рдирдпी рдХрд╡िрддा рдмрдиाрдо рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж: рдЖंрджोрд▓рди, рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдФрд░ рдиाрдордХрд░рдг рдХा рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп

рд░ाрдЬेрд╢ рдХुрдоाрд░ рдпाрджрд╡

рдЕрд╕िрд╕्рдЯेंрдЯ рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░, рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдлрддेрд╣рдкुрд░, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢
рд╕ंрдкрд░्рдХ : +91 993 546 7677; рдИрдоेрд▓: rajesh31790@gmail.com 
рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдХे рд▓िрдП ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рдиाрдордХрд░рдг рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд 1954 рдИ0 рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХा рд╕े рд░ूреЭ рд╣ुрдЖ, рдпрдж्рдпрдкि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХрд╡िрддाрдПँ рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рд╕ंрдШрд░्рд╖рд░рдд рдеीं—рд╡िрд╢ेрд╖рддः рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд ‘рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ’ (1943 рдИ0) рд╕े рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी ‘рд╕рдк्рддрдХ-рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा’ рдФрд░ ‘рдк्рд░рддीрдХ’ (1947 рдИ0) рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдХुрдЫ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рднी рдЬोрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЬिрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рд╕рдк्рддрдХ-рдХрд╡िрдпों рдХो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╣ा рдЧрдпा рдЙрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ, рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕рд╕े рдХुрдЫ рдоुрдЦрд░ рд░ूрдк рдоें, рдХुрдЫ рд╕рдк्рддрдХेрддрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджोрдд्рддрд░ рдХрд╡िрдпों рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╣ी рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧीं рдеीं। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕рдк्рддрдХ-рдХрд╡ि-рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े  ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рдХे рд╣ी рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХрд╡ि рд╕рдорд╢ेрд░ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдХा рдПрдХ рдЙрдж्рдзрд░рдг рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди’ рдоें рджिрдпा рд╣ै। рдЙрдж्рдзрд░рдг рдпों рд╣ै—“рдоौрд▓िрдХ рд░ूрдк рд╕े рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрди्рдпрдд्рд░ рдХрдИ рдФрд░ рдХрд╡िрдпों рдХे рдЗрд╕рд╕े рдХाрдлी рдкрд╣рд▓े рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдоें рдоिрд▓ рдЬाрдПँрдЧे : рдк्рд░рдердорддः рдиिрд░ाрд▓ा рдоें рд╣ी—рди рдХेрд╡рд▓ рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рд╕े рднी рдФрд░ рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ; рджूрд╕рд░े рдкंрдд рдЬी рдоें рдЙрдирдХी рдЕрддुрдХांрдд рдФрд░ рдоुрдХ्рдд рдЫंрдж рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें—рд▓рдЧाрдХрд░ рдЧ्рд░ंрдеि рд╕े рдпुрдЧрд╡ाрдгी рддрдХ। рдлिрд░ рдирд░ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा рдиे рднी рдЕрдкрдиी рдХрддिрдкрдп рд╡рд░्рдгाрдд्рдордХ рдЕрддुрдХांрдд рдоुрдХ्рддрдЫंрдж рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЕрдкрдиी рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢ैрд▓ी рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा рд╣ै (рдорд╕рд▓рди ‘рд╡ाрд╕рдиा рдХी рджेрд╣’ рд╣ै (рдоें?)—рдкрд▓ाрд╢ рд╡рди), рдпрдж्рдпрдкि рд╡рд╣ рдЙрдирдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдзाрд░ा рдирд╣ीं। рдЙрдирдХी рдПрдХ рдХрд╡िрддा ‘рдмрдЯрди-рд╣ोрд▓’ рднी рдкाрдардХों рдХो рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рди рд╣ोрдЧी।”  рд╕्рд╡рдпं рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рднी рдЗрд╕ी рдоाрди्рдпрддा рдХो рдмрд▓ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै, рдЕрдкрдиी рдЙрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं—“рд╕ाрд░ांрд╢ рдпрд╣ рдХि рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдЪाрд░-рдкाँрдЪ рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХेрджाрд░рдиाрде рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рд╢рдорд╢ेрд░ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣, рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди, рднрд╡ाрдиीрдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░-рдЬैрд╕े рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд░्рде рдХрд╡ि рдирдП рдвंрдЧ рдХी рдХाрд╡्рдп-рд░рдЪрдиा рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЗрд╕ рдмीрдЪ рдирд░ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा рдиे рднी рд░ूрдоाрдиिрдпрдд рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣рдЯрдХрд░ рдирдП рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпे। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдЕрдиाрдоिрдХा рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд 1937-38 рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдФрд░ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ 1941 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд▓ंрдмी рдХрд╡िрддा рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдоें рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдирдП рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдЬोрд░рджाрд░ рд╣рд╡ा рдмрд╣ рдЪुрдХी рдеी।” 
 рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓рддा рдХे рдкुрд░рд╕्рдХрд░्рддाрдУं рдХी рд╕рдк्рддрдХेрддрд░ рдпा рд╕рдк्рддрдХрдкूрд░्рд╡ рдХрд╡िрдпों рдХी рд╕ूрдЪी рдкेрд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдЙрдж्рдзрд░рдгों, рдФрд░ рдЗрди рдЬैрд╕े рддрдоाрдо рдЙрдж्рдзрд░рдгों рд╡ाрд▓ी рдоाрди्рдпрддाрдУं, рдкрд░ рдЧрд╣рд░े рд╡िрдЪाрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै, рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдФрд░ рдХाрд▓ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें। рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕рдк्рддрдХ-рдкूрд░्рд╡ рдХрд╡ि рд╕рдк्рддрдХ-рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рдХे рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдХрд╡िрддा рдХрд░рддे рдЖ рд░рд╣े рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдоूрд▓ рдФрд░ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╕्рд╡рд░ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рд╕े рднिрди्рди рдеीं, рдЬрдмрдХि рд╕рдк्рддрдХ-рдХрд╡िрдпों рдиे рд╢ुрд░ू рд╕े рд╣ी рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो ‘рд░ाрд╣ों рдХा рдЕрди्рд╡ेрд╖ी’ рдоाрдирдХрд░ рдХाрд╡्рдп рдХो рдирдП рдкрде рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рдХрд░рдиे рдХी рдпुрдХ्рддिрдпों рдХो рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХिрдпा। рдЙрдж्рдзрд░рдг рдоें рдЧिрдиाрдП рдЧрдП рд╕рдк्рддрдХ-рдкूрд░्рд╡ рдХрд╡ि рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдпा рдЦेрдоों рдХे рдеे, рдЬрдмрдХि рд╕рдк्рддрдХ-рдХрд╡ि рдШोрд╖िрдд рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдеे; рдирдП рдвंрдЧ рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рд╕ृрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдпे рдХрд╡ि рдПрдХ рдмैрдирд░ рддрд▓े рдЗрдХрдЯ्рдаे рд╣ुрдП рдеे।  рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдмाрдд рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдк्рд░рдпोрдЧ рддो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рд╕рднी рдХрд╡ि рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЕрддः рдмाрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдирд╡ीрдирддा рдХी рднी рд╣ै—рд╢िрд▓्рдк-рдХрде्рдп, рднाрд╡-рд╡िрдЪाрд░, рд╢рдм्рдж-рднाрд╖ा рд╕рднी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े। рдЗрди рд╕рднी рдоें рдирд╡ीрдирддा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ी рдпा рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ी рдШोрд╖िрдд рдФрд░ рд╕рдЬрдЧ рд░ूрдк рдоें рд╕рдк्рддрдХ рдХрд╡ि рд╣ी рд╣ुрдП; рдЕрддः рдирдП рддрд░рд╣ рдХे рдХाрд╡्рдп-рд╕ृрдЬрди рдХा рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдмिंрджु рддाрд░-рд╕рдк्рддрдХ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди-рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдФрд░ рдпрд╣ी рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рднी рд╣ै। 
рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдФрд░ рдХाрд▓-рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдПрдХ рдмाрдд рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рдпрджि рдПрдХ рдХрд╡ि, рдпा рдЙрд╕ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдХрдИ рдХрд╡िрдпों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХी рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд╕рдоाрдк्рддрдк्рд░ाрдп рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рднी рдХрд╡िрддा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣рддे рд╣ैं—рдЬैрд╕े рдиिрд░ाрд▓ा рдФрд░ рдкंрдд—рддो рдХ्рдпा рджूрд╕рд░े рдпुрдЧ рдХी рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдкुрд░рд╕्рдХрд░्рддाрдУं рдпा рдЙрдирдХे рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдоें рдРрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХा рднी рдиाрдо рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдпрджि рд╡े рдирдпी-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд░рдЪрдиा рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рддो—рдЬैрд╕े рдХि рдкंрдд; рдФрд░ рдпрджि рд╡े рдЕрдкрдиी рд╣ी рдоूрд▓ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдпा рдЙрд╕рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдХो рдЕрдкрдиाрддे рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं рддो—рдЬैрд╕े рдХि рдиिрд░ाрд▓ा। рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдЗрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд░ुрдЭाрди рдХी рдУрд░ рдЕрдзिрдХ рдЭुрдХрддा рд╣ै। рдкंрдд рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं, рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ैं; рдпрдж्рдпрдкि рдмाрдж рдоें рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рд▓ैрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧीं рдФрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा ‘рдпुрдЧांрдд’ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा।  рдиिрд░ाрд▓ा рд╢ुрд░ू рд╕े рд╣ी—рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдкрд╣рд▓े—рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╡ाрд▓े рдХрд╡ि рд░рд╣े рдФрд░ рдЕंрдд рддрдХ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕ी рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХिрдпा, рдкрд░ рд╡े рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджिрдпों рдХी рд╕ूрдЪी рд╕े рдмाрд╣рд░ рд░рд╣े рд╣ैं; рд╡े рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ैं।  рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि-рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рдкुрд░рд╕्рдХрд░्рддा-рдХрд╡िрдпों рдХी рдоाрди्рдпрддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдЙрд╕ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрддी рд╣ै।  рдПрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдпा рддो рдХрд╡ि рдХी рд╕ृрдЬрди-рд╢рдХ्рддि рдХ्рд╖ीрдг рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдпा рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдкूрд░्рд╡-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдоें рд╣ी рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднी рд╕рдк्рддрдХ-рдкूрд░्рд╡ рдХрд╡ि рдЕрдкрдиी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд╕ाрде рдеे, рдФрд░ рдирдпी-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╕рдк्рддрдХ-рдХрд╡िрдпों рдиे рдХी, рд╕рдк्рд░рдпाрд╕।  
 рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд╡ाрд▓े рдКрдкрд░ рдХे рдЙрдж्рдзрд░рдг рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ूрдоाрдиिрдпрдд рд╕े рд╣рдЯ рдХрд░ рдХрд╡िрддा рдХрд░рдиे рдХो рдирдпी-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рдж्рдпोрддрдХ рдоाрдиा рд╣ै, рдЕрддः рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рд░ूрдоाрдиिрдпрдд рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдмाрдж рдЬैрд╕े рд╣ी рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рджौрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ै рддो рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХो рд╡рд╣ाँ рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдирдпी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж’ рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдХैрд╕े рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╕े рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдиाрдо рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рд╣ै—“рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдХрд╡िрддा рд╕े рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХि рдХрднी-рдХрднी рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рджोрдиों рдоें рдХोрдИ рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддा।”  рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдЦुрдж рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдмрд▓ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХा рджौрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХे рд╣ी рджौрд░ рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрдирдХा рдЪрд░्рдЪिрдд рдЙрдж्рдзрд░рдг ‘рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди’ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕े рд╡рд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рд╣ै рдХि “рдирдИ рдХрд╡िрддा рд╕े рдЖрд╢рдп рдк्рд░рдЧрддि рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдХрд▓्рдкिрдд рдХрдЧाрд░ों рдХो рддोреЬрддी рд╣ुрдИ рд╕рдордЧ्рд░ рдирдИ рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рд╕े рд╣ै।”  рдкрд░ рдЕрдм рдпрд╣ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоाрди्рдп рдзाрд░рдгा рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдХाрд╡्рдп-рдЖंрджोрд▓рди рд╣ै, рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдЕрд▓рдЧ рд╣ै рдФрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЕрд▓рдЧ—рдпрдж्рдпрдкि рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рднी рдХрд╡ि рд╣ैं, рдФрд░ рдХुрдЫ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡ि рднी। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рд╣ी рдирдпी рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рдиंрджрджुрд▓ाрд░े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЕрдкрдиी рдХृрддि ‘рдирдИ рдХрд╡िрддा’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—“рдкिрдЫрд▓े рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдПрдХ рд╕рдоाрд╣ाрд░ рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдкुрд░рд╕्рдХрд░्рддा рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдпा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╡िрд╢ेрд╖рдгों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдФрд░ рдПрдХ рдирдИ рдзाрд░ा рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд░рдЦрддे рд╣ैं рдЬिрд╕े рд╡े рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рдзाрд░ा рдХрд╣ा рдХрд░рддे рд╣ैं।”  рдЗрд╕ рд╕рдоाрд╣ाрд░ рдХे рд╕рдорд░्рдердХों рдоें рдПрдХ рдиाрдо рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХा рд▓िрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕рдоाрд╣ाрд░ рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдордд рдЧिрд░िрдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░ рдХा рд╣ै। рд╡े рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░рдпा рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै—“рд╕рди् 1940-46 рдХे рдмीрдЪ рд╕рдоाрдЬोрди्рдоुрдЦी рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ुрдЖ, рдЬो рдирдпी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ुрдИ। рдзीрд░े-рдзीрд░े рджूрд╕рд░ी рдУрд░ ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी’ рдХрд╣рд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕्рдкрд╖्рдЯрддрдпा рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпी। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рджोрдиों рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рдУрд░ рд╕े рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдПрдХ рд╕рдоूрдЪा рдпुрдж्рдз рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рджिрд╢ा, рд╕्рд╡рд░ूрдк, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп, рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु, рдХाрд╡्рдпрдЧрдд рдоूрд▓्рдп, рдоाрди्рдпрддाрдУं, рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдз, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдХрд╡ि рдХрд░्рдо, рдЙрдкрдХрд░рдг рдФрд░ рд╢рдм्рджों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧों рддрдХ рдЪрд▓ा।”   
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╕рдоाрд╣ाрд░ी рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рднрд▓े рд╣ी рдк्рд░рдЧрддि-рдк्рд░рдпोрдЧ рдФрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рдХुрдЫ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╕ाрдоाрди्рдп рд░рд╣ी рд╣ों рдкрд░ рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рдЙрдирдоें рдЕंрддрд░ рд╣ी рдеा। рдФрд░ ‘рдирдпी рдХрд╡िрддा’ рдиाрдо рдк्рд░рдЧрддि-рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдХाрд▓ рддрдХ рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдХिрд╕ी рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рджिрдпा рднी рдирд╣ीं рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдпा рддो рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЖंрджोрд▓рди ‘рди्рдпू рдкोрдПрдЯ्рд░ी’ рдХी рдирдХрд▓ рдкрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдпा рдХोрдИ рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдиाрдо рди рдкाрдХрд░ рдХाрд▓-рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рдоें рдпूँ рд╣ी рджे рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдФрд░ рдпрд╣ рдиाрдо ‘рдк्рд░рдЧрддि’ рдФрд░ ‘рдк्рд░рдпोрдЧ’ рдХे рджौрд░ рдоें рджिрдпा рднी рдирд╣ीं рдЧрдпा рдеा। рдпрд╣ рдиाрдо рдЙрд╕ рд╕рдордп рд░ूреЭ рд╣ुрдЖ рдеा рдЬрдм 1954 рдИ0 рдоें ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рдиाрдо рдХी рдПрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдиिрдХрд▓рдиे рд▓рдЧी рдеी। рдпрд╣ рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓े рдХрд╡ि рдк्рд░ाрдпः рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡ि рд░рд╣े рд╣ैं, рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рд╕े рдЗрд╕рдХा рдмрд╣ुрдд рд▓ेрдиा-рджेрдиा рдирд╣ीं рд╣ै। рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рд╕े рд╡िрд░ोрдз рднी рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдПрдХ рдмाрдд рдЙрдаाрдпी рд╣ै рдХि рдХ्рдпोंрдХि рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдеे рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рд░ोрдоैंрдЯिрдХрддा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा, рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рд╕рдорд░्рдерди рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рдирдпी рдХрд╡िрддा рд╡ाрд▓ों рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрдиा рдкреЬा—“рдЗрд╕ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХे рдХाрд░рдг рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдкूрд░े рджौрд░ рдоें рдк्рд░ाрдпः рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд░рд╣े; рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрдиों рдоें рдЬрдм рдмрд╣ुрдд-рдХुрдЫ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рднी рдХрд░ рд▓ी рдЧрдИ рддो рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдЙрд╕ рджाрдпрд░े рд╕े рдмाрд╣рд░ рд░рд╣े। рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХा рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ोрдиा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдкрдХ्рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा рдиे рдХрд╣ीं-рди-рдХрд╣ीं рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рд░ोрдоांрдЯिрдХрддा рдХे рд╕ाрде рдЪुрдкрдЪाрдк рд╕рдордЭौрддा рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рдЗрд╕ рдмाрд░े рдоें рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╡рд╣ी рд╣ै, рдЬो рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдеी।”  рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдХे рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХ्рдпोंрдХि рддाрд░-рд╕рдк्рддрдХ рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें рднी рдеे, рдЙрдирдХी рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╢िрд▓्рдк-рд╡िрдзाрди рднी рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рддрд░рд╣ рди рд╣ोрдХрд░ рдЬрдЯिрд▓ рдеा, рдЕрддः рд╡े рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें рдЧिрдиे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЧिрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рд╢рдорд╢ेрд░ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдХी рднी рд╕्рдеिрддि рд╣ै। рд╡े рднी рд╕рдк्рддрдХ-рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рдХे рдХрд╡ि рд░рд╣े рд╣ैं, рд░ूрдк-рд╡िрдзाрди рдЙрдирдХा рднी рдЬрдЯिрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рд╡े рднी рдирдпी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рджोрдиों рдоें рдЧिрдиे рдЬाрддे рд╣ैं; рдЕрди्рдпрдеा рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди рдФрд░ рдХेрджाрд░рдиाрде рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рд╕рд░ीрдЦे рдШोрд╖िрдд рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдФрд░ рдЕрд▓рдЧ рд╢िрд▓्рдк-рд╢ैрд▓ी рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХрд╣ीं рднी рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें рдкрд░िрдЧрдгिрдд рдирд╣ीं рдХिрдП рдЬाрддे। рдФрд░ рдпрд╣ рддो рдЧिрд░िрдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░ рдФрд░ рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ी рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рддрдеा рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдоें рдПрдХ рдпुрдж्рдз-рд╕ा рдЫिреЬा рд╣ी рд░рд╣рддा рдеा рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рдХाрдЯрдиे–рдЫेреЬрдиे рдХा। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдиंрджрджुрд▓ाрд░े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рднी рдЙрдж्рдзрд░рдгीрдп рд╣ै—“рдпрд╣ рддो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рднाрд╡рдзाрд░ा рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╕ाрдо्рдп рд╣ै। рдЬो рдХुрдЫ рд╕ाрдо्рдп рд░рд╣ा рднी рд╣ो рдЙрд╕े рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХे рдЕрддिрд╡ाрджी рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрддाрдУं рдиे рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рджिрдпा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдХेрджाрд░рдиाрде рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди рдЬैрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдЕрдкрдиे рдордЬрд╣рдм рдпा рдЦेрдоें рдоें рд▓ेрдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ैं рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी, рдЧिрд░िрдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░ рдЬैрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХो рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдЕрдкрдиे рдоंрддрд╡्рдпों-рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдирд╣ीं рдкाрддे।”  рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рджो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рд╡ाрд▓े рдХाрд╡्рдп-рдЖंрджोрд▓рди рд╣ैं। рдФрд░ рдпрдж्рдпрдкि рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдоें рд╕े рд╣ी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХрд╡ि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХे рднी рдХрд╡ि рд╣ैं, рдкрд░ рдлिрд░ рднी рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХी рднी рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╕े рднिрди्рди рдХुрдЫ рдЕрдкрдиी рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдеीं। рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХे рдкुрд░рд╕्рдХрд░्рддा рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдеे, рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд, рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдЖрджि। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХो рдзрдХ्рдХा рд▓рдЧा рдЬрдм рдЗрди рд▓ोрдЧों рдиे рдХुрдЫ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдоाрди्рдпрддाрдУं рд╕े рдЕрд╕рд╣рдорддिрдпाँ рдЬрддाрдХрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдиाрдо рдХा рдПрдХ рдирдпा рдЖंрджोрд▓рди рдЦреЬा рдХрд░ рд▓िрдпा। рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рдЕрдкрдиी рдХृрддि ‘рдирдпी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж’ рдоें рдЙрди рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдХैрд╕े рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдкुрд░рд╕्рдХрд░्рддाрдУं рд╕े рдЖрд╣рдд рд╣ोрдХрд░ ‘рдирдпी рдХрд╡िрддा : рд╕ंрднाрд╡्рдп рднूрдоिрдХा’, ‘рдирдпा-рдХрд╡ि : рдЖрдд्рдо рд╕्рд╡ीрдХाрд░’ рдФрд░ ‘рдирдП рдХрд╡ि : рдЖрдд्рдоोрдкрджेрд╢’ рдЬैрд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦीं; рдФрд░ рдХैрд╕े рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХो рдирдпी рдХрд╡िрддा рд╡ाрд▓ों рдиे рдХ्рд░рдорд╢ः рдЕрдкрдиे рдЦेрдоे рд╕े рджूрд░ рдХрд░рдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै—“рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ी рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ूрдд्рд░рдзाрд░ों рд╕े рдЖрд╢्рд╡рд╕्рдд рди рдеे। ... рдЗрдзрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ूрдд्рд░рдзाрд░ рдЙрд╕े рдХ्рд░рдорд╢ः рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рддे рдЬा рд░рд╣े рдеे। ... рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рд╕рди् 37 рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд▓िрдП рдЬो рд▓िрдЦा рдеा—‘рдРреЫ рдП рд▓िрдЯрд░рд░ी реЮोрд░्рд╕, рдРрдЯ рдПрдиी рд░ेрдЯ, рдиिрд░ाрд▓ा рдЗрд╕ рдЖрд▓рд░ेрдбी рдбेрдб’, рд╡рд╣ी рдмाрдд рд╕рди ’61 рдХी рдкीреЭी рдиे рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХे рд▓िрдП рджुрд╣рд░ाрдИ।”   
 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж, рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдиाрдо рдХे рддीрди рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓े। рдФрд░ рддीрдиों рдХी рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХुрдЫ рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдеीं। рдпрдж्рдпрдкि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдирдП рдХрд╡ि рдмрди рдЧрдП рдеे, рдлिрд░ рднी рдХ्рдпोंрдХि рддीрдиों рдЖंрджोрд▓рди рд╕рдордп рдХे рдПрдХ рдмिंрджु рдкрд░ рднी рдЧрддिрдоाрди рдеे—рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рджौрд░ рддрдХ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╡ाрд▓े рднी рд▓िрдЦ рд╣ी рд░рд╣े рдеे—рдЕрддः рдЕрдЧрд░ рдк्рд░рдЧрддि-рдк्рд░рдпोрдЧ рдФрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдпुрдЧ рдХो рдХिрд╕ी рдПрдХ рдХाрд▓ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд░рдЦрдиे рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рд╣ो рддो рдЙрд╕े рдХोрдИ рдФрд░ рдиाрдо рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП—рди рддो рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рди рд╣ी рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рди рд╣ी рдирдпी рдХрд╡िрддा। рдХ्рдпोंрдХि рдпे рддीрдиों рдЖंрджोрд▓рди рдХ्рд░рдорд╢ः рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рдЙрднрд░рддे рдЧрдП рдеे рдФрд░ рддीрдиों рдХा рдЕрдкрдиा рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै, рдЕрддः рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдиाрдо рдоें рджोрдиों рдЕрди्рдп рдЖंрджोрд▓рди рд╕рдоेрдЯे рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддे। рдЗрд╕рд▓िрдП ‘рдирдпी рдХрд╡िрддा’ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдк्рд░рдЧрддि рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рддрдХ рдХे рдХाрд▓ рдХो рдЬो рдПрдХ рдоें рд╕рдоाрд╣ाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा рд╡рд╣ рдЕрдиुрдЪिрдд рд╣ी рд╣ोрдЧा; рдпрдж्рдпрдкि рдпрд╣ рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХिрд╕ी рдиाрдо рд╕े рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓рддा рд╣ै рддो рдпрд╣ рдЬрд░ूрд░ी рдирд╣ीं рдХि рдиाрдо рдЙрд╕ рджौрд░ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХो рд╡рд╣рди рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рднी рд░рдЦрддा рд╣ो, рдПрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдХुрдЫ рдХрд╡िрддाрдПँ рджूрд╕рд░े рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдоेрд▓ рдЦा рд╕рдХрддी рд╣ैं—рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдкрд░ рдпрд╣ рднी рдз्рдпाрди рджेрдиे рдпोрдЧ्рдп рдмाрдд рд╣ै рдХि рдХोрдИ рдиाрдо рджे рджिрдП рдЬाрдиे рд╕े рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдпः рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХी рд░рдЪрдиाрдЧрдд рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рд░ूреЭ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े         ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рдиाрдо рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд▓िрдП рд░ूреЭ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै рдЬो 1954 рдоें рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП, рдорддрд▓рдм рдЙрд╕рд╕े рдЬुреЬрдХрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдпीं। рдЕрдм рд╕рднी рдЬрдЧрд╣ рдпрд╣ рдмाрдд рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ै рдХि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ ‘рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж’ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рд╣ै, ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рдирдпी рдХрд╡िрддा; рдпрдж्рдпрдкि рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рддीрдиों рдоें рдХुрдЫ рдпा рдмрд╣ुрдд-рдХुрдЫ рд╕рдоाрдирддाрдПँ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं, рд╣ैं рднी। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдоें рддो рдпрд╣ рд╕рдоाрдирддाрдПँ рдХुрдЫ рд╣ी рдЬрдЧрд╣ рдвूँреЭी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं рдкрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдоें рддрдоाрдо рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рдоाрди рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рднी рдХрд╡ि рд╣ैं। 
