рдХांрдЯ рдХी рдиैрддिрдХрддा - рдИрд╢्рд╡рд░рдордпी

рдбा. рдордирд╣рд░ рдЪाрд░рдг

рд╡िрднाрдЧाрдз्рдпрдХ्рд╖/рдЗंрдЪाрд░्рдЬ, рдЪेрддрдиा рд╡िрдХाрд╕ рдоूрд▓्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ,
рдЖрдИ.рдП.рдПрд╕.рдИ. рдоाрди्рдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕рд░рджाрд░рд╢рд╣рд░
 рдИрдоेрд▓: manharcharan@gmail.com, 9509797972

рдХांрдЯ (Immanuel Kant, 1724-1804) рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдХा рдЕрдд्рдпрди्рдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╣ै। рдХांрдЯ рдХा рджрд░्рд╢рди рдЕрднी рддрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдУрд░ рдкूрд░ा рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ, рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕рдордХाрд▓ीрди рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рджрд░्рд╢рди рдоें рдЖрдЬ рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдзाрд░ाрдПँ рд╣ैं- рдм्рд░िрдЯेрди рддрдеा рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг (рдПрдиाрд▓िрд╕िрд╕) рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╣ै рдФрд░ рдпूрд░ोрдк, рд╡िрд╢ेрд╖рддः рдл्рд░ांрд╕ рддрдеा рдЬрд░्рдордиी рдоें рдлेрдиाрдоेрдиाрд▓ाрдЬी рддрдеा рдЖрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж рдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рд╣ै। рдХांрдЯ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХिрди्рддु рдлेрдиाрдоेрдиाрд▓ाрдЬी рддрдеा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рднी рдХांрдЯ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдкрд░ рдЧंрднीрд░рддा рдкूрд░्рд╡рдХ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдПрдХ рдРрд╕ा рд╣ी рдк्рд░рдпाрд╕ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдоें рд░ाрдмрд░्рдЯ рд╕ी. рд╕ोрд▓ोрдорди (1942-2007) рдиे реЮ्рд░ांрд╕ рд░ेрд╢рдирд▓िрдЬ्рдо рдЯु рдПрдЧ्рдЬिрд╕्рдЯेрди्рд╢िрдпрд▓िрдЬ्рдо рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд╣ा рдЬाрдП рддो рдХांрдЯ рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ुрдк рд╕े рджो рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрддрд░ рдЦोрдЬрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рд╣ैं – рдк्рд░рдердо, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХैрд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ै? рдФрд░ рдж्рд╡िрддीрдп, рдиैрддिрдХ рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдХैрд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ै? рдХांрдЯ, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдиैрддिрдХрддा рджोрдиों рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдХांрдЯ рдХा рджाрд╡ा рд╣ै рдХि рдХाрдкрд░рдиिрдХрд╕ीрдп (1473-543) рдХ्рд░ाрди्рддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЙрд╕рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рджрд░्рд╢рди рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै। рдХांрдЯ рдХी рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕े рдЧрд╣рд░ा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдоाрдирд╡ рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХ्рдпा рд╣ै? рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдХ рдоाрдирд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╕्рддрд░ рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ैं рдоाрдирд╡ीрдп рдЬ्рдЮाрди рдХрд╣рд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд╕्рддु рдоें рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рд╕्рдкрд░्рд╢ рддो рдЕंрдХिрдд рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЬ्рдЮाрди рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рди рд╣ोрдХрд░ рд╡рд╕्рддु рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдоाрдирд╡ рд╡рд╕्рддु рдХो рд░ुрдк рдФрд░ рдЖंрд╢िрдХ рдЧुрдг рддрдХ рд╣ी рд╕рдордЭрддा рд╣ै, рд╕्рд╡рд░ूрдк рддрдеा рдзрд░्рдо рдХो рд╕рдордЭрдиा, рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рдХो рд╕рдордЭрдиा рд╣ै। рдЕрднी рд╕ाрд░ा рдЬ्рдЮाрди рд╡рд╕्рддु рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рднी рд░ूрдк рдк्рд░рдзाрдирддा рдоें рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╕рдХी рдЗрдХाрдЗрдпों рдХा рдЖрдЪрд░рдг рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै, рдЗрд╕ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЖрдЪрд░рдг рдХो рдЬाрдирдиा рд╣ी рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рдХो рд╕рдордЭрдиा рд╣ै। рдЬाрдирдиे рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдЬ्рдЮाрди рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдгीрдп рд╣ोрддा рд╣ै рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЪेрддрдиा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै, рд╕ाрдЭीрджाрд░ी рдоें рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рд╣ोрддी рд╣ै।

рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрдж, рдЬो рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╣ै, рдЗрд╕ рдкрд░ рднी рдХांрдЯ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХा рд╕्рдкрд╕्рдЯ рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै рдкी.рдПрдл. рд╕्рдЯ्рд░ाрд╕рди (1919-2006) рдиे рдХांрдЯ рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рдХी рд╣ै- рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдПрдХ рдРрд╕े рдЬрдЧрдд рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै рдЬो, рд╣рдоाрд░े рдЕрдиुрднрд╡ рд╕े рднिрди्рди рд╣ो। рдХिрди्рддु рдРрд╕े рдЕрдиुрднрд╡ों рдХा рдмोрдзрдЧрдо्рдп рд╡рд░्рдгрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рд╣рдоाрд░े рд╕ोрдЪрдиे рдХी рдФрд░ рдмोрдзрдЧрдо्рдп рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рдХी рдПрдХ рд╕ीрдоा рд╣ोрддी рд╣ै.... рдЗрд╕рдХी рдЦोрдЬ рдПрдХ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХा рдХाрд░्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рдХांрдЯ рд╕े рдмेрд╣рддрд░ рдвं़рдЧ рд╕े рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдиे рдирд╣ीं рдХिрдпा рд╣ै।

рдоाрд░्рдЯिрди рд╣ाрдЗрдбेрдЧрд░  (1889-1976) рддрдеा рд╕ाрд░्рдд्рд░  (1905-1980)  рдХी рдлेрдиाрдоेрдиाрдЬिрдХीрдп рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдХांрдЯ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЕрдкрдиे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЧ्рд░ंрде- ‘рдПрдЧ्рдЬिрд╕्рдЯोрди्рд░ीрдпрд▓िрдЬ्рдо рдРрдЬ рдП рд╣рдо्рдпूрдордиिрдЬ्рдп’ рдоें рд╕ाрдд्рд░्рд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯрддः рдХाрди्рдЯीрдп рдвं़рдЧ рд╕े рдоाрдирд╡ीрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдмाрдж рдоें рдЬрдм рд╕ाрд░्рдд्рд░ рдиे рдХांрдЯ рдХी рдоाрди्рдпрддा рдХो рдЫोреЬ рдХрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдмрддाрдпा, рдЬो рдХि рд╕рд░्рд╡рдеा рдирдИ рдмाрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдХांрдЯ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рддाрд░्рдХिрдд рдЖрдзाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд╣ै, рдЬрдм рдХि рд╕ाрдд्рд░्рд░ рдЙрд╕े рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рдкрд░рдХ рдЕрд░्рде рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдХांрдЯ рдиैрддिрдХрддा рдХो рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдоाрдирддे рд╣ुрдпे рднी рдЙрд╕े рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрд╖рдп рдирд╣ीं рдоाрдирддा, рд╡рд╣ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╣ै, рдХांрдЯ рдХे рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рдкрд░рдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдг рдХी рдУрд░ рдЬाрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

