рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рд╕्рдеाрди

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡ 

    рд╣िрди्рджी рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдк्рд░рднाрд╡рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ुрдЖ। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िрди्рджी рдЧрдж्рдп рдХी рдЕрди्рдп рд╡िрдзाрдУं рдХी рднांрддि рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рднी рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░ рдЗрд╕ рд╡िрдзा рдХा рдкूрд░्рдг рдкрд░िрдкाрдХ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдмाрдж рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рдпाрдд्рд░ा рд╡िрд╡िрдзрдоुрдЦी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдпрд╣ рдЧрдж्рдп рдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдзा рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ै।

    рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдоें рд╣िंрджी-рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдмंрдЧрд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ। рднाрд░рддेंрджु рдХा ‘рдкूрд░्рдгрдк्рд░рдХाрд╢’ рдФрд░ ‘рдЪंрдж्рд░рдк्рд░рднा’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ी рд╣ै। рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рдердо рдоौрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ाрд▓ा рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕ рджाрд╕ рдХृрдд ‘рдкрд░ीрдХ्рд╖ा-рдЧुрд░ु’ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рд╢्рд░рдж्рдзाрд░ाрдо рдлिрд▓्рд▓ौрд░ी рдХृрдд ‘рднाрдЧ्рдпрд╡рддी’ рдХो рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рдердо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдпे рджोрдиों рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдмाрдж рднाрд░рддेंрджु рдХी рдЕрдзूрд░ी рдХृрддि ‘рдЖрдкрдмीрддी-рдЬрдЧрдмीрддी’ рдХो рдоौрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдоें рдЬрдЧрдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ (рд╢्рдпाрдоा рд╕्рд╡рдк्рди), рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯ (рдиूрддрди рдм्рд░рд╣्рдордЪाрд░ी, рд╕ौ рдЕрдЬाрди рдПрдХ рд╕ुрдЬाрди), рджेрд╡ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдЙрдкाрдз्рдпाрдп (рд╕ुрди्рджрд░ рд╕рд░ोрдЬिрдиी),  рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рджाрд╕ (рдиिः рд╕рд╣ाрдп рд╣िрди्рджू), рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी (рд▓рд╡ंрдЧрд▓рддा, рдХुрд╕ुрдо рдХुрдоाрд░ी), рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж्рдЧुрдк्рдд (рдХाрдоिрдиी) рдЖрджि рдХा рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЗрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдХुрдЫ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рднी рд▓िрдЦे рдЧрдП, рдкрд░ рдЗрдирдоे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХрдо рдРрдпाрд░ी рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдм्рд░рдЬрдиंрджрди рд╕рд╣ाрдпрдХृрдд ‘рд▓ाрд▓рдЪीрди’ рдФрд░ рдоिрд╢्рд░рдмंрдзुрдУं рдХा ‘рд╡ीрд░рдордгि’ рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рд▓ाрд▓рдЪीрди рдЧрдпाрд╕ुрдж्рджीрди рдмрд▓рдмрди рдХे рдПрдХ рдЧुрд▓ाрдо рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдФрд░ рд╡ीрд░рдордгि, рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдЪिрдд्рддौреЬ рдкрд░ рдХी рдЧрдпी рдЪреЭाрдИ рдХा рдХрд▓्рдкрдиा-рдоंрдбिрдд рд╡िрд╡рд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдоौрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рд╕े рдХрд╣ी рдЕрдзिрдХ рдЕрдиुрджिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рднрд░рдоाрд░ рд░рд╣ी। рдоौрд▓िрдХ рдФрд░ рдЕрдиूрджिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдпрд╣ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рддрдХ рдлैрд▓ी рдЪрд▓ी рдЖрддी рд╣ै। рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдмाрдж рд╣िंрджी рдоें рддिрд▓िрд╕्рдоी рдФрд░ рдЬाрд╕ूрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдзूрдо-рд╕ी рдордЪ рдЧрдпी। рджेрд╡рдХीрдиंрджрди рдЦрдд्рд░ी рдиे рдЪंрдж्рд░рдХांрддा, рдЪंрдж्рд░рдХांрддाрд╕ंрддрддि рддрдеा рднूрддрдиाрде (рдЕрдкूрд░्рдг) рдЬैрд╕े рдЬाрд╕ूрд╕ी рдФрд░ рдРрдпाрд░ी рд╕े рднрд░े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे। рдЗрди рдЕрдж्рднुрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХो рдкреЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрддрдиे рд╣ी рд▓ोрдЧो рдиे рд╣िंрджी рдкреЭी। рджेрд╡рдХीрдиंрджрди рдЦрдд्рд░ी рдХे рдкुрдд्рд░ рджुрд░्рдЧाрдк्рд░рд╕ाрдж рдиे рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдХाрд░्рдп рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрдпा- рд░рдХ्рддрдордг्рдбрд▓, рд▓ाрд▓рдкंрдЬा, рдк्рд░рддिрд╢ोрдз, рд╕рдлेрдж рд╢ैрддाрди рдЖрджि рдЗрдирдХी рдХृрддिрдпाँ рд╣ैं। рдЧोрдкाрд▓рд░ाрдо рдЧрд╣рдорд░ी, рджेрд╡ीрдк्рд░рд╕ाрдж рд╢рд░्рдоा, рдЬрдЧрди्рдиाрдердк्рд░рд╕ाрдж рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рддрдеा рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдЖрджि рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे।

    рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдЬाрд╕ूрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдХреЬी рдХे рд░ूрдк рдоें рдоें рд╣рд░िрдФрдз рдФрд░ рд▓рдЬ्рдЬाрд░ाрдо рдоेрд╣рддा рдХो рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣рд░िрдФрдз рдХे ‘рдаेрда рд╣िंрджी рдХा рдаाрда’ рддрдеा ‘рдЕрдзрдЦिрд▓ा рдлूрд▓’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рддрдеा рдоेрд╣рддा рдХे ‘рдЖрджрд░्рд╢ рд╣िрди्рджू’ рдФрд░ ‘рд╣िрди्рджू рдЧृрд╣рд╕्рде’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं।

    рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж-рдкूрд░्рд╡ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु, рддрдд्рд╡ рдФрд░ рднाрд╖ा рд╕рднी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдмिрдЦрд░े рд╣ुрдП рдФрд░ рдЕрдиेрдХрд░ूрдкрддा рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ै। рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рд░рдЪрдиा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдкрджेрд╢ों рдпा рдлिрд░ рдХुрддूрд╣рд▓рд╡рд░्рдзрди рдХी рд╣ी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣ुрдИ। рд╕рднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХрдеोрдкрдХрдерди рд╢ैрд▓ी рдХा рдЖрднाрд╡ рдФрд░ рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХрддा рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै।

    рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкрджाрд░्рдкрдг рдХрд░рддे рд╣ी, рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХрд▓ा рдХो рдПрдХ рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा  рдФрд░ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рджिрд╢ा рдоिрд▓ी। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЙрд░्рджू рд╕े рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦрдиा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХिрдпा। рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдЕрдзिрдХ рдиिрдХрдЯ рд▓ाрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЪेрддрдиाрдУं рд╕े рднी рдоंрдбिрдд рд╣ै। рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдХा рд╕ाрд░ा рд╕ंрдШрд░्рд╖-рдЪिрдд्рд░ рдЗрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдЧंрднीрд░ рдЪिंрддрди рджृрд╖्рдЯि рдХे рдХाрд░рди рдЗрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдоिрд▓рддा рд╣ैं। рдбॉ. рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें- “ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╢рддाрдм्рджिрдпों рд╕े рдкрджрджрд▓िрдд, рдЕрдкрдоाрдиिрдд рдФрд░ рдиिрд╖्рдкेрд╖िрдд рдХृрд╖рдХों рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдеे; рдкрд░्рджे рдоें рдХैрдж, рдкрдж-рдкрдж рдкрд░ рд▓ांрдЫिрдд рдФрд░ рдЕрд╕рд╣ाрдп рдиाрд░ी рдЬाрддि рдХी рдорд╣िрдоा рдХे рдЬрдмрд░्рджрд╕्рдд рд╡рдХीрд▓ рдеे; рдЧрд░ीрдмों рдФрд░ рдмेрдХрд╕ों рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рдеे। рдЕрдЧрд░ рдЖрдк рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдирддा рдХे рдЖрдЪाрд░-рд╡िрдЪाрд░, рднाрд╖ा-рднाрд╡, рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди, рдЖрд╢ा-рдЖрдХांрдХ्рд╖ा, рджुःрдЦ-рд╕ुрдЦ рдФрд░ рд╕ूрдЭ-рдмूрдЭ рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рддो рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕े рдЙрдд्рддрдо рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдЖрдкрдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓ рд╕рдХрддा। рдЭोрдкреЬिрдпों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдорд╣рд▓ों, рдЦोрдордЪों рд╡ाрд▓ों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдмैंрдХों, рдЧाँрд╡ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдзाрд░ा-рд╕рднाрдУं рддрдХ рдЖрдкрдХो рдЗрддрдиे рдХौрд╢рд▓рдкूрд░्рд╡рдХ рдФрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рднाрд╡ рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं рд▓े рдЬा рд╕рдХрддा।”1

    рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЬाрдирдиे рдФрд░ рд╕рдордЭрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдеे। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдеों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджेрдЦा-рд╕ुрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рднोрдЧा рднी рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХे рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд् рдк्рд░рддीрдХ рдмрди рдЧрдП рд╣ैं। рдоाрдирд╡рддा рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХे рдЗрддрдиे рд╡िрд╕्рддृрдд рдлрд▓рдХ рдкрд░ рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдкूрд░्рд╡ рдХे рдХिрд╕ी рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдиे рдирд╣ीं рдХिрдпा рдеा।

    рдбॉ. рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рдЬрд░्рдорди рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд░ाрдмрд░्рдЯ рд╡ाрдИрдоाрди рдиे рдХрднी рд╢ेрдХ्рд╕рдкीрдпрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ुрдП рдХ्рд▓ाрд╕िрдХ рдХो, рдХिрд╕ी рдмреЬे рд▓ेрдЦрдХ рдХो, рдкрд╣рдЪाрдирдиे рдХा рдПрдХ рд╕ूрдд्рд░ рджिрдпा рдеा। рдХ्рд▓ाрд╕िрдХ рдпा рдорд╣ाрди рд▓ेрдЦрдХ рд╡рд╣ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬो рдЕрдкрдиे рд╡िрдЧрдд рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдмрд░рдХрд░ाрд░ рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рднी рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдЙрддрдиा рд╣ी рдЕрд░्рдерд╡ाрди рд╣ो। рдЙрдирдХा рд╕ूрдд्рд░ рдеा – Past Significance and Present Meaningfulness - рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡िрдЧрдд рдХी рдорд╣рдд्рддा рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдЕрд░्рдерд╡рдд्рддा। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╡िрдЧрдд рдХी рдЗрд╕ рдорд╣рдд्рддा рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдЕрд░्рдерд╡рдд्рддा рдХे рдмीрдЪ рдЬिрддрдиा рддрдиाрд╡ рд╣ोрдЧा, рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдмреЬрдк्рдкрди рдЙрддрдиा рд╣ी рднाрд╕्рд╡рд░ рд╣ोрдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдПрдЧा। рд╣рдо рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдоें рд╣рдоें рдХ्рд▓ाрд╕िрдХ рдХी рдпрд╣ рдкрд╣рдЪाрди рдоिрд▓рддी рд╣ै।”2 (рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рд░рдЪрдиा рд╕ंрд╕ाрд░: рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди, рд╕ंрдкाрджрдХ- рдбॉ. рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЧुрдк्рддा, ‘рдирдпी рд╕рджी рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж’, рдбॉ. рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░ рдХा рд▓ेрдЦ, рдкृрд╖्рда-27)

