рдЦुрд╢рдмू рдХुрдоाрд░ी
рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд░ाँрдЪी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд░ाँрдЪी
рджूрд░рднाрд╖: 7903143753
k.k01031988@gmail.com
рджूрд░рднाрд╖: 7903143753
k.k01031988@gmail.com
рдЕрдкрдиे рд╢ोрдз рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдЬрдм рдоुрдЭे рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा рдХे рдмाрд░े рдоें рдкрддा рдЪрд▓ा, рдЬो рдХि рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдХे рдЕрдирди्рдп рдоिрдд्рд░ рд╣ैं, рддो рдЙрдирд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдХिрдпा। рдмрддाрддे рдЪрд▓ें рдХि рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рд╢ाрд╕рди рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡िрднिрди्рди рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдкैंрддीрд╕ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд▓ोрдХ рдХрд▓ा рдкाрд░िрд╖рдж рдХे рдк्рд░рдердо рд╕рдЪिрд╡ рддрдеा рдбॉ. рд╣рд░िрд╕िंрд╣ рдЧौрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдкूрд░्рд╡ рдХुрд▓рдкрддि рднी рд░рд╣ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдпрдж्рдпрдкि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдЭे рдоिрд▓рдиे рдХा рд╕рдордп рддो рдирд╣ीं рджिрдпा, рдкрд░ рдЬिрд╕ рддрдд्рдкрд░рддा рд╡ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоेрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рддैрдпाрд░ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рд╢्рдиाрд╡рд▓ी рдХा рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░ рдЕрдкрдиे рд╣ाрдеों рд╕े рд▓िрдЦा,рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдХोрдИ рдЕрди्рдп рджे рд╕рдХे। рдЕрд╕्рд╕ी рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпाрдзिрдпों рдХे рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рд╣ाрдеों рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоेрд░े рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдЬिрд╕ рдИрдоाрдирджाрд░ी рд╕े рджिрдП рд╣ैं рдЙрд╕े рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдпрд╣ी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╕рдЪ्рдЪे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ेрд╡ी рдХी рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╣ै। рдРрд╕े рдХрд░्рдорда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣рдоाрд░ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░ंрддрд░ рдирдП рдХीрд░्рддिрдоाрди рдЧрдв़рддे рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдбाрд▓े рдЧрдП рдк्рд░рдХाрд╢ рдиे рдоुрдЭे рдПрдХ рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै рджुрд╖्рдпंрдд рдХो рд╕рдордЧ्рд░рддा рдХे рд╕ाрде рд╕рдордЭрдиे рдоें। (рдЦुрд╢рдмू рдХुрдоाрд░ी)
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ –
рдЦुрд╢рдмू: рдЖрдк рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдХो рдХрдм рд╕े рдФрд░ рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рдЬाрдирддे рд╣ैं?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдд्рдпाрдЧी рд╕े рдоेрд░ा рдкрд░िрдЪрдп рдЕрдкрдиे рдХрдеाрдХाрд░ рджोрд╕्рдд рд╢ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ुрдЖ рдеा। рдоैं рд╢ाрд╕рдХीрдп рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬрдЧрджрд▓рдкुрд░ (рдмрд╕्рддрд░) рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдЕрдм рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़, рдоें рд╣िंрджी рдХा рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрддा рдеा। 1960 рдоें рдоैं рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рд▓ोрдХрд╕ेрд╡ा рдЖрдпोрдЧ, рдЗрди्рджौрд░ рдоें рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрддा рдХे рдкрдж рдкрд░ рд╕ंрдкुрд╖्рдЯि рдХे рд▓िрдП рдЗрди्рдЯрд░рд╡्рдпू рджेрдиे рдЧрдпा рдеा। рд╡рд╣ाँ рд╕े рд▓ौрдЯрддे рд╣ुрдП рднोрдкाрд▓ рдХे рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдХेंрдж्рд░ рдоें, рд╢ाрдиी рдХे рдкрдд्рд░ рдХे рд╕ाрде, рджुрд╖्рдпंрдд рд╕े рдоिрд▓рдиे рдЪрд▓ा рдЧрдпा рдеा। рд╡рд╣ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдоुрд▓ाрдХाрдд рдеी। 1961 рдоें рдоेрд░ा рддрдмाрджрд▓ा рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╣рдоीрджिрдпा рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рднोрдкाрд▓ рдоें рд╣ो рдЧрдпा। рднोрдкाрд▓ рдХे рд╕рд░рдХाрд░ी рдХ्рд╡ाрд░्рдЯрд░्рд╕ рдоें рджुрд╖्рдпंрдд рдФрд░ рдоेрд░ा рдЕрд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рд▓рдЧрднрдЧ рдЖрдордиे – рд╕ाрдордиे рдеा। 1962 рдоें рд╢ाрдиी (рднाрдпा рднोрдкाрд▓) рджिрд▓्рд▓ी рдЧрдпा рдеा – рдоुрдЭे рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░। рдЙрд╕рдХे рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рднोрдкाрд▓ – рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоें рджुрд╖्рдпंрдд рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рдоुрд▓ाрдХ़ाрддों рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ।
рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी, рднोрдкाрд▓ рдХेंрдж्рд░ рдоें рджुрд╖्рдпंрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЕрдзिрдХाрд░ी рдеा। рдЙрд╕рдХा рдкрд╣рд▓ा рдХाрд╡्рдп – рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╕ूрд░्рдп рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд’, 1957 рдоें рдЖ рдЪुрдХा рдеा рдФрд░ рдирдП рдХрд╡िрдпों рдоें рдЙрд╕рдХा рдиाрдо рдЪрд░्рдЪिрдд рдеा।
рдЦुрд╢рдмू: рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдоें рдЗंрд╕ाрди рдХे рджो рд░ूрдк рд╣ोрддे рд╣ैं – рдПрдХ рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рддрдеा рджूрд╕рд░ा рдХрд╡ि рд░ूрдк! рдЖрдк рдЙрдирдХे рдХिрд╕ рд░ूрдк рдХो рдмрдб़ा рдпा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдХ्рдпों?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдоैं рд╕рдордЭрддा рд╣ूँ рдХि рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдЧрдд рдЕрд▓рдЧ – рдЕрд▓рдЧ рдХोрдЯिрдпाँ рдпा рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рдирд╣ीं рд╣ोрддी।
‘рд░рдЪрдиा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рднूрдоिрдХा’рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдоैं рдХрд╣ рдЪुрдХा рд╣ूँ рдХि “рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ी рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдФрд░ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рднी рддрдп рдХрд░рддा рд╣ै। рджुрд╖्рдпंрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рдЦाрд╕ा рд╕ुрди्рджрд░, рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдФрд░ рдк्рдпाрд░ा рдЗंрд╕ाрди рдеा рдФрд░ рдХрджाрдЪिрдд рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдХा рдХрд╡ि рд░ूрдк рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдФрд░ рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ै।
рдЦुрд╢рдмू: рдПрдХ рдЧ़рдЬ़рд▓рдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рджुрд╖्рдпंрдд рдХा рдпрд╢ рдЬрдЧрдд рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै, рдкрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рдХрд╡ि рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдк рдЙрди्рд╣ें рдХिрддрдиा рд╕рдлрд▓ рдкाрддे рд╣ैं?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдЧ़рдЬ़рд▓ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें ( рд╡िрд╢ेрд╖ рдХрд░ рд╣िрди्рджी рдЧ़рдЬ़рд▓ рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें) рджुрд╖्рдпंрдд рдХो рдЦूрдм рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдоिрд▓ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдоेрд░ी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡िрдпों рдоें рдЙрд╕рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЧ़рдЬ़рд▓ рдХे рд╢ाрдпрд░ाрдиा рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡рд╣ рдоुрдЭे рдЙрддрдиा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╢ाрдпрд░ рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा, рдЬिрддрдиा рдХि рдЙрд░्рджू рдХा рдФрд╕рдд рд╢ाрдпрд░ рднी рд╣ोрддा рд╣ै। рдмрд╣рд░рд╣ाрд▓ рдоैंрдиे рдЙрд╕рдХे рдХрд╡ि рдФрд░ рдХाрд╡्рдп -рдиाрдЯрдХрдХाрд░ рдХे рд░ूрдкों рдкрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдХाрд╡्рдп- рдиाрдЯрдХ ‘рдПрдХ рдХंрда рд╡िрд╖рдкाрдпी’ рдоेрд░ी рдирдЬрд░ рдоें рдЙрд╕рдХी рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рд░рдЪрдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕рдХा magnum opus рд╣ै।
рдЦुрд╢рдмू: рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдЙрди्рд╣ें рд╣ाрд░ा рд╣ुрдЖ рдпा рдкрд▓ाрдпрди рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рджेрдЦा рд╣ै? рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдиिрд░ाрд╢ा рдФрд░ рдкрд▓ाрдпрди рдХे рднाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдоैंрдиे рджुрд╖्рдпंрдд рдХो рд╣рдоेрд╢ा рдПрдХ рджрдмंрдЧ, рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा рдХी рд╣рдж рддрдХ рд╕्рд╡рдд्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ी рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा – рдкाрдпा рд╣ै। рдиिрд░ाрд╢ा рдФрд░ рдкрд▓ाрдпрди рди рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рдеे рдФрд░ рди рдЙрд╕рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рд╣ैं। рд╣ाँ, рдЕрдкрдиी рдЗрдХрд▓ौрддी рдмेрдЯी рдЕрд░्рдЪрдиा (рдЬिрд╕े рд╡рд╣ рдмेрд╣рдж рдк्рдпाрд░ рдХрд░рддा рдеा) рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рд╕े рдЙрд╕े рдЧрд╣рд░ा рдоाрдирд╕िрдХ рдЖрдШाрдд рд▓рдЧा рдеा рдФрд░ рдХрджाрдЪिрдд рдЙрд╕ी рдордиोрджрд╢ा рдоें рдЙрд╕рдиे рдХुрдЫ рдРрд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦी рд╣ो, рдЬिрдирдоें рдиिрд░ाрд╢ा рдХी рдЭрд▓рдХ рд╣ै। рджुрд╖्рдпंрдд рдХे рджो рдмेрдЯे – рдЖрд▓ोрдХ рдФрд░ рдЕрдкूрд░्рд╡ рд╣ैं। рджुрд╖्рдпंрдд рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдЕрд░्рдЪрдиा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдЬрд╣ाँ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рдеा рд╡рд╣ाँ рдЙрд╕рдХी рдмेрдЯी рдиे рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо-рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрд▓ рднрд░ рдоें рд╣ी рдПрдХ рд╕рдб़рдХ рд╣ाрджрд╕े рдоें рдмेрдЯी-рджाрдоाрдж рджोрдиों рдХी рдЕрд╕ाрдордпिрдХ рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдпी। рдпрд╣ी рджुःрдЦ, рдоुрдЭे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рджुрд╖्рдпंрдд рдХे рд╣ृрджрдпाрдШाрдд рдФрд░ рдЕंрдд рдХा рдХाрд░рдг рдмрдиा।
