдж्рдз рд╕े рдмрдЪрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдЪेрдд рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд╡िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрд╕ाрд░ рдиे рджो рд╡िрд╢्рд╡-рдпुрдж्рдзों рдХे рджौрд░ाрди рдЕрдкрдиा рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЦो рджिрдпा рдеा। рдпुрдж्рдз рдХे рдкрд░िрдгाрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕िрд░्рдл рддрдмाрд╣ी рдФрд░ рд╡िрдиाрд╢ рдХे рд╕िрд╡ा рдХुрдЫ рд╣ाрде рдирд╣ीं рдЖрддा। рдпुрдж्рдз рдХी рдордиः-рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдкрдиे рдЕंрджрд░ рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рджрдмाрдХрд░ рдкрд╣ुँрдЪा рдЬाрддा рд╣ै। рдмाреШी рдХी рдмрдЪी-рдЦुрдЪी рдХोрдорд▓ рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдПँ рдпुрдж्рдз рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЧुреЫрд░рдХрд░ рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рдпुрдж्рдз рдордиुрд╖्рдп рдХी рдмрд░्рдмрд░рддा рдХी рдиिрд╢ाрдиी рд╣ै। рдпुрдж्рдз рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдордиुрд╖्рдп рдЕрднी рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕рдн्рдп рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЕрддः рдордиुрд╖्рдп рдХो рдмाрд░-рдмाрд░ рдЗрд╕ рддрде्рдп рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдпुрдж्рдз рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд╣ рдХौрди-рд╕ी рдоाрдирд╡ीрдп рдпा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░ рд▓े рд░рд╣ा рд╣ै? рдпुрдж्рдз-рджрд░्рд╢рди рд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдЧुреЫрд░ рдХрд░ рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рдПрд╡ं рдз्рд╡ंрд╕ाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХृрддि рдХो рд╕рдордЭрдХрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЕрдкрдиी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдПрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрджрдо рдЬोреЬрддे рд╣ुрдП рдпुрдж्рдз рд╕े рдХिрдиाрд░ा рдХрд░ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░рдмंрдзाрдд्рдордХ рдвाँрдЪा рдЦреЬा рдХिрдпा рд╣ै—рдЪाрд╣े рд╡рд╣ ‘рдЕंрдзा-рдпुрдЧ’ рдпा ‘рд╕ंрд╢рдп рдХी рдПрдХ рд░ाрдд’ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ो, рдЪाрд╣े ‘рдПрдХ рдХंрда рд╡िрд╖рдкाрдпी’ рдпा ‘рдорд╣ाрдк्рд░рд╕्рдеाрди’ рдХे рд░ूрдк рдоें। рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рдХी рдХृрддि ‘рдХрдиुрдк्рд░िрдпा’ рдоें рднी рдпुрдж्рдз рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд╕ूрдХ्рд╖्рдо-рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЗрд╕े рдк्рд░ेрдо рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЗрд╕рдХी рдиिрд░рд░्рдердХрддा рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЧрдпी рд╣ै।

 рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдпुрдж्рдзрднूрдоि рдХे рдКрдкрд░ рд▓ीрд▓ाрднूрдоि (рдк्рд░ेрдордЬрдЧрдд) рдХो рддрд░рдЬीрд╣ рджी рдЧрдпी рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рд╣ृрджрдп рдХा рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ै рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдмुрдж्рдзि рдХा рдз्рд╡ंрд╕ाрдд्рдордХ рд╡्рдпाрдкाрд░। рдЕрддः рдк्рд░ेрдо рд╣ी рд╡рд░рдгीрдп рд╣ै, рдпुрдж्рдз рдирд╣ीं—“рдХृрд╖्рдг рдХा рдпुрдж्рдз рд╕рдд्рдп рд╣ै рдпा рд░ाрдзा рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХे рддрди्рдордпрддा рдоें рдмीрддे рдк्рд░ेрдо-рдХ्рд╖рдг? рд╢ाрдпрдж рдк्рд░ेрдо рдХे рдХ्рд╖рдг рд╣ी рд╕рдд्рдп рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рджुрд╡िрдзाрд╣ीрди рдорди рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиाрдд्рдордХ рдЕрдиुрднूрддि рд╣ैं рдФрд░ рдпुрдж्рдз рджुрд╡िрдзा рдХी рдЙрдкрдЬ, рдЕрдирдЬिрдпे рд╕рдд्рдп рдХा рдЖрднाрд╕।”[i] рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рд╕े рдпुрдж्рдзрднूрдоि рддрдХ рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХ्рд░рдорд╢ः рд░ाрдЧाрдд्рдордХрддा рд╕े рджूрд░ी рдмрдиाрддा рдЪрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдкрд░्рдХ рдХ्рд░рдорд╢ः рд╣ृрджрдп рд╕े рдЯूрдЯрддा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣ृрджрдпрд╣ीрди рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рд╣ोрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рднौрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдмुрдж्рдзि рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддा рд╣ै рдкрд░ рдмुрдж्рдзि рдХे рд╕ाрде рд╣ृрджрдп рдХो рднी рди рд░рдЦрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рд╣ृрджрдпрд╣ीрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрддः рд╡рд╣ рдЪाрд╣े рдЬिрддрдиी рдмреЬी рднौрддिрдХ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓े, рдорд╣ाрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдКрдкрд░ рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рдпुрдж्рдз рдХी рд╕्рдеिрддि рддрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдХोрдорд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рджрдмाрдХрд░ рд╣ी рдкрд╣ुँрдЪрддा рд╣ै рдФрд░ рд░рд╣ी-рд╕рд╣ी рдХрд╕рд░ рдпुрдж्рдз рдХी рдШрдЯрдиाрдПँ рдкूрд░ी рдХрд░ рджेрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХी рдХोрдорд▓ рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдкाрддी рд╣ैं, рд╡े рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рд╣рдЪрд░ी рд╡рд╕्рддुрдУं рд╕े рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ैं। рд▓ीрд▓ा рдХे рд╕ाрдзрди рдоें рддрди्рдордпрддा рд╣ै, рдпुрдж्рдз рдХे рд╕ाрдзрди рдоें рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा। рд▓ीрд▓ा рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдЬीрд╡рди-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рдеिрд░рддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдХी। рдЕрддः рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдХे рдиिрд░ंрддрд░ рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рд░рд╣рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддु рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдХा рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ो, рдпрд╣ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдмाрдд рд╣ै; рдЬрдмрдХि рдпुрдж्рдз рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░ рд░ाрд╕्рддे рд╕рджैрд╡ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЙрдирд╕े рдпोрдж्рдзा рдФрд░ рд╕ैрдиिрдХ рдХрднी-рдХрднी рдЧुреЫрд░рддे рд╣ैं, рдФрд░ рд╡рд╣ рднी рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ोрдХрд░; рдЕрддः рдЙрди рд░ाрд╕्рддों рдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд╕्рддुрдУं рд╕े рдЙрдирдХा рдХोрдИ рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд▓ीрд▓ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдордиःрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рд╣ैं—рдпुрдж्рдз рдХी рдз्рд╡ंрд╕ाрдд्рдордХ рдФрд░ рд▓ीрд▓ा рдХी рд░ाрдЧाрдд्рдордХ। рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕ंрдмंрдз-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдз्рд╡ंрд╕ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕ंрдмंрдз-рд╕ंрдХोрдЪ। рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдЗрди рд╕рднी рд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рд╡िрдорд░्рд╢-рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЕрдиुрд╕्рдпूрдд рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЙрд╕ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХा рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै рдЬрдм рдХृрд╖्рдг рдХी рдиाрдЧрд░ рд╕ेрдиाрдПँ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЙрди рд░ाрд╕्рддों рдФрд░ рд╕्рдеाрдиों рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЧुреЫрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ैं рдЬिрди рд░ाрд╕्рддों рдФрд░ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдХрднी рдХृрд╖्рдг рдФрд░ рд░ाрдзा рдХा рдк्рд░ेрдо рдкрд▓рддा рдеा рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд░ाрдзा рдХो рдЙрди рд░ाрд╕्рддों рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдиों рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рд╕े рдмेрд╣рдж рд▓рдЧाрд╡ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рд░ाрдзा рдЬिрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдоें рдк्рд░ेрдо-рд╕ुрдЦ рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХрд░рддी рд╣ै, рдЖрдЬ рдЙрди्рд╣ीं рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдХृрд╖्рдг рдХे рд╕िрдкाрд╣िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдордорддा рд╕े рдЙрдЬाреЬ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा!—“рдпрд╣ рдЖрдо्рд░рд╡ृрдХ्рд╖ рдХी рдбाрд▓/ рдЙрди рдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░िрдп рдеी/ рддेрд░े рди рдЖрдиे рдкрд░/ рд╕ाрд░ी рд╢ाрдо рдЗрд╕ рдкрд░ рдЯिрдХ/ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡ंрд╢ी рдоें рдмाрд░-рдмाрд░/ рддेрд░ा рдиाрдо рднрд░ рдХрд░ рддुрдЭे рдЯेрд░ा рдеा—/ рдЖрдЬ рдпрд╣ рдЖрдо рдХी рдбाрд▓/ рд╕рджा-рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рдХाрдЯ рджी рдЬाрдпेрдЧी/ рдХ्рдпोंрдХि рдХृрд╖्рдг рдХे рд╕ेрдиाрдкрддिрдпों рдХे/ рд╡ाрдпुрд╡ेрдЧрдЧाрдоी рд░рдеों рдХी/ рдЧрдЧрдирдЪुंрдмी рдз्рд╡рдЬाрдУं рдоें/ рдпрд╣ рдиीрдЪी рдбाрд▓ рдЕрдЯрдХрддी рд╣ै/ рдФрд░ рдпрд╣ рдкрде рдХे рдХिрдиाрд░े рдЦреЬा/ рдЫाрдпाрджाрд░ рдкाрд╡рди рдЕрд╢ोрдХ рд╡ृрдХ्рд╖/ рдЖрдЬ рдЦंрдб-рдЦंрдб рд╣ो рдЬाрдПрдЧा рддो рдХ्рдпा—/ рдпрджि рдЧ्рд░ाрдорд╡ाрд╕ी, рд╕ेрдиाрдУं рдХे рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдоें/ рддोрд░рдг рдирд╣ीं рд╕рдЬाрддे/ рддो рдХ्рдпा рд╕ाрд░ा рдЧ्рд░ाрдо рдирд╣ीं рдЙрдЬाреЬ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा?”[ii] рдпрд╣ рд╣ै рдпुрдж्рдз рдХे рдоाрд░्рдЧ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдпोрдж्рдзा рдФрд░ рдк्рд░ेрдоी рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг; рдк्рд░ेрдоी рдЙрдирд╕े рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕े рдЬुреЬрддा рд╣ै рдФрд░ рдпोрдж्рдзा рдз्рд╡ंрд╕ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрд╕े।

 рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рднौрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рддрдХрдиीрдХी рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддा рд╣ै। рдирдЧрд░-рдиिрд░्рдоाрдг рдЗрд╕ рд╡िрдХाрд╕-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдкрд╣рд▓ा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рд╣ै। рдирдЧрд░ рдоें рдХोрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдж рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрдиा рдЗрд╕рдХा рджूрд╕рд░ा рдФрд░ рдирдЧрд░ рдХा рд╣ी рд╕्рд╡ाрдоी рдпा рдЕрдзिрдкрддि рдмрди рдЬाрдиा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рддीрд╕рд░ा рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рд╣ै। рдЗрди рддीрдиों рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХ्рд░рдорд╢ः рдЕрдкрдиे рд░ाрдЧाрдд्рдордХ-рд╕ंрдмंрдзों рд╡ाрд▓ी рд╡рд╕्рддुрдУं рдпा рдХрд╣ें рдХि рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рджूрд░ рд╣рдЯрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдкेреЬ-рдкौрдзों, рдкрд╣ाреЬ-рдкрд░्рд╡рддों рдЖрджि рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рдирдЧрд░-рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЪрд▓рддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдн्рдпрддा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдирдЧрд░ рдХे рдиिрдпрдорди рдФрд░ рд╡िрдХрд╕рди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрдж्рд╡िрддा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХा рдЪрд░рдо-рдкрд░िрдгाрдо рдпुрдж्рдз рдпा рдЖрдкрд╕ी рдЯрдХрд░ाрд╣рдЯ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो рдирдЧрд░-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдпा рдкрдж-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ोрддी рд╣ै; рдЬрдмрдХि рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдиिрдпрдорди рдФрд░ рд╡िрдХрд╕рди рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдпрддा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдкрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЪрд░рдо рдмिंрджु рдк्рд░ेрдо рдпा рдЖрдкрд╕ी рд░ाрдЧाрдд्рдордХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдирдЧрд░ीрдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЬрдЯिрд▓рддा рдФрд░ рдХрдаोрд░рддा рдХे рдКрдкрд░ рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдХी рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд░ाрдЧाрдд्рдордХрддा рдХो рддрд░рдЬीрд╣ рджी рдЧрдпी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рдирдЧрд░-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдпा рдирдЧрд░-рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рдпुрдж्рдз рдоें рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЬाрдиी-рджुрд╢्рдорди рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдирд╖्рдЯ-рдн्рд░рд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХी рдмाрдд рддो рдЖрдо рд╣ै; рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдк्рд░рддि рднी рд░ाрдзा рдХा рдк्рд░ेрдо рдЕрдкूрд░्рд╡ рдХोрдЯि рдХा рд╣ै, рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдк्рд░ेрдо рд╕ंрдмंрдз рдХी рдмाрдд рддो рдмрд╣ुрдд рдЖрдо рд╣ै! рдПрдХ рдУрд░ рдпुрдж्рдзрднूрдоि рдХी рдХрдаोрд░рддा рдХा рджृрд╢्рдп—“рд╣ाрд░ी рд╣ुрдИ рд╕ेрдиाрдПँ, рдЬीрддी рд╣ुрдИ рд╕ेрдиाрдПँ/ рдирдн рдХो рдХंрдкाрддे рд╣ुрдП, рдпुрдж्рдз рдШोрд╖, рдХ्рд░ंрджрди рд╕्рд╡рд░।/ рднाрдЧे рд╣ुрдП рд╕ैрдиिрдХों рд╕े рд╕ुрдиी рд╣ुрдИ/ рдЕрдХрд▓्рдкрдиीрдп рдЕрдоाрдиुрд╖िрдХ рдШрдЯрдиाрдПँ рдпुрдж्рдз рдХी/ рдХ्рдпा рдпे рд╕рдм рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ैं?”[iii] рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдоें рдЕрдкрдиे рдФрд░ рдк्рд░िрдп рдХे рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдоें рдЖрдо рдХे рдмौрд░ рдоें рднी рдЕрдкрдиी рдЫाрдпा рдХा рднाрди—“рддो рдХ्рдпा рддुрдо्рд╣ाрд░े рдкाрд╕ рдХी рдбाрд░ рдкрд░ рдЦिрд▓ी/ рддुрдо्рд╣ाрд░े рдХंрдзों рдкрд░ рдЭुрдХी/ рд╡рд╣ рдЖрдо рдХी рддाрдЬी, рдХ्рд╡ाँрд░ी, рддुрд░्рд╢ рдоंрдЬрд░ी рдоैं рд╣ी рдеी/ рдФрд░ рддुрдордиे рдоुрдЭрд╕े рд╣ी рдоेрд░ी рдоाँрдЧ рднрд░ी рдеी!”[iv]

 рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдХрд╡ि рдХा рдЕрдкрдиा рдкрдХ्рд╖ рдпुрдж्рдз рдХी рддрд░рдл рдирд╣ीं, рдк्рд░ेрдо рдХी рддрд░рдл рд╣ै; рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдк्рд░ेрдо-рднाрд╡рдиा рдХा рдмреЬी рд╕рдШрдирддा рд╕े рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░рдгрдп рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╣ै рд░ाрдзा (рдХрдиुрдк्рд░िрдпा) рдФрд░ рдХृрд╖्рдг (рдХрдиु) рдХा, рдЬो рдЕрдкрдиे рдоाрдзुрд░्рдп рдФрд░ рд╕ौрдХुрдоाрд░्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдмрд╣ुрдд рд╕े, рд╡िрд╢ेрд╖рддः рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди, рдХрд╡िрдпों рдХा рдк्рд░िрдп рд╡िрд╖рдп рд░рд╣рддा рдЖрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рднी рдмрдиाрддा рдЖрдпा рд╣ै। рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдгрдп рдХे рдоाрдзुрд░्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕рдШрдирддा рдХो рдмिрдиा рдирд╖्рдЯ рд╣ोрдиे рджिрдП рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рд╕ंрджрд░्рднिрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдпрд╣ рдЙрдирдХी рдЕрдж्рднुрдд рдХрд╡िрдд्рд╡-рд╢рдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै।

 рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдХा рдкूрд░ा рдк्рд░рдмंрдз-рд╡िрдзाрди рдЪрдХ्рд░ीрдп-рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै, рдФрд░ рдпрд╣ рдЪрдХ्рд░ीрдп-рдкрдж्рдзрддि рдХी рд╢ैрд▓ी рд╕्рдеिрддि-рд╡िрдкрд░्рдпрдп рдкрд░। рдЗрд╕рдоें рдЬीрд╡рди рдХा рдПрдХ рдЪрдХ्рд░ рдкूрд░ा рдХा рдкूрд░ा рдШूрдо рдЧрдпा рд╣ै—рдЬिрд╕рдХे рдПрдХ рд╕िрд░े рдкрд░ рдк्рд░ेрдо рд╣ै, рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдпुрдж्рдз; рдПрдХ рд╕िрд░े рдкрд░ рд╕ंрдпोрдЧ рдХी рддрди्рдордпрддा рд╣ै, рддो рджूрд╕рд░े рдкрд░ рд╡िрдпोрдЧ рдХी рд╡्рдпाрдХुрд▓рддा। рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдмрджрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ рдЪीрдЬों рдХे рдоाрдпрдиे рдмрджрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं, рд░िрд╢्рддों рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдмрджрд▓ рдЬाрддी рд╣ै। рдпों, рдЗрд╕े рдЙрд▓рдЯ рдХрд░ рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рд╕े рдХृрд╖्рдг рдХे рдЪрд▓े рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдмрджрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рдФрд░ рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдмрджрд▓ी рд╣ुрдИ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдк्рд░рддिрдмिंрдмिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЙрди्рд╣ीं рдЙрдкाрджाрдиों рдХे рд╕рд╣ाрд░े, рдЬो рд╢ुрд░ू рдоें рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдП рдЧрдП рдеे।