    рдХрд▓рдо рдХा рд╕िрдкाрд╣ी рдоें рдЕрдоृрдд рд░ाрдп рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдХोрдИ рдЗрд╕े рдЧुрдг рдоाрдиे рдпा рджोрд╖, рд╕ाрдордпिрдХрддा рдоुंрд╢ी рдЬी рдХे рдХृрддि рдорди рдХी рдк्рд░рдзाрди рд╡ृрдд्рддि рд╣ै। рдоुंрд╢ी рдЬी рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЬीрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдХो рдлрд▓ाँрдЧ рдХрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдкрд░ांрдЧ्рдоुрдЦ рд╣ोрдХрд░ рдХोрдИ рдХाрд▓рдЬрдпी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рд╡рд░्рддрдоाрди рдХो рдЫोреЬрддे рд╣ी рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕्рдеिрддि рдЖрдХाрд╢рдмेрд▓-рд╕ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬो рдХрднी рдирд╣ीं рдлूрд▓рддी। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣ी рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдЦाрдж-рдоिрдЯрдЯी, рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рд╕рд╣рдЬ рджिрд╢ा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЧंрддрд╡्рдп।”3 (рдХрд▓рдо рдХा рд╕िрдкाрд╣ी, рдЕрдоृрдд рд░ाрдп, рдкृрд╖्рда-306)

    рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕंрдЧ рдмрдирдХрд░ рдЬिрдП, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡ो рд╕рдоाрдЬ-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЕрд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдеे рдФрд░ рдЙрд╕े рддोреЬрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдзрд░्рдоिрддा рдХा рднрд░рдкूрд░ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рднी рдХिрдпा। рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдХोрдИ рдЕрд░्рде рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рдеा। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै- рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рд╡े рдмрд╣ुрдд рдЧрд╣рд░े рдЕрд░्рде-рдмोрдз рдХे рд╕ाрде рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддे рдеे। рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЕंрдз-рдЖрд╕्рдеा рдХे рд╡े рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рдирд╣ीं рдеे। рдЙрдирдХी рдпрд╣ рдкुрдЦ्рддा рдзाрд░рдгा рдеी рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХा рдиिрдЬी рдЬिрди्рджрдЧी рд╕े рдирд╣ीं, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬिрди्рджрдЧी рд╕े рд╕рд░ोрдХाрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।

    рд╕ौंрджрд░्рдп рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХрд╣рддे рд╣ैं- “рдк्рд░рд╢्рди рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ौंрджрд░्рдп рд╣ै рдХ्рдпा рд╡рд╕्рддु? рд╣рдордиे рд╕ूрд░рдЬ рдХा рдЙрдЧрдиा рдФрд░ рдбूрдмрдиा рджेрдЦा рд╣ै, рдЙрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрдз्рдпा рдХी рд▓ाрд▓िрдоा рджेрдЦी рд╣ैं, рд╕ुрди्рджрд░ рдФрд░ рд╕ुрдЧंрдзि рднрд░े рдлूрд▓ рджेрдЦे рд╣ैं, рдоीрдаी рдмोрд▓िрдпा рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪिреЬिрдпा рджेрдЦी рд╣ैं, рдХрд▓рдХрд▓ рдиिрдиाрджिрдиी рдирджिрдпाँ рджेрдЦी рд╣ैं, рдиाрдЪрддे рд╣ुрдП рдЭрд░рдиे рджेрдЦे рд╣ैं- рдпрд╣ी рд╣ै рд╕ौंрджрд░्рдп। рдЗрди рджृрд╢्рдпों рдХो рджेрдЦрдХрд░ рд╣рдоाрд░ा рдЕंрддःрдХрд░рдг рдХ्рдпों рдЦिрд▓ рдЙрдарддा рд╣ैं? рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рдЗрдирдоें рд░ंрдЧ рдФрд░ рдз्рд╡рдиि рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╣ै। рдмाрдЬों рдХा рд╕्рд╡рд░-рд╕ाрдо्рдп рдЕрдерд╡ा рдоेрд▓ рд╣ी рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдоोрд╣рдХрддा рдХा рдХाрд░рдг рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рд░рдЪрдиा рд╣ी рддрдд्рд╡ों рдХे рд╕рдоाрдиुрдкाрдд рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рдоाрд░ी рдЖрдд्рдоा рд╕рджा рдЙрд╕ी рд╕ाрдо्рдп рддрдеा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдХी рдЦोрдЬ рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै।”4

    рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЖрдЧे рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рд╣рдоाрд░ी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рд╡рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЦрд░ा рдЙрддрд░ेрдЧा, рдЬिрд╕рдоे рдЙрдЪ्рдЪ рдЪिंрддрди рд╣ो, рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХा рднाрд╡ рд╣ो, рд╕ौंрджрд░्рдп рдХा рд╕ाрд░ рд╣ो, рд╕ृрдЬрди рдХी рдЖрдд्рдоा рд╣ो, рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдИрдпों рдХा рдк्рд░рдХाрд╢ рд╣ो- рдЬो рд╣рдордоें рдЧрддि, рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рдмेрдЪैрдиी рдкैрджा рдХрд░े, рд╕ुрд▓ाрдП рдирд╣ीं; рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдм рдФрд░ рдЬ्рдпाрджा рд╕ोрдиा рдоृрдд्рдпु рдХा рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ै।”5