рдХांрдЯ рдХी рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рдкрд░рдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा, рдиैрддिрдХрддा рддрдеा рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП Critique of Pure Reason  (1783) (1787) Idea for a Universal History (1784) Critique of Judgment 1790) Perpetual peace (1795) рдЗрди рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рдХांрдЯ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЖрд╕्рдеाрд╡ाрджी рдеा। рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рд╡рд╣ рдЖрд╕्рдеा рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдЬ्рдЮाрди (рдХांрдЯ рдиे ‘рдЬ्рдЮाрди’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рддрдХрдиीрдХी рдЕрд░्рде рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рдЬ्рдЮाрди рдХा рдЕрд░्рде рдмुрдж्рдзि, рд╡िрдХрд▓्рдк  рдПрд╡ं рдЗрди्рдж्рд░िрдп-рд╕ंрд╡ेрджрдиों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЬ्рдЮाрди рд╣ै।) рдХो рдиिрд╖ेрдз рдоाрдирддा рд╣ै। рдоैंрдиे рдЖрд╕्рдеा рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдЬ्рдЮाрди рдХा рдиिрд╖ेрдз рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордЭा рд╣ै। рд╡рд╣ीं рдЕрдкрдиे рдЬрди्рдо рд╕्рдерд▓ (рдХोрдиिрдЧ्рд╕рдмрд░्рдЧ) рдХे рдк्рд░рддि рднी рдЗрддрдиी рд╣ी рдЧрд╣рд░ी рдЖрд╕्рдеा рд░рд╣ी рд╣ै - ‘рдЗрд╕рдоें рд░рд╣рдХрд░, рдмिрдиा рдХрд╣ीं рдЧрдП рднी, рдордиुрд╖्рдпों рддрдеा рдЬрдЧрдд рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕рдорд╕्рдд рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।’

рд░ूрдбॉрд▓्рдл рдХाрд░्рдирдк (1891-1970) рд▓िрдЦрддे рд╣ैं - ‘рддрдд्рд╡рдоीрдоांрд╕ा, рдоूрд▓्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдПрд╡ं рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рддрдеाрдХрдеिрдд рд╡ाрдХ्рдп рд╡рд╕्рддु, рд╡ाрдХ्рдпрднाрд╕ рд╣ै, рддाрд░्рдХिрдХ рддрде्рдп рд╕े рд╕рд░्рд╡рдеा рд░рд╣िрдд рд╡े рдХेрд╡рд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै।’ рдмुрдж्рдзि рдХे рд▓िрдП рдЬो рдЕрдЧрдо्рдп рд╣ै, рд╡рд╣ рдЖрд╕्рдеा рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдмुрдж्рдзि рдХा рдЕрдкрдиा рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдз рд╣ी рдмुрдж्рдзि рдХा рд╕ीрдоांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕ीрдоा рд╕े рдкрд░े рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдЖрд╕्рдеा рдХा рдЦुрд▓ा рд╣ुрдЖ рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдЕрддः рдХांрдЯ рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЕंрд░्рддрд╡рддी рддрдд्рд╡рдоीрдоांрд╕ा рддो рд╕ंрднрд╡ рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЕрддिрд╡рд░्рддी рддрдд्рд╡рдоीрдоांрд╕ा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рдХांрдЯ рдХे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдмुрдж्рдзिрд╡ाрдж рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡рд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ोрдз рд╕े рджрд░्рд╢рди рдоें рдПрдХ рдЧрддिрд░ोрдз рдЖ рдЧрдпा। рд╣ाрд▓ांрдХि, рд╣ा्рд░ूрдо рдХे рд╕ंрджेрд╣рд╡ाрдж рддрдеा рддрдд्рд╡ рдоीрдоांрд╕ा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдмुрдж्рдзि рдХे рд╡िрдк्рд░рддिрд╖ेрдзों рдиे рддाрдд्рд╡िрдХ рдЪिंрддрди рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХे рд╕ाрдордиे рдмрд╣ुрдд рдмрдбा़ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд▓рдЧा рджिрдпा рдеा। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдХांрдЯ рдХा рджрд░्рд╢рди рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै- рдк्рд░рдердо, рдЧрдгिрдд рддрдеा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиों рдХी рд╣ा्рд░ूрдо рдХे рд╕ंрджेрд╣рд╡ाрдж рд╕े рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा рдеा। рдХ्рдпोंрдХि рдХाрд░рдгрддा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рдЦрдг्рдбрди рдХрд░рдХे рд╣ा्рд░ूрдо рдиे рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдиिрд╢्рдЪिрддрддा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджी рддрдеा рдЧрдгिрдд рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдХा рджृрд╖्рдЯि рдн्рд░ाрдордХ рдеा। рдХांрдЯ рдХा рдкूрд░ा ‘рдк्рд░ाрд▓िрдЧोрдоेрдиा рддрдеा рдХ्рд░िрдЯिрдХ рдСрдл рдк्рдпोрд░-рд░ीрдЬрди’ рдХे ‘рдЯ्рд░ांрд╕ेрди्рдбेрди्рдЯрд▓ рдПрд╕्рдеेрдЯिрдХ’ рддрдеा рдЯ्рд░ांрд╕ेрди्рдбेрдЯंрд▓ рдПрдиाрд▓िрдЯिрдХ’ рдЦंрдб рдЗрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╣ैं।

рдХांрдЯ рдХा рджूрд╕рд░ा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рд╡рдоीрдоांрд╕ा рдХी рдн्рд░ांрддिрдпों рдХो рднेрдж рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рддрдд्рд╡рдоीрдоांрд╕ा рдХो рдПрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ुрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдеा। рдиैрддिрдХрддा рддрдеा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХांрдЯ рдХे рд▓िрдП рджोрдиों рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╖рдп рд░рд╣े рд╣ैं। рдХांрдЯ рдЕрди्рддрд░्рд╡рд░्рддी рддрдд्рд╡рдоीрдоांрд╕ा (рдЗрдоेрдиेंрдЯ рдоेрдЯाрдлिрдЬिрдХ्рд╕) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдХे рдЗрд╕рдХा рдЙрддрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХांрдЯ рдиे рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдкрдж्рдзрддि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै।

рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдХि ‘рдХांрдЯ’ рдХी рдпрд╣ рдХ्рд░ांрддि рддो рдХॉрдкрд░рдиिрдХрд╕-рд╡िрдкрд░ीрдд рдХ्рд░ांрддि рд╣ुрдИ, рдХ्рдпोंрдХि рдХॉрдкрд░рдиिрдХрд╕ рдиे рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдордз्рдпрдмिрди्рджु рдХे рд░ुрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдордиुрд╖्рдп (рдкृрде्рд╡ी) рдХो рдЙрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдХे рдкрд░िрдзि рдХी рдУрд░ реЭрдХेрд▓ рджिрдпा, рдЬрдмрдХि рдХांрдЯ рдкрд░िрдзि рдкрд░ рд╕्рдеिрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХो рдордз्рдпрдмिрди्рджु рдкрд░ рд▓ाрдХрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рддा рд╣ै । рдХ्рдпोंрдХि рдХांрдЯ рдХो рдиैрддिрдХрддा рдоाрдирд╡ рдХी рдЖрдд्рдоा рдоें рджिрдЦрддी рд╣ै рди рдХी рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें।

рд╣ाрд░ुрдо рдХा рд╕ंрджेрд╣рд╡ाрдж рд▓ॉрдХ (1632-1704) рдХी рдЕрдиुрднрд╡рд╡ाрджी рдк्рд░ाрдХ्рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХा рддाрд░्рдХिрдХ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╣ै। рдЬрдмрдХि рд▓ॉрдХ рдиे рдЬ्рдЮाрди рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЙрдаाрдП рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╢्рдиों- рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕्рд░ोрдд, рд╕ीрдоा рд╡ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЬрди? рдЖрджि рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдоें рдмुрдж्рдзि рдХो ‘рдХोрд░े рдХाрдЧрдЬ’ рдХी рднांрддि рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдХे рдЕрдиुрднрд╡рд╡ाрдж рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी рдеी। рдХिрди्рддु ‘рдЖрд▓ोрдЪрдиा’ рдХे рдк्рд░рддि рдХांрдЯ рддрдеा рд▓ॉрдХ рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рдоौрд▓िрдХ рднेрдж рд╣ै। рд▓ॉрдХ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдХांрдЯ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдЖрдзाрд░ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрдерд╡ा рдЬ्рдЮाрдирдоीрдоांрд╕ा рд╣ै।