рдЦुрд╢рдмू: рдЙрдирдХी рдЬो рдХрд╡िрддाрдПँ рдк्рд░ेрдордкрд░рдХ рд╣ैं, рд╡े рдХिрди्рд╣ें рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ैं? рдпрдж्рдпрдкि рдк्рд░ेрдордкрд░рдХ рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдЖрд╡ेрдЧ рд╡ рдмрд╣ुрд▓рддा рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдХрдо рд╣ोрддा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдЬрд╣ाँ рд╡े ‘рд╡ाрд╕рдиा рдХा рдЬ्рд╡ाрд░’, ‘рдЧीрдд рддेрд░ा’, ‘рдПрдХ рдкрдд्рд░ рдХा рдЕंрд╢’, рдЖрджि рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рддो рдЖрдЦिрд░ी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें ‘рддुрдЭे рдХैрд╕े рднूрд▓ рдЬाрдКँ’, ‘рдорди рдирд╣ीं рднрд░ा’ рдЬैрд╕ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдордз्рдп рдоें рдХौрди рд╣ैं?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдЕрдкрдиी рд░ूрдоाрдиी рдФрд░ рдк्рд░ेрдордкрд░рдХ рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рджुрд╖्рдпंрдд рдиे рдмрдб़ी рдмेрдмाрдХी рд╕े рдЕрдкрдиी рдордиोрднाрд╡рдиाрдУं рдХो рд╕ीрдзी, рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рдЦुрд▓ी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджी рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╕ूрд░्рдп рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд’ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдХी рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ेрдоिрдХा рдХो рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЖрд╡ाрдЬों рдХे рдШेрд░े’ рднोрдкाрд▓ рдХी рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ेрдоिрдХा рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдХा рдЖрд╡ेрдЧ рдФрд░ рдЖрд╡ेрд╢ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЙрджाрдд्рдд-рдЕрдиुрджाрдд्рдд рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХे рдордиोрд╡ेрдЧों рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣рдоेрд╢ा рдПрдХ рд╕ी рдирд╣ीं рд░рд╣рддी। рдЬीрд╡рди рдХे рдШाрдд- рдк्рд░рддिрдШाрдд рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдоें рдЙрддाрд░-рдЪрдв़ाрд╡ рдЖрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рдк्рд░ेрдо рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо рдХे рдЖрд▓ंрдмрди рдХрд╣ीं рднी рдЕрд╢рд░ीрд░ी рдпा рдЕрдоूрд░्рдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЕंрддрд░ंрдЧ рдХ्рд╖рдгों рдоें рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдмाрд░े рдоें рдоुрдЭрд╕े рдЦुрд▓рдХрд░ рдмाрддें рдХрд░рддा рдеा।
рдЦुрд╢рдмू: рдкूрд░्рд╡ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЖрдЦिрд░ी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдоें рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдк्рд░ेрдордЧीрдд рдХрдо рд╣ोрддे рдЧрдП рдкрд░ рдиिрд░ाрд╢ा рдФрд░ рдХ्рд╖ोрдн рдХा рд╕्рд╡рд░ рд╕рдШрди рд╣ोрддा рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрдЦिрд░ рдХौрди рд╕ी рдРрд╕ी рджрд╢ाрдПँ рдеीं рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдиिрд░ाрд╢ рдХिрдП рдЬा рд░рд╣ीं рдеीं। рдПрдХ рдЬीрд╡рдЯ рдФрд░ рдЖрд╕्рдеा рдХे рдХрд╡ि рдХा рдпूँ рдиिрд░ाрд╢ рд╡ рд╣рддाрд╢ рд╣ो рдЬाрдиा рдХ्рдпा рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै? рдпे рдХिрддрдиा рдЙрдЪिрдд рд╣ै?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡рди- рдпाрдд्рд░ा рдХे рджौрд░ाрди рдЬैрд╕े – рдЬैрд╕े рдоाрдирд╕िрдХ рдФрд░ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╡िрдз рдЕрдиुрднрд╡ рд╕ंрдкрди्рди, рд╡рдпрд╕्рдХ рдФрд░ рдк्рд░ौрдв़ рд╣ोрддा рдЬाрддा рд╣ै рд╡ैрд╕े – рд╡ैрд╕े рд░ूрдоाрдиी рдЖрд╡ेрдЧ рдердорддा – рдеिрд░ाрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рд╕рд░ीрдЦे рджुрд░्рдзрд╖ рдЬीрд╡рдЯ рдФрд░ рджुрд░्рджांрдд рдЖрд╕्рдеा рдХे рдХрд╡ि рдиे рднी рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд░ाрдЧ рдоें рдиिрд░्рд╡ेрдж рдФрд░ рд╡ैрд░ाрдЧ्рдп рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦीं। ‘рдЬुрд╣ी рдХी рдХрд▓ी’, ‘рдЕрднी рди рд╣ोрдЧा рдоेрд░ा рдЕрди्рдд, рдЕрднी – рдЕрднी рддो рдоेрд░े рдЬीрд╡рди рдоें рдЖрдпा рд╣ै рд╡рд╕ंрдд’ рдФрд░ ‘рдЬाрдЧो рдлिрд░ рдПрдХ рдмाрд░’ рд╕рд░ीрдЦी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╣ी ‘рдзिрдХ् рдЬीрд╡рди рдХो, рдЬो рдкाрддा рд╣ी рдЖрдпा рд╡िрд░ोрдз’ рдпा ‘рд╕्рдиेрд╣ рдиिрд░्рдЭрд░ рдмрд╣ рдЧрдпा рд╣ै’, рд░ेрдд рдЬ्рдпों рддрди рд░рд╣ рдЧрдпा рд╣ै’ рд╕рд░ीрдЦी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦीं рд╣ैं। рдпрд╣ рдЬीрд╡рди рдХी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЧрддि рд╣ै।