    ‘рд╕ोрдЬे рд╡рддрди’ рд╕े рд▓ेрдХрд░ ‘рдоंрдЧрд▓рд╕ूрдд्рд░’ рддрдХ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдПрдХ рд▓рдо्рдмा рд░ाрд╕्рддा рддрдп рдХिрдпा। рдЗрди рджो рдЫोрд░ों рдХे рдмीрдЪ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрди्рджोрд▓рди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬीрд╡рди рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХी рд╕рдЪ्рдЪी рдкрдХреЬ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। ‘рдк्рд░ेрдоा ’(1907) рдФрд░ ‘рд╡рд░рджाрди’ (1921) рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं। рдпे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं рдЬрдм рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЙрд░्рджू рдоें рдирд╡ाрдм рд░ाрдп рдХे рдиाрдо рд╕े рд▓िрдЦрддे рдеे। рдпे рджोрдиों рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХ्рд░рдорд╢ः ‘рд╣рдордЦुрд░्рдоा-рдУ-рд╣рдорд╢ाрдмाрдм’ рддрдеा ‘рдЬрд▓рд╡ाрдпे рдИрд╕рд░’ (рдЙрд░्рджू) рдХा рд╣िंрджी рд░ूрдкांрддрд░ рд╣ै। рдпे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХрд▓ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрд╣ुрдд рдк्рд░ौреЭ рдирд╣ीं рд╣ैं। ‘рдХाрдпाрдХрд▓्рдк’ (1926)  рдХे рдкрд╣рд▓े рдЬिрддрдиे рднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╡े рд╕рдм рдЙрд░्рджू рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдП рдеे।

    ‘рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди’ (1916) рдЙрдирдХे рдЙрд░्рджू рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдмाрдЬाрд░-рдП-рд╣ुрд╕्рди’ (1914) рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдиाрд░ी-рд╕рдорд╕्рдпा рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд╡ेрд╢्рдпा-рдЙрдж्рдзाрд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। ‘рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди’ рдоें рд╡ेрд╢्рдпाрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рд╢рд╣рд░ рдоें рд╡ेрд╢्рдпाрдпों рдХे рд░рд╣рдиे рд╕े рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдпुрд╡рдХ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдмिрдЧреЬ рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрди्рд╣ें рдмрдЪाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рдПрдХ рдкрд╣рд▓ू рдпрд╣ рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡ेрд╢्рдпाрдпों рдХो рд╢рд╣рд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓рдХрд░ рдЙрдирдоें рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдП। ‘рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди’ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рджूрд╕рд░ा рдкрд╣рд▓ू рд╣ै рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдХो реЩрдд्рдо рдХैрд╕े рдХिрдпा рдЬाрдП। рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдирд╣ीं рджे рдкाрддे। рдПрдХ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рд╕ुрдзाрд░рдХ рдХी рднांрддि рд╕ुрдорди рдХो ‘рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди’ рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рдмрдиाрдХрд░ рдЬैрд╕े рд╡рд╣ рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рд╕े рдЕрдкрдиा рдкिंрдб рдЫुреЬा рд▓ेрддे рд╣ैं। рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдХे рдХ्рдпा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпा рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд╣рд▓ू рд╣ैं рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рд╕ंрдХेрдд рд╣рдоें ‘рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди’ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╕рдорд╕्рдпा рдк्рд░рдзाрдирддः рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рд╣ै рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рднी рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

    ‘рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо’ рдЬो 1918-19 рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдФрд░ 1922 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди’ рд╕े рдПрдХ рдХрджрдо рдЖрдЧे рдмреЭाрдпा рд╣ै, рдПрдХ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо’ рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдпा। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ाрдиों рдкрд░ рдХिрдпे рдЧрдП рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрдирдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЕंрдд рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдЬрдп рдпा рдЙрд╕рдоे рд╣ाрд░ рд╕े рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рд╡рд░рди рдпांрдд्рд░िрдХ рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рдЬिрддрдиा рдиंрдЧा рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо’ рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЙрддрдиा рдХिрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдирд╣ीं। ‘рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо’ рдХे рдЦрд▓рдиाрдпрдХ рдЬ्рдЮाрдирд╢ंрдХрд░ рдЬैрд╕ा рдкрддिрдд рдЪрд░िрдд्рд░ рдЙрдирдХे рдХिрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдкुрд▓िрд╕ рдФрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХे рдЕрди्рдп рдпंрдд्рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╢рдХ्рддि рдкрд╣ुँрдЪाрддा рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рднी рдЪिрдд्рд░ рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЦींрдЪा рд╣ै।

    ‘рд░ंрдЧрднूрдоि’ (1924) рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рд╡ृрд╣рджाрдХाрд░ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдлрд▓рдХ рдЧोрджाрди рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖рдХрд░्рдоी рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдХрдеा рдмрдиाрд░рд╕ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рддрдХ рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдЧांрдзी рдХी рдЕрд╕рд╣рдпोрдЧрдкрд░рдХ рдиीрддि, рдФрдж्рдпौрдЧीрдХрд░рдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рддрдеा рд╕्рд╡рдЫंрдж рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдмрд▓िрджाрди рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдоुрдЦ्рдп рдкाрдд्рд░ рд╕ूрд░рджाрд╕ рд╣ै। рдЬिрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै।

    ‘рдХрд░्рдорднूрдоि’ (1932) рдпрджि рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЪेрддрдиा рд╕े рдоंрдбिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै рддो рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा (1904) рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं  рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдЬो рд╡िрдзрд╡ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡िрд╖рдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдШुрдЯ-рдШुрдЯрдХрд░ рдЬी рд░рд╣ी рднाрд░рддीрдп рдиाрд░ी рдХी рд╡िрд╡рд╢рддाрдУं рдФрд░ рдиिрдпрддि рдХा рд╡ृрд╣рдд рдЖрдЦ्рдпाрди рд╣ै, рддो рд╡рд╣ी рдиिрд░्рдорд▓ा (1927) рдЕрдирдоेрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣ рдФрд░ рджрд╣ेреЫ-рдк्рд░рдеा рдХी рджुःрдЦांрдд рдд्рд░ाрд╕рдж рдорд╣ाрдЧाрдеा рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।