 рдХृрд╖्рдг рдФрд░ рд░ाрдзा рдХे рдк्рд░ेрдо-рд╕ंрдмंрдзों рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧी рдХी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдиे рд╡ाрд▓ी рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рджोрдиों рдХी рдк्рд░िрдп рд╕рд╣рдЪрд░ी рдмрди рдЪुрдХी рдк्рд░рдХृрддि, рдХृрд╖्рдг рдХे рд░ाрдЬा рдмрди рдЬाрдиे рдкрд░ рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХी рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрдирдХे рд╕ैрдиिрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рдЗрд╕े рдирд╖्рдЯ-рдн्рд░рд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдХрджंрдм рдХे рдиीрдЪे рдХृрд╖्рдг рдХो рд╡ंрд╢ी рдмрдЬाрддे рд░ाрдзा рд░ोрдЬ рджेрдЦрддी рдеी; рдЬिрд╕ рдЕрд╢ोрдХ рд╡ृрдХ्рд╖ рдХो рдХृрд╖्рдг рдХे рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдзा рдкाрд╡рди рд╕рдордЭрддी рдеी; рдЬिрд╕ рдЖрдо рдХी рдбाрд▓ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЦреЬे рд╣ोрдХрд░ рдХृрд╖्рдг рд╡ंрд╢ी рдмрдЬाрдХрд░ рд░ाрдзा рдХो рдмुрд▓ाрддे рдеे; рдФрд░ рдЬो рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░िрдп рдеी, рд╡े рд╕рдм рдХे рд╕рдм рдпुрдж्рдз рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╕्рддा рдмрдиाрдиे рдХी рдХрд╡ाрдпрдж рдХी рднेंрдЯ рдЪреЭ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдПрдХ рд╕рд░्рдЧ рдХा рдиाрдо рд╣ी ‘рдЙрд╕ी рдЖрдо рдХे рдиीрдЪे’ рд░рдЦ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдмाрдд рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।

 рдХाрд╡्рдп рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕рд░्рдЧ рд╣ै ‘рдкूрд░्рд╡рд░ाрдЧ’; рдФрд░ рдкрд╣рд▓े рд╕рд░्рдЧ рдХा ‘рдкрд╣рд▓ा рдЧीрдд’ рдкूрд░ा рдХा рдкूрд░ा рдЕрд╢ोрдХ рд╡ृрдХ्рд╖ рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ै рдЬिрд╕े рдХृрд╖्рдг рдХे рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдХे рдХाрд░рдг рдпा рдк्рд░ेрдо рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкाрд╡рди рдоाрди рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдХ рд╡ृрдХ्рд╖ рдХ्рдпोंрдХि рдХृрд╖्рдг рдХा рдмрд░ाрдмрд░ рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдкाрддा рдЖрдпा рд╣ै, рдЕрддः рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рд░ाрдзा рдХा рд╕्рдиेрд╣ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдЧाреЭ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЕрд╢ोрдХ рд╡ृрдХ्рд╖ рдХो рдмрджрд▓ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдлिрд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै ‘рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдиाрдордХ рд╕рд░्рдЧ рдХे ‘рдЕрдоंрдЧрд▓ рдЫाрдпा’ рдиाрдордХ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд। рдЕрдм рдЕрд╢ोрдХ рд╡ृрдХ्рд╖ рдкрд░ рдЕрдоंрдЧрд▓ рдХी рдЫाрдпा рдкреЬ рдЪुрдХी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдпुрдж्рдз рдХे рдкрд░िрдгाрдо рдХी рднेंрдЯ рдЪреЭрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै—“рдФрд░ рдпрд╣ рдкрде рдХे рдХिрдиाрд░े рдЦреЬा/ рдЫाрдпाрджाрд░ рдкाрд╡рди рдЕрд╢ोрдХ рд╡ृрдХ्рд╖/ рдЖрдЬ рдЦंрдб-рдЦंрдб рд╣ो рдЬाрдПрдЧा рддो рдХ्рдпा—/ рдпрджि рдЧ्рд░ाрдорд╡ाрд╕ी, рд╕ेрдиाрдУं рдХे рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдоें/ рддोрд░рдг рдирд╣ीं рд╕рдЬाрддे/ рддो рдХ्рдпा рд╕ाрд░ा рдЧ्рд░ाрдо рдирд╣ीं рдЙрдЬाреЬ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा?”[v] рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдкрд╣рд▓े рд╕рд░्рдЧ рдХे ‘рддीрд╕рд░े рдЧीрдд’ рдоें рдХрджंрдм рд╡ृрдХ्рд╖ рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдиीрдЪे рдХृрд╖्рдг рдЪुрдкрдЪाрдк рдз्рдпाрдирдордЧ्рди рдЦреЬे рд░рд╣рддे рдеे рдФрд░ рд░ाрдзा рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рджेрд╡рддा рд╕рдордЭрдХрд░ рдк्рд░рдгाрдо рдХрд░рддी рдеी—“рдШाрдЯ рд╕े рд▓ौрдЯрддे рд╣ुрдП/ рддीрд╕рд░े рдкрд╣рд░ рдХी рдЕрд▓рд╕ाрдпी рд╡ेрд▓ा рдоें/ рдоैं рдиे рдЕрдХ्рд╕рд░ рддुрдо्рд╣ें рдХрджंрдм рдХे рдиीрдЪे/ рдЪुрдкрдЪाрдк рдз्рдпाрдирдордЧ्рди рдЦреЬे рдкाрдпा/ рдоैं рдиे рдХोрдИ рдЕрдЬ्рдЮाрдд рд╡рдирджेрд╡рддा рд╕рдордЭ/ рдХिрддрдиी рдмाрд░ рддुрдо्рд╣ें рдк्рд░рдгाрдо рдХрд░ рд╕िрд░ рдЭुрдХाрдпा/ рдкрд░ рддुрдо рдЦреЬे рд░рд╣े рдЕрдбिрдЧ, рдиिрд░्рд▓िрдк्рдд, рд╡ीрддрд░ाрдЧ, рдиिрд╢्рдЫрд▓!/ рддुрдордиे рдХрднी рдЙрд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рд╣ी рдирд╣ीं!” [vi] рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдХрджंрдм рдХा рдЗрддрдиा рд╣ी рдЬिрдХ्рд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдмрджрд▓рдиे рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдлिрд░ рдЖрддा рд╣ै। рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдмрджрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ ‘рдЕрдоंрдЧрд▓ рдЫाрдпा’ рдиाрдордХ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХрд╡िрддा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдЗрд╕ी рдХे рдЬिрдХ्рд░ рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै—“рдШाрдЯ рд╕े рдЖрддे рд╣ुрдП/ рдХрджंрдм рдХे рдиीрдЪे рдЦреЬे рдХрдиु рдХो/ рдз्рдпाрдирдордЧ्рди рджेрд╡рддा рд╕рдордЭ, рдк्рд░рдгाрдо рдХрд░рдиे/ рдЬिрд╕ рд░ाрд╣ рд╕े рддू рд▓ौрдЯрддी рдеी рдмाрд╡рд░ी/ рдЖрдЬ рдЙрд╕ рд░ाрд╣ рд╕े рди рд▓ौрдЯ”[vii] рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдЬ рдЙрд╕ рд░ाрд╕्рддे рдпुрдж्рдз рдХे рд▓िрдП рдХृрд╖्рдг рдХी рдЕрдаाрд░рд╣ рдЕрдХ्рд╖ौрд╣िрдгी рд╕ेрдиाрдПँ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд╣рд▓े рд╕рд░्рдЧ рдХा ‘рдЪौрдеा рдЧीрдд’ рдпрдоुрдиा рдХे рд╡рд░्рдгрди рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд░ाрдзा рдХा рдпрдоुрдиा рдХे рдЬрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рднी рдЕрд╕ीрдо рд╕्рдиेрд╣ рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдзा рдпрдоुрдиा рдХे рд╢्рдпाрдо рд░ंрдЧ рдХे рдЬрд▓ рдХो рдХृрд╖्рдг рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╕рдордЭрддी рдеी рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡рд╣ рдпрдоुрдиा рдХे рдЬрд▓ рдоें рдЕрдкрд▓рдХ рдЕрдкрдиी рдкрд░рдЫाрдИ рдиिрд╣ाрд░ा рдХрд░рддी рдеी। рдлिрд░ рдпрдоुрдиा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдмрджрд▓ी рд╣ुрдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдЗрд╕ी рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдХाрд╡्рдп рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдЕंрддिрдо рдЦрдг्рдб ‘рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдиाрдордХ рд╕рд░्рдЧ рдХे ‘рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди’ рдиाрдордХ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдм рдпрдоुрдиा рдХा рд░ूрдк рдЦंрдбिрдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै—“рдЕрдкрдиी рдЬрдоुрдиा рдоें/ рдЬрд╣ाँ рдШंрдЯों рдЕрдкрдиे рдХो рдиिрд╣ाрд░ा рдХрд░рддी рдеी рдоैं/ рд╡рд╣ाँ рдЕрдм рд╢рд╕्рдд्рд░ों рд╕े рд▓рджी рд╣ुрдИ/рдЕрдЧрдгिрдд рдиौрдХाрдУं рдХी рдкंрдХ्рддि рд░ोрдЬ-рд░ोрдЬ рдХрд╣ाँ рдЬाрддी рд╣ै? рдзाрд░ा рдоें рдмрд╣-рдмрд╣ рдХрд░ рдЖрддे рд╣ुрдП, рдЯूрдЯे рд╣ुрдП рд░рде/ рдЬрд░्рдЬрд░ рдкрддाрдХाрдПँ рдХिрд╕рдХी рд╣ैं? [viii] рдХाрд╡्рдп рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕рд░्рдЧ рд╣ै ‘рдоंрдЬрд░ी рдкрд░िрдгрдп’। рдЗрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдЧीрддों рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХ्рд░рдорд╢ः‘рдЖрдо्рд░-рдмौрд░ рдХा рдЧीрдд’ рдФрд░ ‘рдЖрдо्рд░-рдмौрд░ рдХा рдЕрд░्рде’ рд╣ै। рдЗрди рд╕рдмрдоें рдПрдХ рдЖрдо рд╡ृрдХ्рд╖ рдХे рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдоें рд░ाрдзा-рдХृрд╖्рдг рдХा рдк्рд░ेрдо-рд╡िрдХाрд╕ рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдФрд░ рд╕्рдеिрддि рдмрджрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ ‘рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдиाрдордХ рд╕рд░्рдЧ рдХे ‘рдЕрдоंрдЧрд▓ рдЫाрдпा’ рдиाрдордХ рдЧीрдд рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ैрдиिрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдо рдХी рдЙрд╕ी рдбाрд▓ рдХे рдХाрдЯे рдЬाрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЧрдпी рд╣ै, рдЬिрд╕ рдкрд░ рдЯेрдХ рд▓рдЧाрдХрд░ рдХृрд╖्рдг рд╡ंрд╢ी рдмрдЬाрддे рдеे—рд░ाрдзा рдХो рдмुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП; рдФрд░ рдЬो рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдХृрд╖्рдг рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░िрдп рдеी। рдпрд╣ рд╕рдм рдЙрдж्рдзрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдКрдкрд░ рджिрдЦाрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै।
 рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдХी рджो рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдмिंрдм-рдк्рд░рддिрдмिंрдм рднाрд╡ рд╕े рдЖрдордиे-рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдХрд░ рдк्рд░рдмंрдз рдХा рд╡िрдзाрди рдЦреЬा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕ рдмिंрдм рдФрд░ рдк्рд░рддिрдмिंрдм рдХे рдмीрдЪ рд╕े рдЬीрд╡рди рдХा рджрд░्рд╢рди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЬीрд╡рди-рд░рде рдХा рдкрд╣िрдпा рдПрдХ рдмाрд░ рдкूрд░ा рдШूрдо рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдкрд╣िрдпे рдХी рджो рд╕ीрдзी рдФрд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рд╡िрдкрд░ीрдд рддीрд▓िрдпाँ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕्рдеाрди рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ैं। рдФрд░ рдпрд╣ी рд╕्рдеिрддि-рд╡िрдкрд░्рдпрдп рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдЙрдкрдЬी рд╣ुрдИ рд╡िрдбंрдмрдиा рдХाрд╡्рдп рдХा рдЙрдкрдЬीрд╡्рдп рдмрдирддी рд╣ै।