рдЦुрд╢рдмू: рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдк्рд░ेрдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рджेрд╢рдк्рд░ेрдо рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдЬрдЧ рд╡ рд╕рдЪेрдд рдиाрдЧрд░िрдХ, рдирд╡ीрдирддा рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ी рд╡ рдХ्рд░ांрддि рдХे рдЕрдЧ्рд░рджूрдд рдХे рдоिрд▓े – рдЬुрд▓े рд╕्рд╡рд░ рд╕ुрдирдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдкрд░ рдЖрдкрдХी рдирдЬрд░ рдоें рдЙрдирдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рд╡рд░ рдХ्рдпा рд╣ै?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдЕрдкрдиे рдЕрди्рдп рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╡рдпрд╕्рдХों рдФрд░ рд╕рдоाрдирдзрд░्рдоा рдХрд╡िрдпों рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рднी рдк्рд░ेрдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рджेрд╢рд░ाрдЧ, рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा, рдЖрдд्рдордЪेрддрд╕ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рдЪेрддрд╕, рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдмोрдз, рдирд╡ीрдирддा рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдХ्рд░ांрддि рдХे рд╕्рд╡рд░ рдоिрд▓े – рдЬुрд▓े рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдм рдЙрд╕рдХी рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рдЕрдиुрднूрддि рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рдФрд░ рд╡्рдпाрдкрдХрддा рдХा рд╣ी рдирддीрдЬा рд╣ै। рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рд░рдЪрдиाрд╢ीрд▓рддा рдоें рдоुрдЭे рдПрдХ рдЕंрддрд░्рдиिрд╣िрдд рдЙрдд्рдХंрдаा (yearning) рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдЙрд╕े рдиिрдд рдирдпी рд░ाрд╣ों рдХा рдЕрди्рд╡ेрд╖ी рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ोрдд्рддрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рджेрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЖрдд्рдорддुрд╖्рдЯ, рдЖрдд्рдордоुрдЧ्рдз рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдмेрдЪैрдиी рдФрд░ рд╕рдордЧ्рд░рддा рдФрд░ рдкूрд░्рдгрддा рдХी рддीрд╡्рд░ рд▓рд▓рдХ рд╣ै।
рдЦुрд╢рдмू: рдПрдХ рд╕рдоृрдж्рдз рдХाрд╡्рдп- рд╕ंрд╕ाрд░ рд╡ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдХे рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рджुрд╖्рдпंрдд рдХो рди рддो рдХोрдИ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓ी, рди рд╣ी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░। рдЖрдк рдЙрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХौрди рд╕ा рдХाрд░рдг рдоाрдирддे рд╣ैं?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдЗрддрдиे рд╕рдоृрдж्рдз рд░рдЪрдиा рд╕ंрд╕ाрд░ рдФрд░ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдЧрдЬрд▓ों рдХा рд╢ाрдпрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рджुрд╖्рдпंрдд рдХो рдХोрдИ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕рд╣ाрдпрддा рдпा рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓ा, рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрди рд╕рдм рдХी рдЙрд╕рдиे рдлिрдХ्рд░-рдкрд░рд╡ाрд╣ рд╣ी рдирд╣ीं рдХी। рд╡рд╣ рд╕ंрдкрди्рди рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдеा, рдЕрдЪ्рдЫी рдЦाрд╕ी рдиौрдХрд░ी рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा, рдЙрд╕рдХी рдкрдд्рдиी рд░ाрдЬो рднाрднी, рд╕्рд╡рдпं рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╕ेрд╡ा рдоें рдеीं। рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХा рдоोрд╣рддाрдЬ рдирд╣ीं рдеा। рдХिрд╕ी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рди рддो рд╡рд╣ рд▓ाрд▓ाрдпिрдд рдеा рдФрд░ рди рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рдХोрдИ рдХोрд╢िрд╢ рдХी।
рдЦुрд╢рдмू: рдЧांрдзी рдЬी рдХी рд╣рдд्рдпा рдкрд░ рдмिрд▓рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡ рдХрдИ рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдХрд╡ि рджुрд╖्рдпंрдд ‘рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд╡िрд░ाрдо’рдХे рдмीрдЪ (рд╕рди्рджрд░्рдн 1965 рдХा рдпुрдж्рдз) рдоें рдЕрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рд╢ांрддि рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд╕िрд░्рдл рдЦрдб़े рдХрд░рддे рд╣ैं – рддो рдпे рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд╕िрд░्рдл рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рд╣ी рд╣ै рдпा рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЗрди рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдЬीрд╡рди рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдЙрдирдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЙрда рдЧрдпा рд╣ै?