рдКрдкрд░ рдЬो рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рдХि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж, рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдкृрдердХ рд╣ैं рднрд▓े рд╣ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рддीрдиों рдоें рдХुрдЫ рдпा рдмрд╣ुрдд рд╕рдоाрдирддाрдПँ рд▓рдХ्рд╖िрдд рдХी рдЬा рд╕рдХें, рдЙрд╕рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдиीрдп рд╣ै рдХि рдЖंрджोрд▓рди рдФрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै; рднрд▓े рд╣ी рдЖंрджोрд▓рди рдк्рд░ाрдпः рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдЧрдд рд╣ोрддे рд╣ों рдпा рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдЖंрджोрд▓рдирд░рдд рд╣ोрддी рд╣ों। рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдкुрд░ाрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдирдпी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪрд▓рддे рд╣ैं; рдФрд░ рдХ्рдпोंрдХि рдРрд╕े рдЖंрджोрд▓рди рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि-рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं, рдЕрддः рдЗрд╕ी рдХो рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдирдпी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЖंрджोрд▓рдирд░рдд рд╣ै। рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдФрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдЕंрддрд░ рдПрдХ рддो рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХрд░рдг рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдк्рд░ाрдпः ‘рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि’ рдХे рд▓िрдП ‘рдЖंрджोрд▓рди’ рд╣ोрддा рд╣ै,  рджूрд╕рд░े рдпрд╣ реЫрд░ूрд░ी рдирд╣ीं рдХि рд╣рд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдЧрдд рд╣ी рд╣ो рдпा рд╣рд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ो। рдЖंрджोрд▓рди рд╕ंрдЧрдаिрдд рд░ूрдк рд╕े рд╕рдк्рд░рдпाрд╕ рдЪрд▓ाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЖрджिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рддрдоाрдо рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╕рдоाрди рд╣ैं, рдкрд░ рд╡े рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдХрд░ рдХिрд╕ी рдПрдХ рдмैрдирд░ рддрд▓े рдирд╣ीं рдЪрд▓ाрдпी рдЧрдИं; рдЬрдмрдХि рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдкूрд░े рджेрд╢ рдоें рдЫाрдпा рд░рд╣ा। рдпрд╣ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд░ूрдк рдоें рдЪрд▓ा, рднрд▓े рд╣ी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрдЧрдардиों рдж्рд╡ाрд░ा। рддрдоाрдо рднрдХ्рддि-рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖंрджोрд▓рдирд░рдд рд╕ंрдЧрдарди рд╣ी рдеे। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдХिрд╕ी рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдЦाрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХी рдУрд░ рдЭुрдХाрд╡ рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рдеा। рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХे рдмाрдж рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ, рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдФрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдпुрдЧ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдеे рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░ाрдпः рдпे рдХ्рд░рдорд╢ः рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े рдЕрд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд╣ोрдХрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЙрдкрдЬे рдеे। рдк्рд░ाрдпः рдХрд╣рдиे рдХा рдпрд╣ рдорддрд▓рдм рд╣ै рдХि рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ी рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рднी рдеीं। рдпрд╣ рдЙрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ реЫрд░ूрд░рддों рд╕े рдЙрдкрдЬा рд╣ुрдЖ рдЖंрджोрд▓рди рдеा। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдФрд░ рдЧрдж्рдп рдХी рд╡िрд╡िрдз рд╡िрдзाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджेрд╢ рдХी рдЬрдирддा рдХो рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рд╣ीрди рджрд╢ा рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рдХिрдпे рдЬाрдиे рдХा рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓ा। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рдорд╣ाрд╡ीрд░рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे рд░ीрддिрд╡िрд░ोрдзी рдФрд░ рднाрд╖ा рдХे рдЧрдж्рдп-рдкрдж्рдп рдПрдХीрдХрд░рдг рдФрд░ рдкрд░िрдоाрд░्рдЬрди рдХा рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдпा। рдкрдж्рдп рдоें рднी рд╡्рдпाрдХрд░рдг-рд╕рдо्рдордд рдХрд░्рддा-рдХрд░्рдо-рдХ्рд░िрдпा рдХे рд╡ाрдХ्рдпाрдд्рдордХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХी рдХрд╡िрддा рдк्рд░ाрдпः рдиीрд░рд╕ рдЧрдж्рдп рдоें ‘рдЗрддिрд╡ृрдд्рддाрдд्рдордХ-рдЯाрдЗрдк’ рдХी рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдЗрд╕ рдЗрддिрд╡ृрдд्рддाрдд्рдордХрддा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рдЙрдаा рд╣ुрдЖ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдеा। рдирдЧेंрдж्рд░ рдХी рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдмрд╣ुрдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдкрд░िрднाрд╖ा рднी рд╣ै–‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╕्рдеूрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╣ै।’ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдмाрдж рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдеा। ‘рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХो рдПрдХ рдмैрдирд░ рддрд▓े рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХрд░ рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдЕंрдЬाрдо рджिрдпा рдЧрдпा। рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рднी рдПрдХ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ी рдеा। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдиेрддृрдд्рд╡ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рд╕ंрднाрд▓ рд░рдЦा рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдк्рддрдХ-рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рдФрд░ ‘рдк्рд░рддीрдХ’ рдХे рдЬрд░िрдП рдХрд╡िрдпों рдХो рдПрдХ рдмैрдирд░ рддрд▓े рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрдирдХे рд╕рд╣рдпोрдЧी рдЕрди्рдп рдХрд╡ि рднी рдЕрдкрдиे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХी рдЬा рд░рд╣ी рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рдиुрдХ्рддा-рдЪीрдиी рдХे рд▓िрдП рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрддрд░ рдЪुрдХे рдеे। рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рд╕рдм рд╕ंрдЧрдаिрдд рддрд░ीрдХे рд╕े рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рдеा, рддो рдЖंрджोрд▓рди рд╣ी рд╣ुрдЖ! рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдирдпी рдХрд╡िрддा рднी рдПрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдЪрд▓ी, рдпрдж्рдпрдкि рдЖрд░ंрдн рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдоुрдж्рд░ा рдоें рдеी рдкрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЗрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рд░ाрд╕्рддा рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рд▓िрдпा, рдФрд░ рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдЕрдкрдиे рдкрдХ्рд╖ рдФрд░ рджूрд╕рд░ों рдХे рд╡िрдкрдХ्рд╖ рдоें рдЗрд╕рдиे рднी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдордд рджिрдП рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рджिрдпा     рдеा। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рд╡िрдЪाрд░ рдЦाрд╕ рдорд╣рдд्рд╡ рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рднी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдПрдХ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХुрдЫ рдЦाрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдирд╣ीं рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░ рд╕рдХी। рдЕрддः рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рдмрд╣ुрдд рдЙрдЪिрдд рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा рдХि “рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХोрдИ рдЖंрджोрд▓рди рдирд╣ीं рд╣ै : рд╡рд╣ рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрдЬ рдХा рднाрд╡ рдмोрдз рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХे рд╕ाрде рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдкाрддा рд╣ै।”  рдирдпी рдХрд╡िрддा, рдЬिрд╕рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмрд╣ुрдд рджिрдиों рддрдХ рдХрд╢्рдордХрд╢ рдЬाрд░ी рд░рд╣ी, рдЬिрд╕рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдХे рд▓िрдП рдирдП рдХрд╡ि рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрддрд░े, рд╡рд╣ рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ी рдеी, рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рд╢рдХ рдирд╣ीं। рдпрдж्рдпрдкि рдпрд╣ рджिрдЦाрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдиे рдЕрдкрдиे рдХो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдкृрдердХ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा рдлिрд░ рднी рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрдиे рдФрд░ рдХुрдЫ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рдЗрд╕ рдУрд░ рд░ुрдЭाрди рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдЧрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХो рдирдпी рдХрд╡िрддा рдоें рдоिрд▓ाрдХрд░ рднी рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЬाрдПрдЧी рдХि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдирд╣ीं рдПрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд╣ै рддो рднी рд╡рд╣ рдЕрдзूрд░ा рдХрдерди рд╣ी рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЕंрддрддः рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рднी рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ै। 
рдпрдж्рдпрдкि рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдпрд╣ рднी рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдФрд░ ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рджो рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдПрдХ рд╣ी рдХाрд╡्рдпांрджोрд▓рди рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдРрд╕ा рдоाрдирдиे рдХे рдкीрдЫे рдХाрд░рдг рд╣ैं рдХि рди рд╕िрд░्рдл ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдФрд░ ‘рдирдпी-рдХрд╡िрддा’ рдХे рдХрд╡ि рдк्рд░ाрдпः рд╕рдоाрди рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рд╕рдк्рддрдХ-рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рднी 1979 рдИ0 (рдЪौрдеा рд╕рдк्рддрдХ) рддрдХ рдЪрд▓рддी рд░рд╣ी—‘рдк्рд░рддीрдХ’ рдФрд░ ‘рдирдпी рдХрд╡िрддा’ рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░। рдЗрд╕рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдоें рд╡े рдпрд╣ рддрд░्рдХ рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдирдпी рдХрд╡िрддा ‘рддाрд░-рд╕рдк्рддрдХ’, ‘рдк्рд░рддीрдХ’ рдФрд░ ‘рдирдпी рдХрд╡िрддा’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдФрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ। рдкрд░, рдЬैрд╕ा рдХि рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЗрд╕ рдн्рд░рдо рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдмрдирдиे рдХे рдкीрдЫे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдкुрд░рд╕्рдХрд░्рддाрдУं рдФрд░ рд╕िрдж्рдзांрддрдХाрд░ों рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХे рд╣ी рдХрд╡ि рдеे, рдЕрддः рдЗрд╕рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджौрд░ рдоें рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХो рдЗрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдд рднिрди्рди рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рдк्рд░рдоाрдгों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै—“рд╕рди् 1954 рдоें рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рдЙрдирдХे рдоिрдд्рд░ों рдиे рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╕े ‘рдирдИ рдХрд╡िрддा’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдЖрд░ंрдн рдХिрдпा। рдкрд╣рд▓े рдЕंрдХ рдоें рдирдпी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рдкंрдд рдХा рд▓ेрдЦ рдЫрдкा। рддीрди рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рд░ेрдбिрдпो-рдЧोрд╖्рдаी рдоें рдкंрдд рдиे рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдкрд░ рдЬो рдХुрдЫ рдХрд╣ा рдеा, рд╡рд╣ी рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдмрджрд▓рдХрд░ рдЕрдм рдирдпी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рдЫाрдк рджिрдпा рдЧрдпा। ...