 рдЬैрд╕ा рдХि рдКрдкрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि рдЗрд╕рдХाрд╡्рдп рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рджो рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдмिंрдм-рдк्рд░рддिрдмिंрдм рднाрд╡ рд╕े рдЖрдордиे-рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдХрд░ рдЬीрд╡рди рдХा рдПрдХ рджрд░्рд╢рди рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдпुрдж्рдз рджोрдиों рдЕрдкрдиे рдоें рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзी рд╣ैं। рджोрдиों рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рд░рдЦрдХрд░ рдЙрдирдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдФрд░ рдкрд░िрдгाрдо рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рджрд░्рд╢рди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдоें рдк्рд░ेрдо рддрдеा рдк्рд░ेрдо рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ी рд╡рд░рдгीрдп рд╣ै рдФрд░ рдпुрдж्рдз рддрдеा рдпुрдж्рдз рдХी рднाрд╡рдиा рдд्рдпाрдЬ्рдп рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдпुрдж्рдз рдордиुрд╖्рдп рдХी рдХोрдорд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдХी рдЧрд╣рди рд╕ुрдЦрдж рдЕрдиुрднूрддिрдпों рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд░ाрдзा рдХो рдпुрдж्рдз рдХी рджुрдЦрдж рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рднी рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдФрд░ рддрдм рд░ाрдзा рдХे рдорди рдоें рджोрдиों рд╕्рдеिрддрдпाँ рдХ्рд░рдорд╢ः рдмिंрдм-рдк्рд░рддिрдмिंрдм рдХी рддрд░рд╣ рдШूрдордиे рд▓рдЧрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рд╡рд░्рддрдоाрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рд╕े рдЕрддीрдд рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рдпाрд╕ рдк्рд░ेрдо-рд╕ंрдмंрдз рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦ рдХрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдмेрд╣рдж рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рд▓ाрдЬिрдоी рдШрдЯрдиा рд╣ै। рд╕рдордп рдХी рдЧрддि рдоें рдЬрдм рдХрднी рдк्рд░ेрдо-рд╕ंрдмंрдзों рдоें рдЕрд╕рд╣рдЬ рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं, рдЬो рдХिрд╕ी рдПрдХ рдкрдХ्рд╖ (рдк्рд░ेрдоी рдпा рдкेрдоाрд╕्рдкрдж) рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡ांрдЫрдиीрдп рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрди рджिрдиों рдХी рдпाрдж рдХрд░рддा рд╣ै рдЬрдм рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рдмрд╣ुрдд рдШрдиा рдк्рд░ेрдо рд░рд╣ा рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдд рдорд╣реЫ рдк्рд░ेрдо-рд╕ंрдмंрдзों рдкрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмिрдЧреЬी рд╕्рдеिрддि рдоें рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рдЕрддीрдд рдХे рдЙрд╕ рдкрдХ्рд╖ рдХो рдпाрдж рдХрд░рддा рд╣ै рдЬрдм рд╡рд╣ рд╕ुрдЦी рдФрд░ рд╕ंрдкрди्рди рд░рд╣ा рд╣ोрддा рд╣ै। рджुрдЦ рдоें рд╕ुрдЦ рдХे рджिрдиों рдХो рдпाрдж рдХрд░рдиा рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рдЪ рд╣ै, рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рддो рдпрд╣ рдмेрд╣рдж рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдмाрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рд╕्рдеिрддि рд╕े рджुрдЦी рд╣ै, рдЕрддः рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЕрддीрдд рдХे рдЙрди рджिрдиों рдХी рдпाрдж рдХрд░рддी рд╣ै рдЬрдм рдХृрд╖्рдг рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕्рдеिрддि рдЙрд╕े рдЕрд╕ीрдо рд╕ुрдЦ рд╕े рднрд░ рджेрддे рдеे।