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдоैं рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдХि рджुрд╖्рдпंрдд рдиे рдЕрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рд╢ांрддि рдкрд░ рдХрд╣ाँ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рдЦрдб़े рдХिрдП рд╣ैं? рд╣ाँ рдЙрд╕рдиे рдпुрдж्рдз рдкрд░ реЫрд░ूрд░ рд╕рд╡ाрд▓ рдЦрдб़े рдХिрдП рд╣ैं। рдЙрд╕рдХे рдХाрд╡्рдп рдиाрдЯрдХ ‘рдПрдХ рдХंрда рд╡िрд╖рдкाрдпी’ рдХी рдХрдеा- рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкूрд░ा рд░рдЪрдиा рд╕рд░рдЧрдо рдпुрдж्рдз рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै। рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рдХे ‘рдЕंрдзा рдпुрдЧ’ рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рд╡рд╣ ‘рдпुрдж्рдз’ рдФрд░ ‘рдорд╣ाрднाрд░рдд’ рдХी рдЖрдд्рдпंрддिрдХ рдиिрд░рд░्рдердХрддा рдФрд░ рдЕрддाрд░्рдХिрдХрддा рдХो рднी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
рдЦुрд╢рдмू: рджुрд╖्рдпंрдд рдХा рдЕрдЪाрдирдХ рдЪрд▓ा рдЬाрдиा рдХिрддрдиा рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рдг рд░рд╣ा? рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рдЙрдирдХी рдоिрдд्рд░ рдоंрдбрд▓ी рдХे рд▓िрдП?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рджुрд╖्рдпंрдд рдХा рдЕрдЪाрдирдХ рдпों рдЪрд▓े рдЬाрдиा рд╣िрди्рджी рд░рдЪрдиा рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпंрдд рдХ्рд╖рддिрдХाрд░рдХ рд░рд╣ा। рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрднा рдЬрдм рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдЙрд░ुрдЬ рдкрд░ рдеी рддрднी (рдорд╣рдЬ рдмрдпाрд▓ीрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें) рдЕрд╕рдордп рдЙрд╕рдХा рдЪрд▓ा рдЬाрдиा рд╣рдо рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рджुрдЦрдж рдеा। рдЙрд╕рд╕े рдЕрдиेрдХ рдмрдб़ी рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рдЪрдиाрдУं рдХी рд╡ाрдЬिрдм рдЙрдо्рдоीрдж рд╣рдо рд╕рдмрдХो рдеी।
рдЦुрд╢рдмू: рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрдкेрдХ्рд╖्рдп рдХो рдЖрдк рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдХी рдЬीрд╡рди – рджृрд╖्рдЯि рд╡ рдХрд▓ा-рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднिрди्рди рдпा рд╕рдоाрди рдкाрддे рд╣ैं?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдоें рд╕рдо्рднрд╡рддः рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рдЬीрд╡рди - рджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рдХрд▓ा – рджृрд╖्рдЯि рднी рдЕрдиुрдкрдпुрдХ्рдд рд╕ी рд▓рдЧрддी рд╣ै। рд╕्рд╡рдпं рдХो рдк्рд░ाрдпोрдЬिрдд рдФрд░ рдк्рд░рдХ्рд╖ेрдкिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдордХाрд▓ीрди рдоाрд╣ौрд▓ рдоें, рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд╖्рдаाрд╡ाрди рд░рд╣рдХрд░ рд╣ी рдЕрдм рди рддो рдЬीрд╡рди рдпाрдкрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рди рд╕ाрд╣िрдд्рдп – рд╕ृрдЬрди। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдЬрдм рд╣рд░ рдЬीрд╡рди рдоूрд▓्рдп рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдХी рднेंрдЯ рдЪрдв़ рдЧрдпा рд╣ै, рддрдм рдиिрд╖्рдаाрд╡ाрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЦुрдж рдХो рдЕрдиुрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ी рдкाрддा рд╣ै।
рдЦुрд╢рдмू: рд░ाрдЬрдирдиैрддिрдХ рдХो рджुрд╖्рдпंрдд рдиे рд╣рдоेрд╢ा рдЖрдб़े рд╣ाрдеों рд▓िрдпा, рд╕рдо्рднрд╡рддः рдЗрд╕ рд▓िрдП рдХि рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рджेрд╢ рдХे рдЖрдордЬрди рд╕े рдеा। рд▓ेрдХिрди рдЕрдЧрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕्рд╡рдпं рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдЖрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓рддा рддो рдЖрдкрдХी рд░ाрдп рдоें рд╡े рдХिрддрдиा рд╕рдлрд▓ рдпा рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рджे рдкाрддें?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдПрдХ рдХрд╡ि – рд▓ेрдЦрдХ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдХ рдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рд╕े рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों – рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдмेрдмाрдХ рд░ाрдп рджेрдиा рдПрдХ рдмाрдд рд╣ै рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рд░ाрдЬрдирдиैрддिрдХ рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ोрдХрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рд╕рдХрдиा рдПрдХ рдмिрд▓्рдХुрд▓ рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рд╣ै। рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдФрд░ рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рд╕рд░ीрдЦी рдк्рд░рддिрднाрдПँ, рдоाрдирд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдЪрдоुрдЪ рджुрд░्рд▓рдн рд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡ो рдорд╣ाрди рд▓ेрдЦрдХ – рд╡िрдЪाрд░рдХ рдФрд░ рдЙрддрд░рдиे рд╣ी рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдФрд░ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд░ाрдЬрдиेрддा рднी рдеे। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдХाрд░्рд▓-рдоाрд░्рдХ्рд╕ рднी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╡िрдЪाрд░рдХ рддो рдеे, рд▓ेрдХिрди рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ाрдЬрдиेрддा рдирд╣ीं। … рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рд░ुрдЪि рднी рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдЬाрдиे рдХी рдирд╣ीं рдеी। рдЙрд╕рдХी рддрд░рд╣ рдХा ‘рдИрдоाрд▓рд╕िрд╡’ ‘рд╕ेंрдЯीрдоेंрдЯрд▓’ рд╡्рдпрдХ्рддि рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдоें рдоिрд╕рдлिрдЯ рд╣ी рд╣ोрддा।
рдЦुрд╢рдмू: рдЖрдк рдмрд╕्рддрд░ рдХे рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдз рд░рдЦрддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдХे рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд▓िрдП рджुрд╖्рдпंрдд рдиे рд╕рд░рдХाрд░ рд╕े рд░ाрд░ рдоोрд▓ рд▓िрдпा рдеा। ‘рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рд╕ूрд▓ी’ рдирдордХ рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦрдХрд░। рдЖрдк рдЙрд╕ рдкूрд░े рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдХो рдХैрд╕े рджेрдЦрддे рд╣ैं? рдХ्рдпा рдХुрдЫ рдФрд░ рднी рд▓ोрдЧ рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдХो рдЕрдкрдиी рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдпा рд╣ै?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдЬрдЧрджрд▓рдкुрд░ (рдмрд╕्рддрд░) рдоें рдоेрд░े рдЬीрд╡рди рдХे рдЖрд░ंрднिрдХ рдмीрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдмीрддे рд╣ैं। рдоैंрдиे рд╡рд╣ाँ рдХे рд╢ाрд╕рдХीрдп рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдиौрдХрд░ी рдХी рд╣ै। рдмрд╕्рддрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ाрдЬा рдк्рд░рд╡ीрд░рдЪंрдж рднंрдЬрджेрд╡, рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी рджेрд╡ी ‘рджांрддेрдИрд╢्рд╡рд░ी’ (рджांрддेрд╡ाрдб़ा рдоें рдЬिрдирдХा рдоूрд▓ рдоंрджिрд░ рд╣ै) рдХे рд░ाрдЬрдкुрд░ोрд╣िрдд рднी рдеे рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЙрди्рд╣ें рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рддрд░рд╣ рдкूрдЬрддे рднी рдеें। рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЙрдирдХा рд▓ाрд▓рди-рдкाрд▓рди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рддрд░рд╣ рд╣ुрдЖ рдеा рдФрд░ рдЙрдирдХा рд░ाрдЬ्рдп рд╣рдб़рдкрдиे рдХे рдЪрдХ्рдХрд░ рдоें рдЕँрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдПрдХ рджुрд░рднि рд╕ंрдзि рдФрд░ рд╕ाрдЬिрд╢ рдоें, рдЙрди्рд╣ें рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी ‘рд╕्рд▓ो рдЖрд░्рд╕ेрдиिрдХ’ рдкрд░ рд░рдЦा рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдирддीрдЬрддрди рдпुрд╡ा рдЕрд╡рд╕्рдеा рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рдЙрдирдоें рдХुрдЫ рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдХाрд░ рдЖ рдЧрдП рдеे – рдорд╕рд▓рди ‘рдпौрди-рдкрд░рдкीрдб़рди’ рдХे рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╡िрд▓рдиीрдХрд░рдг рдХे рддрд╣рдд рдЙрдирдХा рд░ाрдЬ्рдп рднी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдХा рдЕंрдЧ рдмрди рдЧрдпा।… рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рд╡ीрд░рдЪंрдж рднंрдЬрджेрд╡ рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा – рдоाрди-рд╕рдо्рдоाрди рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдоें рдЬ्рдпों рдХा рдд्рдпों рдмрдиा рд░рд╣ा। рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд░рдердпाрдд्рд░ा рдоें рд╡े рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рд╡िрд░ाрдЬрдоाрди рд╣ोрддे рдеें рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЙрдирдХा рд░рде рдЦींрдЪрдХрд░ рджूрд░ ‘рдХुрд▓्рд╣ाрдб़ाрдХोрдЯ’ рддрдХ рд▓े рдЬाрддे рдеें। рдХрднी-рдХрднी рдЙрдирдоें рдЕрдкрдиे ‘рд░ाрдЬрдд्рд╡’ рдФрд░ ‘рдк्рд░рднुрдд्рд╡’ рдХा рдЕрд╣ंрдХाрд░ рднी рдЬोрд░ рдоाрд░рдиे рд▓рдЧрддा рдеा рдЬिрд╕рд╕े рдХрдИ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЦрдб़ी рд╣ो рдЬाрддी рдеी। рдЙрдирдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рддрдеाрдХрдеिрдд рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдмрдЧाрд╡рдд рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдоैं рд╕्рд╡рдпं рднोрдкाрд▓ рдоें рд╣ी рдеा। рдЕрддः рдоेрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЕрдЦрдмाрд░ों – рд░ेрдбिрдпो рдФрд░ рдоौрдЦिрдХ рд╢्рд░ोрддों рдкрд░ рд╣ी рдЖрдзाрд░िрдд рдеी (рд╣ै)। рдЙрд╕ рдШрдЯрдиा рдоें рдк्рд░рд╡ीрд░рдЪंрдж рднंрдЬрджेрд╡ рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдЕрди्рддрд░рд╡िрд░ोрдзी рдЦ़рдмрд░ें рдлैрд▓ी рдХे рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдХрд╡िрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рдХुрдЫ рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рд╣ुрдП। рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдоें рдЙрд╕рдХे рдХुрдЫ рд╡िрд░ोрдзिрдпों рдФрд░ рднोрдкाрд▓ рдХे рдХुрдЫ рдкрдд्рд░рдХाрд░ों рдиे рдЙрд╕ рд╡िрд╡ाрдж рдФрд░ рдХрд╡िрддा рдХो рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдоुрдЦ्рдпрдоंрдд्рд░ी рдкंрдбिрдд рдж्рд╡ाрд░рдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рддрдХ рднी рдкрд╣ुँрдЪा рджिрдпा। рдоिрд╢्рд░ рдЬी рд╕्рд╡рдпं рдХрд╡ि рдФрд░ ‘рдХृрд╖्рдгाрдпрди’ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдеें। рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рд╡िрднाрдЧ рдФрд░ рд╕ूрдЪрдиा-рдк्рд░рдХाрд╢рди-рд╕ंрдЪाрд▓рдиाрд▓рдп рд╕ीрдзे рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдЕрдзीрди рдеा। рджुрд╖्рдпंрдд рдХी рдкेрд╢ी рд╣ो рдЧрдИ। рдЙрд╕рдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдХि рдЙрди्рд╣ें рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдФрд░ рд╡рд╕्рддुрд╕्рдеिрддि рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдФрд░ рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рдеी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддो рд╕ुрдиी-рд╕ुрдиाрдИ рдЕрдЦрдмाрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦ рджी рдеी। рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╕ेрд╡ा рдХे рдЖрдЪрд░рдг рд╕ंрд╣िрддा рдХे рддрд╣рдд рдЙрд╕рдиे рдоाрдлी рдоांрдЧ рд▓ी рдФрд░ рдоाрдорд▓ा рд░рдлा-рджрдлा рд╣ो рдЧрдпा। … рд╣ाँ, рджुрд╖्рдпंрдд рдХे рдХुрдЫ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ी рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХों рдиे рдЙрд╕ рдХрд╡िрддा рдХो, рдЙрд╕рдХे рдмाрдж, рдЦूрдм рдЙрдЫाрд▓ा рдФрд░ рджुрд╖्рдпंрдд рдХो рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдХрд╡ि рд╣ी рдирд╣ीं, рд╢рд╣ीрдж рдХा рджрд░्рдЬा рднी рджे рджिрдпा।
рдЦुрд╢рдмू: рдЖрдЬ рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдирд╣ीं рд╣ैं, рди рдЙрдирдХी рдХोрдИ рдЖрдд्рдордХрдеा рд╣ै। рддो рдЖрдкрдХी рдирдЬрд░ рдоें рдРрд╕े рдХौрди рд╕े рд╕्рд░ोрдд рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдкрдв़рдХрд░ рдЙрд╕ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХो рдаीрдХ рд╕े рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХे?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдХे рд╣рд░ рдХрд╡ि рдпा рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा рдирд╣ीं рд▓िрдЦी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдкрдв़рдХрд░ рд╣ी рдЙрдирдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХो рдаीрдХ рд╕े рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдоैं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рд▓िрдЦ рдЪुрдХा рд╣ूँ рдХि рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рд░рдЪрдиा рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдо-рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा (self-expression) рд╣ी рдирд╣ीं, рдЙрд╕рдХा рдЖрдд्рдо-рдЙрдж्рдШाрдЯрди (Self exposition) рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЯी. рдПрд╕. рдПрд▓िрдпрдЯ рдиे рд╣ी рддो рдХрд╣ा рд╣ै рдХि – “рдХрд╡िрддा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди (рд╣ी) рдирд╣ीं рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕े рдоोрдХ्рд╖ рднी рд╣ोрддी рд╣ै। (рдХोрд╖्рдардХ рдоेрд░े) poetry is not the expression of personality, but an escape from persona।ity”… рд▓ोрдЧों рдиे escape рдХा рдорддрд▓рдм ‘рдкрд▓ाрдпрди’ рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬрдм рдХि рдЙрд╕рдХा рдЕрд░्рде ‘рдоुрдХ्рддि – рдоोрдХ्рд╖’ рднी рд╣ै।
рдЦुрд╢рдмू: рдХ्рдпा рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдХी рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓िрдЦрдиे рдпा рдбाрдпрд░ी рд▓िрдЦрдиे рдХी рдХोрдИ рдпोрдЬрдиा рдеी?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдирд╣ीं, рдЙрд╕рдХी рдРрд╕ी рдХोрдИ рдпोрдЬрдиा рдирд╣ीं рдеी рдмрд▓्рдХि рдХुрдЫ рдХрд╡िрдпों рдХी ‘рдЖрдд्рдордХрдеा’ рдФрд░ ‘рдбाрдпрд░िрдпों’ рдХा рд╣рдо рджोрдиों рдордЬ़ाрдХ рднी рдЙрдб़ाрддे рдеे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें ‘рд╣ीрдирддा рдЧ्рд░ंрдеी’ рдХी ‘рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि’ рдХрд╣рддे рдеे рдХे рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓िрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рд╕рд░ीрдЦी рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдХрдордЬोрд░िрдпों рдХो рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдоुрдЭे рддो рдЕрдм рддрдХ рдкрдв़ी рдЧрдИ рд▓рдЧрднрдЧ рдХिрд╕ी рднी ‘рдЖрдд्рдордХрдеा’ рдоें рдирд╣ीं рдоिрд▓ा।
рдЦुрд╢рдмू: рдЕрдкрдиे рд▓ंрдЧोрдЯिрдпा рдпाрд░ рдХा рдЪрд▓ा рдЬाрдиा рдмрдб़ा рд╣ी рджाрд░ुрдг рджृрд╢्рдп рд░рд╣ा рд╣ोрдЧा! рдЖрдкрдХी рдХ्рдпा рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдеी рдЕрдЪाрдирдХ рдпрд╣ рдЦрдмрд░ рд╕ुрдирдХрд░?