рдХांрдЯ рдХा рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░:
рдХांрдЯ рдиे ‘рдХ्рд░िрдЯिрдХ рдСреЮ рдк्рд░ैрдХ्рдЯिрдХрд▓ рд░ीрдЬрди’ рдХे рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै ‘рдоुрдЭे рдКрдкрд░ рддाрд░े рддрдеा рдоेрд░े рднीрддрд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо- рдЗрди рджोрдиों рдкрд░ рдЬिрддрдиा рдоें рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддा рд╣ूँ, рдЙрддрдиा рдоुрдЭ рдоें рднрдпрдоिрд╢्рд░िрдд рд╢्рд░рдж्рдзा рдХा рднाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рддाрд░ों рд╕े рдХांрдЯ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдк्рд░рдХृрддि рдЬрдЧрдд рд╕े рд╣ै рдЬो рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп, рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдиिрдпрдоों рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рд╕े рдХांрдЯ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп- рдоाрдирд╡ рдХे рдЙрд╕ рдЕрджृрд╢्рдп рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕े рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рднीрддрд░ рдПрдХ рднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЬрдЧрдд рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд░рд╣рддा рд╣ै। рдХांрдЯ рдХा рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдпрд╣ी рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै рдХि рдИрд╢्рд╡рд░, рдЖрдд्рдоा рддрдеा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдп рдХा рд╣ोрдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдиैрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рддрдп рдХрд░рдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХा рдЖрдзाрд░ рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЖрд╕्рдеा рд╣ै। рдиैрддिрдХрддा рдХो рдХांрдЯ рдиे рдордиुрд╖्рдп рдХे рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░ेрд░рдХों рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ो рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдоें рд░рдЦा рд╣ै -
1. рдЕрддाрд░्рдХिрдХ рдЗрдЪ्рдЫा рдХी рдкूрд░्рддि
2. рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХो рддृрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी, рдЕрдзिрдХрддрдо рд╕ुрдЦी рд╣ोрдиा
3. рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рдХे рдЖрджेрд╢ों рдХी рдкाрд▓рдиा।

рдиैрддिрдХрддा рдХे рдиिрдпрдоों рдХो рддрд░्рдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ुрдП рдХांрдЯ рдХрд╣рддे рд╣ैं ‘рддрд░्рдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдиिрдпрдо рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рддрдеा рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ाрдоाрди्рдп рддрдеा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХे рдиिрдпрдо рднी рдЗंрдж्рд░िрдпाрдиुрднрд╡िрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдиिрдЧрдоिрдд рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдпрдеाрд░्рдерддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдХाрд░्рдпों рдХी рд╡ैрдзрддा рддрдеा рдиैрддिрдХрддा рдХे рдк्рд░рдоाрдг рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рд╣ी рд╣ैं। рдкрд░िрдгाрдо рдРрд╕े рдХाрд░्рдпों рдХे рдоूрд▓्рдп рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдкрд░िрдгाрдо рдХुрдЫ рднी рд╣ो рдХांрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХ्рдпा рдХрд░्рддा рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдХा рд╡िрд╖рдп рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рд╣ै, рдЕрдерд╡ा рдЕрди्рдп рдХोрдИ рдЖрдзुрдиिрдХ рддрдд्рд╡? рдХांрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╢ुрдн рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рдЗрд╕рд▓िрдП рдиैрддिрдХрддा рдХा рдЖрдзाрд░ рджैрд╡ीрдп рдЗрдЪ्рдЫा рд╣ै? рдХ्рдпोंрдХि рджैрд╡ीрдп рдЗрдЪ्рдЫा рдкूрд░्рдгрддः рд╢ुрдн рд╣ै рд╡рд╣ рдХрд░्рддрд╡्рдп-рдЕрдХрд░्рддрд╡्рдп рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рдЪुрдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рдРрд╕ा рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рд▓िрдП рд╣ी рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै, рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं। рдордиुрд╖्рдп рдХेрд╡рд▓ рд╢ुрднрддा рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै, рдХांрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд╣ंрдХाрд░ рдпा рдзрд░्рдоोрди्рдоाрдж рдХो рдЬрди्рдо рджेрдиा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдоें рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рддрдеा рд╡ाрд╕рдиाрдпें рдЬैрд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рд╡ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ोрддे рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╡िрд╡ेрдХ рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд╕े рдкрд░िрднाрд╖िрдд рд╣ै рдЗрд╕ी рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдпा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╣ рдорд╣ाрдирддा (рдордиुрд╖्рдп рд╕्рддрд░ рдХी) рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдХांрдЯ рдорд╣ाрдирддा рдпुрдж्рдз рд╡ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╣ोрддी, рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдХांрдЯ рдиैрддिрдХрддा рдХा рдмाрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдХांрдЯ рдХी рджाрд░्рд╢рдиिрдХрддा рдоें рдпुрдж्рдз рдиैрддिрдХрддा рд╣ै? рдпुрдж्рдз рдХिрд╕ी рдиैрддिрдХрддा/рдорд╣ाрдирддा рдХा рдЖрдзाрд░ рдХैрд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдардиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै।