 рдХृрд╖्рдг рдХे рдЕрддीрдд рд╕ुрдЦрдж рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рд╕्рдеिрддि рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдЙрдирдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рд░ाрдзा рдХे рджुрдЦी рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╣ी рдХाрд╡्рдп рдоें рдпुрдж्рдз рдЬैрд╕े рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдХृрдд्рдп рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕ंрд╢рдпाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдк्рд░ेрдо рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрдоुрдиा рдХा рдЬрд▓ рд░ाрдзा рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддा рдеा, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд░ंрдЧ рдоें рд╢्рдпाрдорддा рд▓िрдП рд╣ुрдП рдеा। рдХृрд╖्рдг рдХे рд░ंрдЧ рдХा рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдпрдоुрдиा рдХे рдЬрд▓ рдХो рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдХा рд╣ी рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╕рдордЭрддी рдеी, рдкрд░ рдпुрдж्рдз рдХा рд╕ंрджрд░्рдн рдкाрдХрд░ рд░ाрдзा рдХो рдпрд╣ी рд╢्рдпाрдо-рд░ूрдк рдпрдоुрдиा-рдЬрд▓ рд╡िрдХृрдд рджिрдЦाрдпी рджेрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै—“рдЕрдкрдиी рдЬрдоुрдиा рдоें/ рдЬрд╣ाँ рдШрдг्рдЯों рдЕрдкрдиे рдХो рдиिрд╣ाрд░ा рдХрд░рддी рдеी рдоैं/ рд╡рд╣ाँ рдЕрдм рд╢рд╕्рдд्рд░ों рд╕े рд▓рджी рд╣ुрдИ/ рдЕрдЧрдгिрдд рдиौрдХाрдУं рдХी рдкंрдХ्рддि рд░ोрдЬ-рд░ोрдЬ рдХрд╣ाँ рдЬाрддी рд╣ै?/ рдзाрд░ा рдоें рдмрд╣-рдмрд╣ рдХрд░ рдЖрддे рд╣ुрдП, рдЯूрдЯे рд░рде/ рдЬрд░्рдЬрд░ рдкрддाрдХाрдПँ рдХिрд╕рдХी рд╣ैं?/ ...рдЪाрд░ों рджिрд╢ाрдУं рд╕े/ рдЙрдд्рддрд░ рдХो рдЙреЬ-рдЙреЬ рдХрд░ рдЬाрддे рд╣ुрдП/ рдЧृрдж्рдзों рдХो рдХ्рдпा рддुрдо рдмुрд▓ाрддे рд╣ो/ (рдЬैрд╕े рдмुрд▓ाрддे рдеे рднрдЯрдХी рд╣ुрдИ рдЧाрдпों рдХो)”[ix] рдЬिрд╕ рдЬрд▓ рдХो рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдоाрдирдХрд░ рдЙрд╕рд╕े рд╕्рдиेрд╣ рдХрд░рддी рдеी рдЕрдм рдЙрд╕ी рдЬрд▓ рдоें рд╢рд╕्рдд्рд░ों рд╕े рд▓рджी рд╣ुрдИ рдиौрдХाрдПँ рдЬाрддी рд╣ैं, рдФрд░ рдЙрд╕ी рдЬрд▓ рдХी рдзाрд░ा рдоें рдпुрдж्рдз рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рдХे рдХाрд░рдг рдмрд╣–рдмрд╣ рдХрд░ рдЯूрдЯे рд╣ुрдП рд░рде, рдЬрд░्рдЬрд░ рдкрддाрдХाрдПँ рдЖрддी рд╣ैं। рдЗрди рдЪीрдЬों рдХे рдЖрдиे рдФрд░ рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдХृрд╖्рдг рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк (рдЬрдоुрдиा рдХा рдЬрд▓) рдЗрддрдиा рд╡िрдЦंрдбिрдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рдпुрдж्рдз-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкреЬे рд╣ुрдП рд╕ैрдиिрдХों рдХे рд╢рд╡ों рдХो рдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕ी рдУрд░ рдЬा рд░рд╣े рдЧृрдж्рдз рдХृрд╖्рдг рдХे рд╣ी рдмुрд▓ाрдП рд╣ुрдП рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं! рдФрд░ рдлिрд░ рдЧृрдж्рдзों рдХे рдмुрд▓ाрдиे рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдЬрдм рдЧाрдпों рдХो рдмुрд▓ाрдП рдЬाрдиे рдХी рдШрдЯрдиा рдХो рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै рддो рдХृрд╖्рдг рдХा рдпрд╣ рд╡िрдЦंрдбिрдд рд░ूрдк рдФрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд░ाрдзा рдХो рдХृрд╖्рдг рдХो рд╡िрдЦंрдбिрдд рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рдпрд╣ рдпुрдж्рдз рдиिрд░рд░्рдердХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдо рдХी рддрди्рдордпрддा рдХे рдХ्рд╖рдг рд╣ी рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рдпрд╣ рд░ाрдзा рдж्рд╡ाрд░ा рдХृрд╖्рдг рдХे рдк्рд░рддि рдХिрдП рдЧрдП рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡рдХ्рд░ोрдХ्рддिрдкрд░рдХ рд╕рд╡ाрд▓ рд╕े рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै—“рдЕрдЪ्рдЫा рдоेрд░े рдорд╣ाрди рдХрдиु,/ рдоाрди рд▓ो рдХि рдХ्рд╖рдг рднрд░ рдХो/ рдоैं рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ूँ/ рдХि рдоेрд░े рдпे рд╕ाрд░े рддрди्рдордпрддा рдХे рдЧрд╣рд░े рдХ्рд╖рдг/ рд╕िрд░्рдл рднाрд╡ाрд╡ेрд╢ рдеे,/ рд╕ुрдХोрдорд▓ рдХрд▓्рдкрдиाрдПँ рдеीं/ рд░ँрдЧे рд╣ुрдП, рдЕрд░्рдерд╣ीрди, рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╢рдм्рдж рдеे—/ рдоाрди рд▓ो рдХि/ рдХ्рд╖рдг рднрд░ рдХो/ рдоैं рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд▓ूँ/ рдХि/ рдкाрдк-рдкुрдг्рдп, рдзрд░्рдоाрдзрд░्рдо, рди्рдпाрдп-рджрдг्рдб/ рдХ्рд╖рдоा-рд╢ीрд▓ рд╡ाрд▓ा рдпрд╣ рддुрдо्рд╣ाрд░ा рдпुрдж्рдз рд╕рдд्рдп рд╣ै—/... рдоाрди рд▓ो рдХि рдоेрд░ी рддрди्рдордпрддा рдХे рдЧрд╣рд░े рдХ्рд╖рдг/ рд░ँрдЧे рд╣ुрдП, рдЕрд░्рдерд╣ीрди, рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╢рдм्рдж рдеे—/рддो рд╕ाрд░्рдердХрддा рдлिрд░ рдХ्рдпा рд╣ै рдХрдиु?”[x] 
 рд░ाрдзा рдпрд╣ рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирд╣ीं рдоाрдирдиा рдЪाрд╣рддी рдХि рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо рдХी рддрди्рдордпрддा рдиिрд░рд░्рдердХ рдеी, рддो рднी рдХृрд╖्рдг рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХिрд╕े рдмрддाрддे рд╣ैं, рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдЙрд╕рдиे ‘рдПрдХ рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдоाрди рд▓ेрдиे’ рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рдХрд╣ी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕े рдкрддा рд╣ै рдХि ‘рдпुрдж्рдз рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рд╣ै’, рдЗрд╕े рдХृрд╖्рдг рдХिрд╕ी рднी рддрд░्рдХ рд╕े рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЬрдм рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд╣ी рд╣ुрдИ рдмाрддों рдХी рд╕рдд्рдпрддा рдкрд░ рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХी рдмाрддों рдХो рд▓ोрдЧ рдпрджि рдмाрд░-рдмाрд░ рдХрд╣рдиे рдкрд░ рднी рд╕рдд्рдп рдирд╣ीं рдоाрдирдиा рдЪाрд╣рддे рддрдм рд╡े рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рдХрдерди рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि ‘рдЪрд▓ो рдПрдХ рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рд╣рдордиे рдоाрди рд▓िрдпा рдХि рдпрд╣ рдмाрдд рдЧрд▓рдд рд╣ै рддो рдпрд╣ рдмрддाрдЗрдП рдХि рдпрд╣ рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ, рд╡рд╣ рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ, (рдЗрд╕ ‘рдпрд╣’ рдФрд░ ‘рд╡рд╣’ рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдЙрд╕ी рдмाрдд рдХो рд╕рдд्рдп рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдЬुреЬे рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕े рдЧрд▓рдд рдоाрдиा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै) рдлिрд░ рд╕рдд्рдп рдХ्рдпा рд╣ै’ рдЖрджि। рдЕрддः рд░ाрдзा рдХे рдЗрди рдХрдердиों рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдХि рд░ाрдзा рдХिрд╕ी рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдоें рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд░ाрдзा рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рджृреЭ рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо рдХी рддрди्рдордпрддा рдХे рдХ्рд╖рдг рд╣ी рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ैं рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдпुрдж्рдз рдиिрд░рд░्рдердХ рд╣ै। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдФрд░ рдпुрдж्рдзрднूрдоि рдХो рдЖрдордиे-рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдХрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рджो рдкрдХ्рд╖ों рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा-рдиिрд░рд░्рдердХрддा рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХрд╡ि рдХा рдЕрдкрдиा рдкрдХ्рд╖ рдХ्рдпोंрдХि рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдХी рддрд░рдл рд╣ै, рдЕрддः рдХाрд╡्рдп-рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╡िрдз рдкрдХ्рд╖ों рдкрд░ рдЬ्рдпाрджा рд╣िрд╕्рд╕ा рдЦрд░्рдЪ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

 рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें, рдЬैрд╕ा рдХि рдХрд╣ा рдЧрдпा, рдХрд╡ि рдХा рдЕрдкрдиा рдкрдХ्рд╖ рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ेрдо рдХी рддрд░рдл рд╣ै। рдЕрддः рдЙрд╕ी рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ेрдо рдХी рдЧрд╣рдирддा рдХो рдкूрд░ी рддрди्рдордпрддा рд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै—рдЗрди рд╕рдмрдХे рдмीрдЪ рд╕े рдпुрдж्рдзрднूрдоि рдХी рдиिрд╕्рд╕ाрд░рддा рдХो рдкूрд░ी рд╕рдШрдирддा рд╕े рдЙрднрд░рдиे рджेрдиे рдХे рд▓िрдП। рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рднाрд╡ों рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХी рд╕рдШрдирддा рд╣ै, рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХा рдмिрдЫрд▓рди рднी; рдФрд░ рдЗрди рд╕рдмрдХे рдЖрдкрд╕ी рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдмीрдЪ рд╕े рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рднी рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрддी рдЧрдпी рд╣ै। рднाрд╡ों рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХी рд╕рдШрдирддा рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдЧीрдд рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХृрд╖्рдг рдХे рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд╢ोрдХ-рд╡ृрдХ्рд╖ рдХे рдк्рд░рддि рд░ाрдзा рдиे рдЕрдкрдиी рдХोрдорд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╣ै। рдк्рд░рдгрдп-рднाрд╡рдиा рдХी рд╕рдШрдирддा рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдк्рд░рдгрдпी рдХो рд╣рд░ рд╡рд╕्рддु рдоें рдЕрдкрдиे рдк्рд░िрдп рдХी рдЫрд╡ि рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै, рдЕрди्рдп рдЪीрдЬों рдХे рд╕рдоाрдиे рдХी рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рд╣ी рдЙрд╕ рднाрд╡рдиा рдоें рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЬाрддी, рдпрд╣ी рдЙрд╕рдХी рд╕рдШрдирддा рд╣ै; рдФрд░ рдпрд╣ рднाрд╡рдиा рдЕрди्рдп рдЪीрдЬों рдХो рднी рдк्рд░िрдп рдХे рд░ँрдЧ рдоें рд░ँрдЧрдХрд░ рдЕрдкрдиा рдмрдиा рд▓ेрддी рд╣ै, рдпрд╣ी рдЙрд╕рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╣ै! рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рднрд░े рдкреЬे рд╣ैं। рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рддो рдпрдоुрдиा рдХे рдЬрд▓ рдХा рд╣ी рд╣ै, рдЬिрд╕े рдПрдХाрдзिрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдоें рдпрд╣ाँ рдЙрдж्рдзृрдд рдХिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै। рдпрдоुрдиा рдХो рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╕рдордЭрддी рд╣ै—“рдоाрдиो рдпрд╣ рдпрдоुрдиा рдХी рд╕ाँрд╡рд▓ी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдирд╣ीं рд╣ै/ рдпрд╣ рддुрдо рд╣ो рдЬो рд╕ाрд░े рдЖрд╡рд░рдг рджूрд░ рдХрд░/ рдоुрдЭे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╕े рдХрдг-рдХрдг, рд░ोрдо-рд░ोрдо/ рдЕрдкрдиे рд╢्рдпाрдорд▓ рдк्рд░рдЧाреЭ рдЕрдеाрд╣ рдЖрд▓िंрдЧрди рдоें рдкोрд░-рдкोрд░/ рдХрд╕े рд╣ुрдП рд╣ो!/ рдпрд╣ рдХ्рдпा рддुрдо рд╕рдордЭрддे рд╣ो/ рдШрдг्рдЯों—рдЬрд▓ рдоें—рдоैं рдЕрдкрдиे рдХो рдиिрд╣ाрд░рддी рд╣ूँ/ рдирд╣ीं, рдоेрд░े рд╕ाँрд╡рд░े!”[xi] рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдпрд╣ рд╕рдШрдирддा рдФрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕ूрд░рджाрд╕ рдХी рдЧोрдкिрдпों рдХी рдпाрдж рджिрд▓ा рд╕рдХрддी рд╣ै—‘рд▓ोрдЪрди рдЬрд▓ рдХाрдЧрдж рдорд╕ि рдоिрд▓िрдХै, рд╣ोрдЗ рдЧрдИ рд╕्рдпाрдо рд╕्рдпाрдо рдХी рдкाрддी’! рднाрд╡ाрдзिрдХ्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╕рднी рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рдк्рд░िрдп-рджрд░्рд╢рди рддो рд╣ै рд╣ी, рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рдоृрддि рднी рд╣ै। рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рдоृрддि рдоें рдоाрдд्рд░ рдк्рд░िрдп рдпाрдж рд░рд╣рддा рд╣ै, рдЕрдкрдиी рд╕ुрдз рднूрд▓ рдЬाрддी рд╣ै—“рдпрд╣ рд╕ाрд░े рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдкृрдердХ рдкрдж्рдзрддि рдХा/ рдЬो рддुрдо्рд╣ाрд░ा рдк्рдпाрд░ рд╣ै рди/ рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рд╕рдордЭ рдкाрдиा рдХ्рдпा рдЗрддрдиा рд╕рд░рд▓ рд╣ै/ рддिрд╕ рдкрд░ рдоैं рдмाрд╡рд░ी/ рдЬो рддुрдо्рд╣ाрд░े рдкीрдЫे рд╕ाрдзाрд░рдг рднाрд╖ा рднी рдЗрд╕ рд╣рдж рддрдХ рднूрд▓ рдЧрдпी рд╣ूँ/ рдХि рд╢्рдпाрдо рд▓े рд▓ो! рд╢्рдпाрдо рд▓े рд▓ो!/ рдкुрдХाрд░рддी рд╣ुрдИ рд╣ाрдЯ-рдмाрдЯ рдоें/ рдирдЧрд░-рдбрдЧрд░ рдоें/ рдЕрдкрдиी рд╣ँрд╕ी рдХрд░ाрддी рдШूрдорддी рд╣ूँ!”[xii] рдоैрдеिрд▓-рдХोрдХिрд▓ рдХрд╡ि рд╡िрдж्рдпाрдкрддि рдиे рднी рд░ाрдзा рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рдоृрддि рдоें рд╕्рд╡рдпं рдХो рдХृрд╖्рдг рд╕рдордЭ рд▓िрдП рдЬाрдиे рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै—“рдЕрдиुрдЦрди рдоाрдзрдм-рдоाрдзрдм рд╕ुрдорд░рдЗрддे рд╕ुंрджрд░ि рднेрд▓ि рдордзाрдИ/ рдУ рдиिрдЬ рднाрд╡ рд╕ुрднाрдмрд╣ि рдмिрд╕рд░рд▓, рдЕрдкрдиेрд╣ि рдЧुрдг рд▓ुрдмुрдзाрдИ।”[xiii] рдЗрд╕ी рднाрд╡ рдХा рдкрдж рд╕ूрд░рджाрд╕ рдиे рднी рд▓िрдЦा рд╣ै—“рдЬрдм рд░ाрдзे рддрдм рд╣ी рдоुрдЦ ‘рдоाрдзौ рдоाрдзौ’ рд░рдЯрддि рд░рд╣ै। рдЬрдм рдоाрдзрд╡ рд╣्рд╡ै рдЬाрддि рд╕рдХрд▓ рддрдиु рд░ाрдзा рд╡िрд░рд╣ рджрд╣ै।”[xiv] рдоीрд░ा рдмाрдИ рдХी рдкंрдХ्рддिрдпाँ рддो рднाрд░рддी рдЬी рдХी рдкंрдХ्рддिрдпों рдХी рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдкूрд░्рд╡ рд░ूрдк рд╣ी рд╣ैं—“рдХोрдИ рд╕्рдпाрдо рдордиोрд╣рд░ рд▓्рдпोрд░ी рд╕िрд░ рдзрд░े рдордЯрдХिрдпा рдбोрд▓ै। рджрдзि рдХो рдиाँрд╡ рдмिрд╕рд░ि рдЧрдИ рдЧ्рд╡ाрд▓рди ‘рд╣рд░िрд▓्рдпो рд╣рд░िрд▓्рдпो’ рдмोрд▓ै।”[xv] рдпрд╣ рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рдоृрддि рднाрд╡ों рдХी рд╕рдШрдирддा рдХा рдЪрд░рдо рд░ूрдк рд╣ै।