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा: рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╡рд╣ рдмрдб़ा рд╣ी рджाрд░ुрдг рдФрд░ рд╣ृрджрдп рд╡िрджाрд░рдХ рдеा। рдоैं рди рдХेрд╡рд▓ рд╕्рддрдм्рдз рдмрд▓्рдХि рдиिрд╕्рд╕рд╣ाрдп рднी рд╣ो рдЧрдпा рдеा – рдЙрд╕ рдЦрдмрд░ рдХो рд╕ुрдирдХрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ुрди्рджрд░-рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдЪेрд╣рд░े рдХो рдиिрд╖्рдк्рд░ाрдг рджेрдЦрдХрд░…।
*рдкрд░िрдЪрдп*
рдЦुрд╢рдмू рдХुрдоाрд░ी:
рд╢ोрдзाрд░्рдеी (JRF),
рдХुрдЫ рдкрдд्рд░ – рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд▓ेрдЦ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╕ंрдХрд▓िрдд,
рдХुрдЫ рдкрдд्рд░ – рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд▓ेрдЦ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╕ंрдХрд▓िрдд,
рдмिрд╣ाрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЙрдЪ्рдЪ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╣िрди्рджी рд╢िрдХ्рд╖िрдХा рдХे рдкрдж рдкрд░ рдХाрд░्рдпрд░рдд,
рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд░ाँрдЪी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд░ाँрдЪी, рд╕े рдбॉ. рдоृрджुрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рди рдоें ‘рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдХे рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рднाрд╖िрдХ рд╕рдо्рд╡ेрджрдиा’ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╢ोрдз рдХाрд░्рдп (рдкीрдПрдЪ. рдбी)।
рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд░ाँрдЪी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд░ाँрдЪी, рд╕े рдбॉ. рдоृрджुрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рди рдоें ‘рджुрд╖्рдпंрдд рдХुрдоाрд░ рдХे рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рднाрд╖िрдХ рд╕рдо्рд╡ेрджрдиा’ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╢ोрдз рдХाрд░्рдп (рдкीрдПрдЪ. рдбी)।
рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा:
рдЬрдЧрджрд▓рдкुрд░, рд░ाрдпрдкुрд░, рд╕ाрдЧрд░ 1959 рдоें рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд░ाрдпрдкुрд░ рд╕े рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╢ुрд░ू рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдкैंрддीрд╕ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдЕрдз्рдпाрдкрди, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡िрднाрдЧ, рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рд╢ाрд╕рди рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдХрд░्рддрд╡्рдпрд╕्рде рдЕрдзिрдХाрд░ी, рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд▓ोрдХ рдХрд▓ा рдкाрд░िрд╖рдж рдХे рдк्рд░рдердо рд╕рдЪिрд╡, рдбॉ. рд╣рд░िрд╕िंрд╣ рдЧौрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдкूрд░्рд╡ рдХुрд▓рдкрддि। рд╕рдо्рдк्рд░рддि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд▓ेрдЦрди।
рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрдЪрдп –
рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкुрд╕्рддрдХें: рдиिрд░ाрд▓ा: рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡, рдЖрд╕्рд╡ाрдж рдХे рдзрд░ाрддрд▓, рдЕंрдзेрд░ा рдирдЧрд░, рдиिрд░ाрд▓ा _рдХाрд╡्рдп: рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди, рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖ेрдк, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд░рдЪрдиा рдпाрдд्рд░ा, рдЕंрдзेрд░े рдХे рд╡рд░्рддुрд▓, рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рддीрди рдЕрдз्рдпाрдп, рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдк्рд░рддिрд░ूрдк, рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдЖрдзुрдиिрдХрддा, рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдХा рд░рдЪрдиा рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╣рдордХो рдоाрд▓ूрдо рд╣ै рдЬрди्рдирдд рдХी рд╣рдХीрдХрдд рд▓ेрдХिрди, рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╕рдлрд░рдиाрдоा, рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдкрд░рд╕ाрдИ, рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдкुрдирд░ाрд╡рддрд░рдг, рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЖрдЬाрджी, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рд╕рд░ोрдХाрд░, рдкрд░рдо рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЦोрдЬ, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдЕंрддрд░ंрдЧ, рдПрдХ рдЖрд╡ाрдЬ: рд╕рдмрд╕े рдЕрд▓рдЧ।
рд╕ंрдкाрджрди: рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी, рдХрд╡िрддा, рдЖрд▓ोрдЪрдиा, рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЙрди्рдиीрд╕ рдкुрд╕्рддрдХों рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ рдХी рдоुрдЦ्рдп рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╡рд╕ुрдзा’ рдХा 1985 рд╕े 1990 рддрдХ рд╕ंрдкाрджрди।
рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрдЪрдп –
рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкुрд╕्рддрдХें: рдиिрд░ाрд▓ा: рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡, рдЖрд╕्рд╡ाрдж рдХे рдзрд░ाрддрд▓, рдЕंрдзेрд░ा рдирдЧрд░, рдиिрд░ाрд▓ा _рдХाрд╡्рдп: рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди, рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖ेрдк, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд░рдЪрдиा рдпाрдд्рд░ा, рдЕंрдзेрд░े рдХे рд╡рд░्рддुрд▓, рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рддीрди рдЕрдз्рдпाрдп, рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдк्рд░рддिрд░ूрдк, рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдЖрдзुрдиिрдХрддा, рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдХा рд░рдЪрдиा рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╣рдордХो рдоाрд▓ूрдо рд╣ै рдЬрди्рдирдд рдХी рд╣рдХीрдХрдд рд▓ेрдХिрди, рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╕рдлрд░рдиाрдоा, рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдкрд░рд╕ाрдИ, рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдкुрдирд░ाрд╡рддрд░рдг, рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЖрдЬाрджी, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рд╕рд░ोрдХाрд░, рдкрд░рдо рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЦोрдЬ, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд, рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдЕंрддрд░ंрдЧ, рдПрдХ рдЖрд╡ाрдЬ: рд╕рдмрд╕े рдЕрд▓рдЧ।
рд╕ंрдкाрджрди: рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी, рдХрд╡िрддा, рдЖрд▓ोрдЪрдиा, рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЙрди्рдиीрд╕ рдкुрд╕्рддрдХों рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ рдХी рдоुрдЦ्рдп рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╡рд╕ुрдзा’ рдХा 1985 рд╕े 1990 рддрдХ рд╕ंрдкाрджрди।