рдХांрдЯ рдиे рдордиुрд╖्рдп рдХी рдиैрддिрдХрддा рдХो рдУрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕рднी рдХाрд░्рдпों рдХो рддीрди рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рд╣ै-
1 рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдпा рдоाрдирд╕िрдХ рдЭुрдХाрд╡ рдХे рд░рд╣рддे, рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░्рдп।
2 рд╕्рд╡ाрд░्рде рднाрд╡ рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░्рдп।
3 рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХे рд▓िрдП рдХिрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░्рдп।

 рдПрдХ рдФрд░ рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╢्рди - рдпрджि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХे рд▓िрдП рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдХा рд╕рд╣рдЬ рдЭुрдХाрд╡ рднी рд╣ै, рддो рдЙрд╕ рдХाрд░्рдп рдХी рдиैрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХ्рдпा рд╣ोрдЧी? рджрд░рдЕрд╕рд▓, рдХांрдЯ рдиे рдордиुрд╖्рдп рдХे рдХाрд░्рдпों рдХा рд╡िрднाрдЬрди рддो рдХрд░ рджिрдпा, рд▓ेрдХिрди рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХ्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै рддрдеा рдиैрддिрдХрддा рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрд╕ рдкрд░ рджрд░्рд╢рди рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рдирд╣ीं рджी рд╣ै рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЖрджेрд╢ाрдд्рдордХ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЖрдд्рдо рдк्рд░ेрдо рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХांрдЯ рдХे рд╣ी рд╢рдм्рдж рд╣ै- рдпрд╣ рдЖрджेрд╢ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдХो рд╕ुрдЦी рд░рдЦे- рдоूрд░्рдЦрддाрдкूрд░्рдг рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рддрдеा рдЗрд╕ी рд╕े рдоिрд▓рддे-рдЬुрд▓рддे рдЕрди्рдп рдХрдерди рдпрд╣ рдЖрднाрд╕ рджेрддे рд╣ैं рдХि рдордиुрд╖्рдп рдХी рдиैрддिрдХрддा рдХांрдЯ рдХे рджрд░्рд╢рди рдоें рдХिрддрдиी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдЗрд╕ рднाрд╡ рд╕े рдиैрддिрдХрддा рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕्рддрд░ рдХी рдирд╣ीं рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдХी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╡िрднिрди्рди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै, рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдп рдпा рдоूрд▓्рдп рдХा рд╕्рддрд░ рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा? рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ै। рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдХांрдЯ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╕рдо्рднाрд╡рдиा рдоाрдирддा рд╣ै, рдордиुрд╖्рдп рдХी рдирд╣ीं, рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХे рдордз्рдп рд╡िрд╡ेрдХрдкूрд░्рдг рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрд╕ी рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣рдЬ рднाрд╡ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдп рддो рд╣ोрдЧा рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХा рд╕्рддрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕्рддрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рдХांрдЯ, рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╢рдХ्рддि рдХो рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХी рддрд░рд╣ рд░рд╣рд╕्рдп рдоें рд╣ी рд░рдЦрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рдХा рдЕрднाрд╡ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै।

рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕िрдж्рдзांрдд: рдиैрддिрдХ рдЖрджेрд╢
‘рдЗрд╕ рднांрддि рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░ो рдХि рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдЗрдЪ्рдЫा рдХा рдиिрдпрдо рднी рд╕рдордп рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдЖрджेрд╢ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕िрдж्рдзांрдд рдмрди рд╕рдХे। рдХांрдЯ, рдпрд╣ां рдиैрддिрдХрддा рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдоें рдиैрддिрдХ рдЖрджेрд╢ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдХрд╣рддा рд╣ै- рдпрд╣ рдЖрджेрд╢ рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдХो рд╕ुрдЦी рд░рдЦें, рдоूрд░्рдЦрддाрдкूрд░्рдг рд╣ोрдЧा। рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рдоें рдПрдХ рд╕рдоाрдирддा рдпрд╣ рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдЕрдкрдиी рд╣ी рдмाрдд, рддрд░्рдХ рдпा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो, рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкрд╢्рдЪाрдд рдЙрд╕ी рдпा рджूрд╕рд░ी рдкुрд╕्рддрдХ, рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдоें рдХाрдЯ рджेрддे рд╣ैं рдЕрд░्рдеाрдд рдПрдХ рд╣ी рдмाрдд рдХрд╣рдиे рд╡ाрд▓े рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд╡िрд░ोрдзाрднाрд╕ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ां рд╣рдо рдиैрддिрдХрддा рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрдпрдо, рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдПрд╡ं рдЖрджेрд╢, рд╢рдм्рджों рдХो рдеोреЬा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ेंрдЧे।

рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рджो рднाрдЧ рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХांрдЯ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рддрдеा рд╡рд╕्рддुрдЧрдд। рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд, рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рд╕िрдж्рдзांрддों рдХी рд╡ैрдзрддा рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рд╣ोрддी рд╣ै рд╡ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрд╡ेрдХрд╢ीрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рд╣ोрддे рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдХांрдЯ рдиिрдпрдо (рдоैрдХ्рд╕िрдо) рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै। рддрдеा рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рд▓िрдП рдиैрддिрдХ рдЖрджेрд╢ (рдоॉрд░рд▓ рд▓ॉ) рдкрдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрддः рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рд╡рд╣ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рди рдХि рд╡рд╣ рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЬिрд╕ рдкрд░ рдХि рдЙрд╕े рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЬिрд╕ рдордиुрд╖्рдп рдХे рдХाрд░्рдп рдХा рдк्рд░ेрд░рдХ рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рд╣ोрддा рд╣ो рддрдеा рдЙрд╕ рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рдХो рд╡рд╣ рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЖрджेрд╢ рдХे рд░ुрдк рдоें рднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ो, рддрднी рдЙрд╕рдХा рдХाрд░्рдп рдиैрддिрдХ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рдордиुрд╖्рдп рдХे рдХाрд░्рдп рдХे рдФрдЪिрдд्рдп рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЖрджेрд╢ рд╕े рдЙрд╕рдХी рднिрди्рдирддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдоें рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдпрд╣ рдиिрд░्рджेрд╢ рдирд╣ीं рджेрддा рдХि рд╡рд╣ рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рдХрд░рдгीрдп рд╣ै।

рдиिрдпрдо рднी рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рд╣ै:- рдЖрдХाрд░рдкрд░рдХ (рдлाрд░्рдорд▓) рддрдеा рдЙрдкाрджाрдирдкрд░рдХ (рдоैрдЯीрд░िрдпрд▓) рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдиिрдпрдд рдЙрдкाрджाрдирдкрд░рдХ рдиिрдпрдо рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрди्рдж्рд░िрдпाрдиुрднाрд╡िрдХ рдиिрдпрдо рд╣ोрддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХा рдЖрдзाрд░ рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХी рдЕрдиुрднूрддि рд╣ोрддी рд╣ै, рдЗрди्рдж्рд░िрдпाрдиुрднрд╡ рд╕े рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдиिрдпрдо рдк्рд░ाрдЧाрдиुрднрд╡िрдХ рдиिрдпрдо рд╣ोрддे рд╣ै, рдЙрди्рд╣ें рд╣ी рдХांрдЯ рдЖрдХाрд░ рдкрд░рдХ рдиिрдпрдо рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджेрддा рд╣ै।