рднाрд╡ों рдХी рд╕рдШрдирддा рдоें рдк्рд░िрдп рд╕े рдПрдХाрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдПрдХ рд░ूрдк рдЖрдд्рдордоुрдЧ्рдзрддा рдХा рднी рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЖрддा рд╣ै, рдЬो рд╡िрдж्рдпाрдкрддि рдХी рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рдЖрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрдд्рдордоुрдЧ्рдзрддा рдХा рдПрдХ рд░ूрдк рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рддाрд░ рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдкूрд░ी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕рдоें рд╕ाрд░ी рдк्рд░рдХृрддि рдХो рд╕рдоा рд▓ेрдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдЕрдкрдиा рд╣ी рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рдордЭрдиे рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░िрдп рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рднी рдк्рд░ेрдоाрдзिрдХ्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рдгрдпी рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдпрд╣ рдмाрдд рдКрдкрд░ рдХрд╣ी рдЬा рдЪुрдХी рд╣ै। рджोрдиों рд╣ी рд░ूрдкों рдХा рдЖрдзाрд░ рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рд╕рдШрдирддा рдФрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै, рдпрджि рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдк्рд░рдгрдпी рдж्рд╡ाрд░ा рдЦुрдж рд╕ंрдкрди्рди рдХी рдЧрдпी рд╣ो рддो। рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдпे рджोрдиों рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ैं—рдЖрдд्рдорд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рдк्рд░िрдп-рд╡िрд╕्рддाрд░; рдФрд░ рдЗрди рджोрдиों рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕े рд╣ी рдПрдХ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рднी рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рдкाрдпी рд╣ै—“рдХौрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЖрдд्рдоा рдХो рддुрдо рдиे/ рдлूрд▓ рдХी рддрд░рд╣ рдЦोрд▓ рджिрдпा рд╣ै/ рдФрд░ рдХौрди рд╣ै рдЬिрд╕े/ рдирджिрдпों рдЬैрд╕े рддрд░рд▓ рдШुрдоाрд╡ рджे-рджे рдХрд░/ рддुрдо рдиे рддрд░ंрдЧ-рдоाрд▓ाрдУं рдХी рддрд░рд╣/ рдЕрдкрдиे рдХрдг्рда рдоें, рд╡рдХ्рд╖ рдкрд░, рдХрд▓ाрдЗрдпों рдоें/ рд▓рдкेрдЯ рд▓िрдпा рд╣ै/ рд╡рд╣ рдоैं рд╣ूँ рдоेрд░े рдк्рд░िрдпрддрдо!/ рд╡рд╣ рдоैं рд╣ूँ/ рд╡рд╣ рдоैं рд╣ूँ”।[xvi]

 рдк्рд░ेрдоाрдзिрдХ्рдп рд╣ी рднाрд╡рдиाрдУं рдоें рдмिрдЫрд▓рди рднी рдкैрджा рдХрд░рддा рд╣ै। рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдХी рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдХे рдк्рд░рддि рдРрд╕े рднी рдХрдерди рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрдирдХे рдкूрд░्рд╡ рд╕ाрд░े рддрд░्рдХ рдФрд░ рдиिрдпрдо-рдХाрдиूрди рдкीрдЫे рдзрдХेрд▓ рджिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рд╣рдард╡ाрджिрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдХि ‘рдРрд╕ा рд╣ै, рддो рд╣ै; рдоैं рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдпा рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдЬाрдирддी!’ рдРрд╕ा рдХрдерди рдХिрд╕ी рдХे рдк्рд░рддि рддрдм рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬрдм рдХोрдИ рдЙрд╕ рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рдордЭрддा рд╣ै, рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдЧрд░ рдк्рд░ेрдо рдХा рд╣ो рддो рдмाрдд рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╣рдард╡ाрджी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд░ाрдзा рдиे рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ рднाрд╡-рдмिрдЫрд▓рди рдХे рдХрдерди рдХिрдП рд╣ैं, рдЬैрд╕े—“рдоेрд░े рд╣рд░ рдмाрд╡рд▓ेрдкрди рдкрд░/ рдХрднी рдЦिрди्рди рд╣ोрдХрд░, рдХрднी рдЕрдирдмोрд▓ा рдаाрдирдХрд░, рдХрднी рд╣ँрд╕ рдХрд░/ рддुрдо рдЬो рдк्рдпाрд░ рд╕े рдЕрдкрдиी рдмाрд╣ों рдоें рдХрд╕рдХрд░/ рдмेрд╕ुрдз рдХрд░ рджेрддे рд╣ो/ рдЙрд╕ рд╕ुрдЦ рдХो рдоैं рдЫोреЬूँ рдХ्рдпों/ рдХрд░ूँрдЧी!/ рдмाрд░-рдмाрд░ рдиाрджाрдиी рдХрд░ूँрдЧी/ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдоुँрд╣рд▓рдЧी, рдЬिрдж्рджी, рдиाрджाрди рдоिрдд्рд░ рднी рддो рд╣ूँ рди!”[xvii] рднाрд╡ों рдХी рдпрд╣ рд╕ाрд░ी рд╕рдШрдирддा рдФрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ, рдЬैрд╕ा рдХि рдХрд╣ा рдЧрдпा, рдпुрдж्рдз рдХी рд╡िрдХрдЯрддा рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд░рдЦे рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ैं। рдХрд╣ाँ рдРрд╕ा рд╕рдШрди рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдХрд╣ाँ рдпुрдж्рдз рдХी рдордиःрд╕्рдеिрддि!

рд░ाрдзा рдХो рдпुрдж्рдз рдЕрдд्рдпंрдд рдЕрдк्рд░िрдп рд╣ै। рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдордиः-рд╕्рдеिрддि рд╕े рдЗрддрдиा рдЖрдХ्рд░ांрдд рд╣ै рдХि рд╕्рд╡рдк्рди рдоें рднी рдЙрд╕े рдпुрдж्рдз рдХी рд╡िрдХрдЯрддा рдХे рдЪिрдд्рд░ рд╣ी рджिрдЦाрдпी рджेрддे рд╣ैं। рдпुрдж्рдзрднूрдоि рдХी рд╡िрдХрдЯрддा рдХा рдпрд╣ рдЖрднाрд╕ рдпा рдпुрдж्рдз рдХे рд╕्рд╡рдк्рди-рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдпे рд╡िрдХрдЯ рд░ूрдк рднी рдХाрд╡्рдп рдоें рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдХो рд╕ाрд░्рдердХрддा рд╣ी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдП рд╣ैं—рдпुрдж्рдзрднूрдоि рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें—“рдоैंрдиे рджेрдЦा рдХि рдЕрдЧрдгिрдд рд╡िрдХ्рд╖ुрдм्рдз рд╡िрдХ्рд░ांрдд рд▓рд╣рд░ें/ рдлेрди рдХा рд╢िрд░рд╕्рдд्рд░ाрдг рдкрд╣рдиे/ рд╕िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд╡рдЪ рдзाрд░рдг рдХिрдпे/ рдиिрд░्рдЬीрд╡ рдордЫрд▓िрдпों рдХे рдзрдиुрд╖ рд▓िрдпे/ рдпुрдж्рдзрдоुрдж्рд░ा рдоें рдЖрддुрд░ рд╣ैं/—рдФрд░ рддुрдо рдХрднी рдордз्рдпрд╕्рде рд╣ो/ рдХрднी рддрдЯрд╕्рде/ рдХрднी рдпुрдж्рдзрд░рдд/ рдФрд░ рдоैंрдиे рджेрдЦा рдХि рдЕंрдд рдоें рддुрдо/ рдердХ рдХрд░/ рдЗрди рд╕рдм рд╕े рдЦिрди्рди, рдЙрджाрд╕ीрди, рд╡िрд╕्рдоिрдд рдФрд░/ рдХुрдЫ-рдХुрдЫ рдЖрд╣рдд/ рдоेрд░े рдХंрдзों рд╕े рдЯिрдХрдХрд░ рдмैрда рдЧрдП рд╣ो”। [xviii]