    ‘рдЧрдмрди’(1930) рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХा рдЬिрддрдиा рд╕рдлрд▓ рдЪिрдд्рд░рдг рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рдЧрдмрди’ рдоें рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрддрдиा рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрди्рдпрдд्рд░ рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै। рдЖрднूрд╖рдг-рд▓ाрд▓рд╕ा рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХрдЪрд╣рд░िрдпों рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдзрдоाрдЪौрдХреЬी рддрдеा рдмेрдИрдоाрдиी рдПрд╡ं рдиाрд░ी рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХो рдмेрд╣рдж рдХрд░ीрдм рд╕े рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдФрдкрди्рдпाрд╕िрдХ  рдХрд▓ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕े рднी рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд░рдЪрдиा рд╣ैं।

    ‘рдХाрдпाрдХрд▓्рдк’ (1928) рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рд╡ाрдпрд╡ी рдФрд░ рдпोрдЧ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рд╕े рдоंрдбिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдХृрд╖рдХ-рдЬрдоींрджाрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдЗрд╕рдоें рднी рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै рдХिрди्рддु рдХрдеा рд╡िрди्рдпाрд╕ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╢िрдеिрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

    ‘рдЧोрджाрди’ (1936) рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЕрди्рдп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рд╕े рднिрди्рди рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी-рджृрд╖्рдЯीрдХोрдг рд╕े рдПрдХ рднाрд░рддीрдп рдХृрд╖рдХ рдХी рджीрди-рд╣ीрди рджрд╢ा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। рдЧोрджाрди рдХे рдкрд╣рд▓े рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдк्рд░ाрдпः рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рд░рд╣ा рд╣ै। рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рд╡े рдЙрдирдХा рд╕рдоाрдзाрди рдЖрджрд░्рд╢ рдоें рдХрд░рддे рд░рд╣े। рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡े рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рдЖрджрд░्рд╢ोрди्рдоुрдЦ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рд░рд╣े। рдкрд░рди्рддु ‘рдЧोрджाрди’ рдоें рд╣ोрд░ी рдХे рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкुрд░ाрдиा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЫोреЬ рджिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╡े  рдкूрд░्рдгрддрдпा рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рд░рд╣े рд╣ैं। ‘рдЧोрджाрди’ рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╡рд░िрд╖्рда рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡ рдХा рдХрдерди рд╣ै- “1936 рдоें ‘рдЧोрджाрди’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдПрдХ рдирдпा рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдмिंрджु рдеा, рд╡рд╣ी рдЖрдЬ рднी рдЗрд╕рдХा рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдмрдиा рд░рд╣рдиा рдЗрд╕рдХे рдХाрд▓рдЬрдпी рд╣ोрдиे рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рд╣ोрд░ी рд╕рд░ीрдЦे рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рддрдм рдЪाрд╣े рдЬिрддрдиे рднिрди्рди рд░рд╣े рд╣ों, рд▓ेрдХिрди рдХिंрдЪिрдд рдмрджрд▓े рд╣ुрдП рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рд╡े рдЖрдЬ рднी рдоौрдЬूрдж рд╣ैं। рдЦेрддी рдХा рджिрдиोंрджिрди рдЕрдиुрдд्рдкाрджрдХ рд╣ोрддे рдЬाрдиा, рдХिрд╕ाрди рдХी рдЕрдкрдиी рдмेрджрдЦрд▓ी, рдХृрд╖ि рдордЬрджूрд░ों рдХा рд╢рд╣рд░ों рдХी рдУрд░ рдкрд▓ाрдпрди, рдХिрд╕ाрди рд╕े рдордЬрджूрд░ рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдФрд░ рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рдиे рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдЖрдЬ рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХृрдд рднाрд░рдд рдХा рдпрдеाрд░्рде рд╣ै, рд╡рд╣ рдПрдХ рдирдП ‘рдЧोрджाрди’ рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рджрд░рдкेрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै।”6

    рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡ ‘рдЧोрджाрди’ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं- “рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рд╣ोрд░ी рджेрд╢рдЬ рд╕рдд्рддा-рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╕े рд╣ी рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рдеा। рдЙрд╕े рдЦेрдд рд╕े рдмेрджрдЦрд▓ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЧाँрд╡ рдХे рдкुрд░ोрд╣िрдд рдФрд░ рдоुрдЦिрдпा рдеे। рд╣ोрд░ी рдХे рдд्рд░ाрд╕рджी рдХे рдоूрд▓ рдоें рджो рдШрдЯрдиाрдПँ рдеी- рдж्рд╡ाрд░ рдкрд░ рдЦूँрдЯे рд╕े рдмंрдзी рдЧाрдп рдХा рдорд░рдиा рдФрд░ рдмेрдЯे рдЧोрдмрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЧैрд░-рдмिрд░ाрджрд░ी рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдЭुрдиिрдпा рдХो рдкрдд्рдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдиा। рд╣ोрд░ी рдЗрди рджोрдиों рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдирд╣ीं рдеा। рд▓ेрдХिрди рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╢ूрдж्рд░ рд╣ोрдиे рдХी рдиिрдпрддि рдХे рдЪрд▓рддे рдЙрд╕े рдзрд░्рдо, рдмिрд░ाрджрд░ी, рдорд░рдЬाрдж рдХे рдмंрдзрдиों рдоें рдЬрдХреЬ рдХрд░ рдкрд╣рд▓े рдЬुрд░्рдоाрдиा рдФрд░ рдбांреЬ рдХे рдмрд╣ाрдиे рдХрд░्рдЬ рдХे рдЬाрд▓ рдоें рдлँрд╕ाрдпा рдЧрдпा, рдлिрд░ рдЙрд╕рдХी рдЬрдоीрди-рдЬाрдпрджाрдж рдЧिрд░рд╡ी рд░рдЦ рдХрд░ рдХिрд╕ाрди рд╕े рдордЬрджूрд░ рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ां рдк्рд░ेрдордЪंрдж рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЙрд╕ рд╡िрднेрджрдХाрд░ी рдЬाрддिрдЧрдд рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдмेрдкрд░्рджा рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬो рдЖрдЬ рдХे рднाрд░рдд рдХा рд╕рдЪ рд╣ै।”7

    рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЙрдирдоें рдПрдХ рдКंрдЪे рд╕्рддрд░ рдХी рдоाрдирд╡рддा рдХो рдЬрди्рдо рджे рд╕рдХा; рд╡рд╣ рдоाрдирд╡рддा рдЬो рд╢ोрд╖िрддों рдХे рд▓िрдП рд╡ेрджрдиा рд╕े рднрд░ी рд╣ुрдИ рдеी рдФрд░ рд╢ोрд╖рдХों рдХे рд▓िрдП рдШृрдгा рд╕े। ‘рдЧोрджाрди’ рдХे рд╕िрд▓िрдпा-рдоाрддाрджीрди рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рд╕िрд▓िрдпा рдХा рдкिрддा рд╣рд░рдЦू рдЪрд░्рдордХाрд░ рдЕрдзिрдХाрд░рдкूрд░्рд╡рдХ рдпрд╣ рдоांрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि ‘рддुрдо рд╣рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдирд╣ीं рдмрдиा рд╕рдХрддे, рдоुрджा рд╣рдо рддुрдо्рд╣ें рдЪрдоाрд░ рдмрдиा рд╕рдХрддे рд╣ैं... рд╣рдоाрд░ी рдЗрдЬ्рдЬрдд рд▓ेрддे рд╣ो, рдЕрдкрдиा рдзрд░рдо рд╣рдоें рджो।’ рд╣рд░рдЦू рдж्рд╡ाрд░ा рдкंрдбिрдд рдоाрддाрджीрди рдХे рдоुँрд╣ рдоें рд╣рдб्рдбी рдбाрд▓рдиे рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕ोрдЪ-рд╕рдордЭрдХрд░ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХा рдзाрд░्рдоिрдХ рдоुрд╣ाрд╡рд░ा рдЕрдкрдиाрддे рд╣ैं, рдХ्рдпोрдХि рдЬो рдзрд░्рдо рдоाрдд्рд░ ‘рдЦाрдирдкाрди’, ‘рдЫूрдд рд╡िрдЪाрд░’ рдкрд░ рдЯिрдХा рд╣ुрдЖ рдеा рдЙрд╕े ‘рдЬрдиेрдК рддोреЬрдиे’ рдФрд░ рдЦाрдирдкाрди рдХो рдн्рд░рд╖्рдЯ рдХрд░рдХे рд╣ी рдЪुрдиौрддी рджी рдЬा рд╕рдХрддी рдеी। рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡ рдкुрдиः ‘рдЧोрджाрди’ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рд╕рд╣ी рдЕрд░्рде рдоें ‘рдЧोрджाрди’ рдЖрдЬाрджी рдХे рдкूрд░्рд╡ рдмрдирддे рд╣ुрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рд░ूрдкрдХ рд╣ै। рдЗрд╕े рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХी рдорд╣ाрдЧाрдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ीрдоिрдд рди рдХрд░рдХे рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рднाрд╖्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдкреЭा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। ‘рдЧोрджाрди’ рдХे рдЬिрди рдЕंрд╢ो рдХो рдирдЧрд░ीрдп рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХी рдлाँрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирдиे рдХा рд╕рд░рд▓ीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЙрди्рд╣ीं рдоें рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдмрдирдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬрдирддंрдд्рд░ рдХी рд╡िрдХृрддि рдХी рдкрд╣рдЪाрди рднी рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд░ाрдп рд╕ाрд╣рдм, рдоेрд╣рддा, рдЦрди्рдиा рдФрд░ рдоिрд░्рдЬा рд╕рд░ीрдЦे рдЖрд░ाрдорддрд▓рдм рднू-рд╕्рд╡ाрдоिрдпों, рдмौрдж्рдзिрдХों, рдкूрдЬीрдкрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдкुрд╖्рдкिрдд-рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЬрдирддंрдд्рд░ рдХी рдиींрд╡ рдбाрд▓ेрдЧा, рдЗрд╕рдХे рднрд░рдкूрд░ рд╕ंрдХेрдд рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЧोрджाрди рдоें рджिрдП рд╣ैं।”8