рдкंрдд  рдХा рдХाрд░्рдп рдЙрдЪिрдд рдеा рдХ्рдпोंрдХि рдЖрд░ंрдн рдоें рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХो рдЙрд╕рдХे рд╕िрдж्рдзांрддрдХाрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╕े рдЕрд▓рдЧ рди рдХрд░рддे рдеे। ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдЬिрд╕े рд╣рдо рдирдпी рдХрд╡िрддा рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं’—рд╕рди् ’54 рдоें рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдиे рд▓िрдЦा рдеा। (рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдЬुрд▓ाрдИ ’54)।”  рдкрд░, рдЬैрд╕ा рдХि рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рдЙрдж्рдзрд░рдгों рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै, рдзीрд░े-рдзीрд░े рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рд╕ीрдоा рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рд▓िрдпा рдФрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХो рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЖंрджोрд▓рди рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рджिрдпा। рдЕрдм рдирдпी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдФрд░ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рджो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХाрд╡्рдпांрджोрд▓рди рдоाрдиे рдЬाрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं, рднрд▓े рд╣ी рдЙрдирдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХрд╡िрддाрдПँ рдк्рд░ाрдпः рд╕рдоाрди рдХрд╡िрдпों рдХी рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рд╕рдоाрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╡ाрд▓ी рд╣ों। рдФрд░ рдлिрд░ рдпрд╣ рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгों рдФрд░ рдЙрдж्рдзрд░рдгों рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ी рд╣ै рдХि рдЙрдирдоें рд╕рдоाрдирддाрдУं рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЕंрддрд░ рднी рдеे। рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╕े рдЬрдм рдХुрдЫ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдпा рднाрд╡ाрдд्рдордХ рдЕрд╕рд╣рдорддि рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ुрдИ рд╣ोрдЧी рддрднी рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓ाрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╕рдордЭी рдЧрдпी рд╣ोрдЧी। рдЬрд░ूрд░рдд рди рднी рд░рд╣ी рд╣ो рддो рднी рдЕрдЧрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдЕрд▓рдЧ рдиाрдо рд╕े рдЪрд▓ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕рдд्рддा рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдоौрдЬूрдж рд░рд╣ рдЧрдпी рддो рдЙрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рдЕрд▓рдЧ рдорд╣рдд्рддा рд╣ै рд╣ी। рдЙрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЕрди्рдп рдХाрд╡्рдп-рдЖंрджोрд▓рдиों рд╕े рдкृрдердХ рд╣ोрдиी рд╣ी рдЪाрд╣िрдП, рд╣ैं рднी।   

рд╕ंрджрд░्рдн:
  1. рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди : рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣,  рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди,  рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,  рдЪौрдеा рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1990, рдмाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि 2014,  рдкृрд╖्рда 82 
  2. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 83
  3. рдирдпी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж : рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдмाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрддि 2014, рджूрд╕рд░े рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдХी рднूрдоिрдХा рд╕े 
  4. рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди : рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣,  рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди,  рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдЪौрдеा рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1990, рдмाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि 2014, рдкृрд╖्рда 64
  5. рдирдИ рдХрд╡िрддा : рдЖрдЪाрд░्рдп рдиंрджрджुрд▓ाрд░े рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1997, рдкृрд╖्рда 3
  6. рдирдпी рдХрд╡िрддा : рд╕ीрдоाрдПँ рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ : рдЧिрд░िрдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1973, рдкृрд╖्рда 69
  7. рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди : рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдЪौрдеा рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1990, рдмाрд░рд╣рд╡ीं рдЖрд╡ृрдд्рддि 2014, рдкृрд╖्рда 34-35 
  8. рдирдИ рдХрд╡िрддा : рдЖрдЪाрд░्рдп рдиंрджрджुрд▓ाрд░े рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1997, рдкृрд╖्рда 3 
  9. рдирдпी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж : рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдЖрд╡ृрдд्рддि 2014, рдкृрд╖्рда 35-36  
  10. рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди : рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рднाрд░рддी рдк्рд░ेрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 1957, рдкृрд╖्рда [2] рднूрдоिрдХा рд╕े 
  11. рдирдпी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж : рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдЖрд╡ृрдд्рддि 2014, рдкृрд╖्рда 34 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।