рдХाрд╡्рдп рдХा рдЕंрдд рдЗрд╕ рдЖрд╢ा рдХे рд╕ाрде рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЖрдЧे рдХा рдЬीрд╡рди-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдпुрдж्рдзрдордп рдирд╣ीं, рдк्рд░ेрдордордп рд╣ोрдЧा! рдЗрд╕ी рдЖрд╢ा рдХो рд╕ंрдЬोрдпे рд░ाрдзा рдпुрдж्рдзрднूрдоि рдоें рдЧрдП рд╣ुрдП рдХृрд╖्рдг рдХा рдЗंрддреЫाрд░ рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдХे рдЙрд╕ी рд░ाрд╕्рддे рдкрд░ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕ рд░ाрд╕्рддे рдХृрд╖्рдг рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдердХे-рд╣ाрд░े рдФрд░ рдиिрд░ाрд╢ рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╣ैं। рдпुрдж्рдз рдХ्рдпोंрдХि рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдХोрдорд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рдиाрд╢ рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै, рдЕрддः рд░ाрдзा рдХो рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдХृрд╖्рдг рдердХे-рд╣ाрд░े рдФрд░ рдиिрд░ाрд╢ рдорди рд╕े рд╣ी рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдПँрдЧे, рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЙрд╕ рдордиःрд╕्рдеिрддि рд╕े рдд्рд░ाрдг рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡े рд░ाрдзा рдХा рдЖрд╢्рд░рдп рднी реЫрд░ूрд░ рдвूँрдвेंрдЧे। рд░ाрдзा рдХो рдпрд╣ рднी рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд╕рдордп, рдпाрдиी рдЕрдкрдиे рдорд╣ाрди рдмрдирдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें, рдЕрдЧрд░ рдХृрд╖्рдг рдиे рд░ाрдзा рдХो рднी рд╕ाрде рд▓िрдпा рд╣ोрддा рддो рдХृрд╖्рдг рдпुрдж्рдз рдХी рдУрд░ рдЭुрдХрддे рд╣ी рдирд╣ीं। рдЕрддः рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдЬीрд╡рди рдХे рдирдП рдк्рд░ेрдордордп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд▓िрдП рд╡рд╣ рдХृрд╖्рдг рдХा рд╕ाрде рджेрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрди्рд╣ीं рдЖрд╢ाрдУं рдХो рд╕ँрдЬोрдП рд╣ुрдП рд╡рд╣ рд▓ीрд▓ाрднूрдоि рдоें рдХृрд╖्рдг рдХा рдЗंрддрдЬाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдЬрдм рдпुрдж्рдзрднूрдоि рд╕े рдердХे, рдиिрд░ाрд╢ рдХृрд╖्рдг рдЗрд╕ рд░ाрд╕्рддे рд╕े рд▓ौрдЯेंрдЧे рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдиिрд░ाрд╢ा рдФрд░ рдЙрдж्рд╡ेрд▓рди рдХे рд╢рдорди рдХे рд▓िрдП рд╡े рд░ाрдзा рдХा рдЖрд╢्рд░рдп рдкाрдиा рдЪाрд╣ेंрдЧे рддрдм рд╡рд╣ рдЙрди्рд╣ें рд╕рд╣ाрд░ा рджे рд╕рдХेрдЧी। рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рдЬрдм рджुрдмाрд░ा рдХिрд╕ी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ेंрдЧे рддो рд░ाрдзा рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╣ोрдЧी—“рддुрдордиे рдоुрдЭे рдкुрдХाрд░ा рдеा рди/ рдоैं рдЖ рдЧрдпी рд╣ूँ рдХрдиु/ рдФрд░ рдЬрди्рдоांрддрд░ों рдХी рдЕрдирди्рдд рдкрдЧрдбрдг्рдбी рдХे/ рдХрдаिрдирддрдо рдоोреЬ рдкрд░ рдЦреЬी рд╣ो рдХрд░/ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ूँ।/ рдХि, рдЗрд╕ рдмाрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрдиाрддे рд╕рдордп/ рддुрдо рдЕрдХेрд▓े рди рдЫूрдЯ рдЬाрдУ!”[xix] рдХрдиुрдк्рд░िрдпा рдоें рдЬो рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЙрдХ्рддिрдпाँ рдЖрдпी рд╣ैं, рдоुрдЦ्рдпрдд्рддः ‘рд╕ृрд╖्рдЯि-рд╕ंрдХрд▓्рдк’ рдиाрдордХ рд╕рд░्рдЧ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХे ‘рд╕ृрдЬрди-рд╕ंрдЧिрдиी’ ‘рдЖрджिрдо-рднрдп’ рдФрд░ ‘рдХेрд▓िрд╕рдЦी’ рдиाрдордХ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЧीрддों рдоें, рд╡рд╣ рд╕рдм рд░ाрдзा рдХी рдЗрд╕ी рдЖрд╢ा рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рд╣ैं। рдХाрд╡्рдп рдХी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЙрдХ्рддिрдпों рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕ृрдЬрди рдоें рд░ाрдзा рдХो рдХृрд╖्рдг рдХी рд╕рд╣ाрдпिрдХा рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдХृрд╖्рдг рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕े рд╣ी рд░ाрдзा рдиे рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдиाрдиा рд░ूрдкों рдоें рдвाрд▓ рд▓िрдпा рд╣ै—“рдУ рдоेрд░े рд╕्рд░рд╖्рдЯा/ рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै/ рдоाрдд्рд░ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд╕ृрд╖्рдЯि/ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╕ृрд╖्рдЯि рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै/ рдоाрдд्рд░ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдЗрдЪ्рдЫा/ рдФрд░ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЗрдЪ्рдЫा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ूँ/ рдХेрд╡рд▓ рдоैं!/ рдХेрд╡рд▓ рдоैं!!/ рдХेрд╡рд▓ рдоैं!!!”[xx] рд╕ृрд╖्рдЯि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЬрдм рд░ाрдзा рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдмिрдиा рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рддो рдЬो рдЬीрд╡рди-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЙрд╕рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдмिрдиा рд░рдЪा рдЬाрдПрдЧा рд╡рд╣ рд╡िрдХृрдд рд╣ोрдЧा рд╣ी! рдЕрддः рд░ाрдзा рдирдП рдЬीрд╡рди-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рд░рдЪрдиा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧी рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╕्рддे рдоें рдХृрд╖्рдг рдХा рдЗंрддреЫाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै।

рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдпुрдж्рдз рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдЕрдиेрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдФрд░ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдкрд░рдЦрддे рд╣ुрдП ‘рдХрдиुрдк्рд░िрдпा’ рдоें рдХрд╡ि рдЬीрд╡рди рдоें рдпुрдж्рдз рдХो рдд्рдпाрдЬ्рдп рдоाрдирддा рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХो рд╡рд░рдгीрдп। рдпुрдж्рдз рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдмुрдж्рдзि рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ैं рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рд╣ृрджрдп рдХा। рд╣ृрджрдп рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдорди рдХो рдХिрд╕ी рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХी рддрд░рдл рдЭुрдХाрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдмुрдж्рдзि рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рдпा рджुрд╡िрдзा рдХी рдУрд░। рдХाрд╡्рдп рдХ्рдпोंрдХि рд╣ृрджрдп рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдиे рдЗрд╕े рдЖрдд्рдоा рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкाрдд्рдордХ рдЕрдиुрднूрддि рдХрд╣ा рд╣ै—“рдХाрд╡्рдп рдЖрдд्рдоा рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкाрдд्рдордХ рдЕрдиुрднूрддि рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рд╡िрдХрд▓्рдк рдпा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै।”[xxi] рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рд╡िрдХрд▓्рдк рдпा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ंрдмंрдз рдмुрдж्рдзि рд╕े рд╣ै। ‘рдХрдиुрдк्рд░िрдпा’ рдХी рд░ाрдзा рдХा рдорди рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдХे рдмीрдЪ рдк्рд░ेрдо рдХो рддрд░рдЬीрд╣ рджेрдиे рдоें рддрдиिрдХ рднी рджुрд╡िрдзा рдпा рд╕ंрд╢рдп рдоें рдирд╣ीं рдкреЬрддा, рднрд▓े рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдк्рд░िрдп рдФрд░ рдЖрд░ाрдз्рдп рдпुрдж्рдз рдХी рдУрд░ рдоुреЬ рдЧрдпा рд╣ो! рдЬीрд╡рди рдоें рдк्рд░ेрдо рдХा рдкрдХ्рд╖ рдЙрд╕рдХे рдорди рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдХोрдИ рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं।
 
рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде:
[i] рдбॉ. рдирдЧेंрдж्рд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рддैंрддीрд╕рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2007, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдордпूрд░ рдкेрдкрд░рдмैрдХ्рд╕, рдиोрдПрдбा, рдкृрд╖्рда 642
[ii] рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी, рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2013, рдХрдиुрдк्рд░िрдпा, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда 65
[iii] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 68
[iv] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 30
[v] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 65
[vi] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 15
[vii] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 64
[viii] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 68
[ix] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 68
[x] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 67 рдФрд░ 69
[xi] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 16
[xii] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 31
[xiii] рд╢्рд░ी рд░ाрдорд╡ृрдХ्рд╖ рдмेрдиीрдкुрд░ी (рд╕ंрдкाрджрдХ), рддृрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2007, рд╡िрдж्рдпाрдкрддि рдкрджाрд╡рд▓ी, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдкृрд╖्рда 144
[xiv] рдмेрдиीрдк्рд░рд╕ाрдж (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1927, рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░, рдЗंрдбिрдпрди рдк्рд░ेрд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдк्рд░рдпाрдЧ, рдкृрд╖्рда 466
[xv] рдЖрдЪाрд░्рдп рдкрд░рд╢ुрд░ाрдо рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдмाрдИрд╕рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2008, рдоीрд░ाँрдмाрдИ рдХी рдкрджाрд╡рд▓ी, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдорд▓ेрди, рдк्рд░рдпाрдЧ, рдкृрд╖्рда 148
[xvi] рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी, рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2013, рдХрдиुрдк्рд░िрдпा, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда 42
[xvii] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 29
[xviii] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 73
[xix] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 81
[xx] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 44
[xxi] рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2007, рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рддрдеा рдЕрди्рдп рдиिрдмंрдз, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдкृрд╖्рда 25 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।