    ‘рдоंрдЧрд▓рд╕ूрдд्рд░’ (1936) рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдЕंрддिрдо рдФрд░ рдЕрдкूрд░्рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЗрд╕  рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд╕िрд░्рдл рдЪाрд░ рдЕрдз्рдпाрдп рд╣ी рд▓िрдЦे рдЬा рд╕рдХे। рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдЗрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЖрдд्рдордЪрд░िрдд рдиिрдмрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ा рдеा। ‘рдоंрдЧрд▓рд╕ूрдд्рд░’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдпрд╣ рдЕंрд╢ рд╡िрд╢ेрд╖рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ोрдЧा рдЬिрд╕рдоें рджेрд╡рдХुрдоाрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं- “рд╣ाँ, рджेрд╡рддा рд╣рдоेрд╢ा рд░рд╣ेंрдЧे рдФрд░ рд╣рдоेрд╢ा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рдЕрдм рднी рд╕ंрд╕ाрд░ рдзрд░्рдо рдФрд░ рдиीрддि рдкрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ुрдЖ рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै। рд╡े рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХी рдЖрд╣ुрддि рджेрдХрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рд╡िрджा рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ें рджेрд╡рддा рдХ्рдпों рдХрд╣ो? рдХाрдпрд░ рдХрд╣ो, рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рдХрд╣ो, рдЖрдд्рдорд╕ेрд╡ी рдХрд╣ो। рджेрд╡рддा рд╡рд╣ рд╣ै рдЬो рдЬो рди्рдпाрдп рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░े рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрдг рджे рджे। рдЕрдЧрд░ рд╡рд╣ рдЬाрдирдХрд░ рдЕрдирдЬाрди рдмрдирддा рд╣ै рддो рдзрд░्рдо рд╕े рдЧिрд░рддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдЙрд╕рдХी рдЖँрдЦों рдоें рдпрд╣ рдХुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЦрдЯрдХрддी рд╣ी рдирд╣ीं рддो рд╡рд╣ рдЕंрдзा рднी рд╣ै рдФрд░ рдоूрд░्рдЦ рднी, рджेрд╡рддा рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдирд╣ीं। рдФрд░ рджेрд╡рддा рдмрдирдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рднी рдирд╣ीं рджेрд╡рддाрдУं рдиे рд╣ी рднाрдЧ्рдп рдФрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рднрдХ्рддि рдХी рдоिрде्рдпाрдПँ рдлैрд▓ाрдХрд░ рдЗрд╕ рдЕрдиीрддि рдХो рдЕрдорд░ рдмрдиाрдпा рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдиे рдЕрдм рддрдХ рдЗрд╕рдХा рдЕंрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ोрддा рдпा рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣ी рдЕंрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ोрддा рддो рдЗрд╕ рджрд╢ा рдоें рдЬीрдиे рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ोрддा। рдирд╣ीं, рдордиुрд╖्рдпों рдоें рдордиुрд╖्рдп рдмрдирдиा рдкреЬेрдЧा। рджрд░िंрджो рдХे рдмीрдЪ рдоें рдЙрдирд╕े рд▓реЬрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдеिрдпाрд░ рдмांрдзрдиा рдкреЬेрдЧा। рдЙрдирдХे рдкंрдЬो рдХा рд╢िрдХाрд░ рдмрдирдиा рджेрд╡рддाрдкрди рдирд╣ीं рдЬреЬрддा рд╣ै।”9

    27 рдлрд░рд╡рд░ी 1933 рдХे ‘рдЬाрдЧрд░рдг’ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЬिрддрдиा рдЕрди्рдпाрдп рдФрд░ рдЕрдиाрдЪाрд░ рд╣ै, рдЬिрддрдиा рдж्рд╡ेрд╖ рдФрд░ рдоाрд▓िрди्рдп рд╣ै, рдЬिрддрдиी рдоूрд░्рдЦрддा рдФрд░ рдЕрдЬ्рдЮाрдирддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓ рд░рд╣рд╕्рдп рдпрд╣ी рд╡िрд╖ рдХी рдЧाँрда рд╣ै। рдЬрдм рддрдХ рд╕ंрдкрдд्рддि рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рд╣ेрдЧा рддрдм рддрдХ рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЙрдж्рдзाрд░ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдордЬрджूрд░ों рдХे рдХाрдо рдШрдЯाрдЗрдП, рдмेрдХाрд░ों рдХो рдЧुрдЬाрд░ा рджीрдЬिрдпे, рдЬрдоीрджाрд░ों рдФрд░ рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдШрдЯाрдЗрдП, рдордЬрджूрд░ों рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕्рд╡рдд्рд╡ों рдХो рдмреЭाрдЗрдП, рд╕िрдХ्рдХे рдХे рдоूрд▓्рдп рдШрдЯाрдЗрдП, рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЪाрд╣े рдЬिрддрдиे рд╕ुрдзाрд░ рдЖрдк рдХрд░ें; рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдЬीрд░्рдг рджीрд╡ाрд░ рдЗрд╕ рдЯीрдкрдЯाрдк рд╕े рдирд╣ीं рдЦреЬी рд░рд╣ рд╕рдХрддी। рдЗрд╕े рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рдЧिрд░ाрдХрд░ рдЙрдаाрдиा рд╣ोрдЧा।”10

    рд╢्рд░ी рдЬ्рдпोрддिрдк्рд░рд╕ाрдж ‘рдиिрд░्рдорд▓’ рдиे рдЙрди рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдПрд╡ं рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХो рдХाрд▓े рд░ंрдЧ рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдоें рдкुрдЬाрд░िрдпों рдФрд░ рдкुрд░ोрд╣िрддों рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЗрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдд्рдпंрдд рддीрдЦे рд╢рдм्рджों рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджिрдпा рд╣ै- “рд╣िрди्рджू рдЬाрддि рдХा рд╕рдмрд╕े рдШृрдгिрдд рдХोреЭ, рд╕рдмрд╕े рд▓рдЬ्рдЬाрдЬрдирдХ рдХрд▓ंрдХ; рдпрд╣ी рдЯрдХेрдкंрдеी рджрд▓ рд╣ै, рдЬो рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдЬोंрдХ рдХी рднांрддि рдЙрд╕рдХा рдЦूрди рдЪूрд╕ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдоाрд░्рдЧ рдоें рдпрд╣ी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдмाрдзा рд╣ै। ... рд╣рдоाрд░ा рдЖрджрд░्рд╢ рд╕рджैрд╡ рд╕े рдпрд╣ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЬрд╣ाँ рдзूрд░्рддрддा, рдкाрдЦрдг्рдб рдФрд░ рд╕рдмрд▓ो рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдмрд▓ों рдкрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рджेрдЦो, рдЙрд╕рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрдордиे рд░рдЦो, рдЪाрд╣े рд╣िрди्рджू рд╣ो, рдкрдг्рдбिрдд рд╣ो, рдмाрдмू рд╣ो, рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╣ो рдпा рдХोрдИ рд╣ो। рд╣рдоाрд░ा рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдп рдХेрд╡рд▓ рд╡िрджेрд╢ी рдЬुрдП рд╕े рдЕрдкрдиे рдХो рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬुрдП рд╕े рднी, рдЗрд╕ рдкाрдЦрдг्рдбी рдЬुрдП рд╕े рднी, рдЬो рд╡िрджेрд╢ी рд╢ाрд╕рди рд╕े рдЕрдзिрдХ рдШाрддрдХ рд╣ै।”11

    рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдкाрдд्рд░ рд╕ूрд░рджाрд╕, рд╣ोрд░ी, рдЧोрдмрд░, рдмрд▓рд░ाрдЬ, рдзрдиिрдпां, рдЭुрдиिрдпा рдФрд░ рдЗрдирдХे рдЬैрд╕े рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╣ैं। рдЙрдирдоे рд╡рд╣ рдиिрд╖्рдаा, рдЙрдд्рд╕рд░्рдЧ рдХी рднाрд╡рдиा, рд╕ंрдпрдо, рд╕ंрддोрд╖, рдЙрдж्рджрдо рд╕े рдк्рд░ेрдо, рд╕ाрдоूрд╣िрдХрддा рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि, рдзैрд░्рдп рдЗрдд्рдпाрджि рдЧुрдг рднी рд╣ै рдЬो рд╣рдоें рдЕрди्рдпрдд्рд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддे рдФрд░ рдЬो рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдКँрдЪा рд╕े рдКँрдЪा рд╕рдо्рдоाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдоें рд╡े рддрдд्рд╡ рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рд╣рдо рд╕ुंрджрд░ рд╕े рд╕ुंрджрд░, рдЙрдЪ्рдЪ рд╕े рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоाрдиो рдХुрдо्рд╣ाрд░ рдХी рдоिрдЯ्рдЯी-рд╕ा рд╣ै рдЬिрд╕рдХो рдЕрдЪ्рдЫा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ांрдЪा рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рд░ूрдкрд╡ाрди рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

    рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬो рдЧрд╣рд░ी рдЖंрддрд░िрдХ рд╕рдордЭ рдеी рд╡рд╣ рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рд╕ाрде рдорд╣ाрди рд▓ेрдЦрдХ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рджेрд╢ рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рдорддрднेрдж рдХिрддрдиे рд╣ी рдЧрд╣рд░े рдХ्рдпों рди рд╣ो рдкрд░рди्рддु рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рдПрдХ рдорд╣ाрди рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕рджैрд╡ рдмрдиी рд░рд╣ेрдЧी।

рд╕рди्рджрд░्рдн
1. рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп : рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕- рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда- 229, рдк्рд░рдХाрд╢рди- рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा. рд▓ि.          1 рдмी., рдиेрддाрдЬी рд╕ुрднाрд╖ рдоाрд░्рдЧ, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी- 110002, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2003
2. ‘рдЧोрджाрди’ рдФрд░ рджрд▓िрдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ- рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि, рдкृрд╖्рда- 71, ‘рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, рдЕрдк्рд░ैрд▓- 2009
3. ‘рдЧोрджाрди’ рдФрд░ рджрд▓िрдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ- рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि, рдкृрд╖्рда- 71, ‘рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, рдЕрдк्рд░ैрд▓- 2009
4. ‘рдЧोрджाрди’ рдФрд░ рджрд▓िрдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ- рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि, рдкृрд╖्рда- 71, ‘рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, рдЕрдк्рд░ैрд▓- 2009
5. ‘рдЧोрджाрди’ рдФрд░ рджрд▓िрдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ- рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि, рдкृрд╖्рда- 71, ‘рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, рдЕрдк्рд░ैрд▓- 2009
6. ‘рдЬрд╣ाँ рд╕े рд░ोрд╢рдиी рдХी рд▓рдХीрд░ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै’- рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡, рдЬрдирд╕рдд्рддा, 31 рдЬुрд▓ाрдИ, 2016
7. ‘рдЬрд╣ाँ рд╕े рд░ोрд╢рдиी рдХी рд▓рдХीрд░ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै’- рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡, рдЬрдирд╕рдд्рддा, 31 рдЬुрд▓ाрдИ, 2016
8. ‘рдЬрд╣ाँ рд╕े рд░ोрд╢рдиी рдХी рд▓рдХीрд░ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै’- рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡, рдЬрдирд╕рдд्рддा, 31 рдЬुрд▓ाрдИ, 2016
9. рд▓ोрдХрджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп- рдЪंрдж्рд░рдмрд▓ी рд╕िंрд╣, ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा’ рдЖрд▓ेрдЦ рд╕े, рдкृрд╖्рда-137, рдк्рд░рдХाрд╢рди- рдкीрдкुрд▓्рд╕              рд▓िрдЯрд░ेрд╕ी, 517 рдордЯिрдпा рдорд╣рд▓, рджिрд▓्рд▓ी- 110006, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 1986
10. рд▓ोрдХрджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп- рдЪंрдж्рд░рдмрд▓ी рд╕िंрд╣, ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा’ рдЖрд▓ेрдЦ рд╕े, рдкृрд╖्рда-138, рдк्рд░рдХाрд╢рди- рдкीрдкुрд▓्рд╕              рд▓िрдЯрд░ेрд╕ी, 517 рдордЯिрдпा рдорд╣рд▓, рджिрд▓्рд▓ी- 110006, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 1986
11. рд▓ोрдХрджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп- рдЪंрдж्рд░рдмрд▓ी рд╕िंрд╣, ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा’ рдЖрд▓ेрдЦ рд╕े, рдкृрд╖्рда-139, рдк्рд░рдХाрд╢рди- рдкीрдкुрд▓्рд╕             рд▓िрдЯрд░ेрд╕ी, 517 рдордЯिрдпा рдорд╣рд▓, рджिрд▓्рд▓ी- 110006, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 1986

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।