рд╕ाрде рд╣ी рдХांрдЯ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдг рднी рддीрди рдмрддाрддे рд╣ै।
1. рдХिрд╕ी рдХाрд░рдг рдХा рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрдиा
2.  рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ुрдк рд╕े рд╢ुрдн рд╣ो рдЬाрдиा
3. рдиैрддिрдХ рд░ुрдк рд╕े рд╢ुрдн рд╣ो рдЬाрдиा, рдХांрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдЖрджेрд╢ рдХा рд╕ूрдд्рд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै, рдЙрд╕ी рдиिрдпрдо рдкрд░ рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░ो рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рддुрдо рдЙрд╕ी рд╕рдордп рдпрд╣ рдЗрдЪ्рдЫा рдХрд░ рд╕рдХो рдХि рдПрдХ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдЖрджेрд╢ рдмрди рдЬाрдпे। рдХांрдЯ рдХी рдиैрддिрдХрддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рднी рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕ рдХाрд░्рдп рдХा рд╕ाрдоाрди्рдпीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं। рдпрджि рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рддे рд╕рдордп рдоैं рдпрд╣ рдЗрдЪ्рдЫा рдХрд░ рд╕рдХूँ рдХि рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡рд╣ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рддो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдоैं рдиैрддिрдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ूँ। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдпрджि рдоें рдпрд╣ рдЪाрд╣ूँ рдХि рдХेрд╡рд▓ рдоुрдЭे рд╣ी рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдХी рдЫूрдЯ рд╣ो рддो рдоैं рдПрдХ рдЕрдиैрддिрдХ рдХाрд░्рдп рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ूँ। рдХांрдЯ рдХी рдиैрддिрдХрддा рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдоें рдХांрдЯ рд╕рдордп рдирд╣ीं рджेрддे।

рдиैрддिрдХрддा рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдХांрдЯ рдХा рдПрдХ рдФрд░ рд╕ूрдд्рд░ рд╣ै - рд╕्рд╡рдпं рд╕ाрдз्рдп рдХा рд╕ूрдд्рд░ - рдЗрд╕ рднांрддि рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░ो, рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдЕрдкрдиे рддрдеा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рдиिрд╣िрдд рдоाрдирд╡рддा рдХो рд╕рджा рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордп-рд╕ाрдз्рдп рдХे рд░ुрдк рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ो, рдоांрдЧ рд╕ाрдзрди рдХे рд░ुрдк рдоें рдХрджाрдкि рдирд╣ीं। рдЗрд╕ рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдХांрдЯ рдиे рдоाрдирд╡ рдХी рдЧрд░िрдоा рддрдеा рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдоें рдЕрди्рддрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдк्рд░рдпोрдЬрди рдпा рд╕ाрдз्рдп рдХे рд╕ाрдзрди рдХे рд░ुрдк рдоें рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдпрд╣ी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╣ै рдХि рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЕрднीрдк्рд╕िрдд рд╕ाрдз्рдп рдХी рд╕ाрдзрди рд╣ोрддी рд╣ै рдХिрди्рддु рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдЧрд░िрдоा рд╣ोрддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрдз्рдп рдХो рд╕ाрдзрди рдХे рд░ुрдк рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХांрдЯ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╕्рд╡рд░्рдЧ рддрдеा рдирд░рдХ рдХे рднрдп рддрдеा рдк्рд░рд▓ोрднрди рд╕े рджूрд░ рд╣ोрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣ै, рднрдп, рдк्рд░рд▓ोрднрди рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдпा рдиैрддिрдХрддा рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा। рднрдп, рдк्рд░рд▓ोрднрди рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХाрд░्рдп рддो рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди, рдХिрд╕ी рд╕ाрдзрди рдХो рдЕрдкрдиा рд╕ाрдз्рдп рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдХांрдЯ рдХे рдорди рдоें рдоाрдирд╡рддा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕ीрдо рдЖрджрд░ рд╣ै, рд╡рд╣ рд╢ोрд╖рдг рдоुрдХ्рдд рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди рд╣ोрдЧा рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдЧा рдХांрдЯ рдХे рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди рдпрд╣ी рд╣ी рд╣ै рдХि рдХ्рдпा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдиिрдпрдо рдХो рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै? рдпрд╣ рдиिрд░ाрдзाрд░ рддрдеा рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै।

рдХांрдЯ рдХी рдиैрддिрдХрддा рд╡ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдкाँрдЪ рд╕ूрдд्рд░ рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै - рдк्рд░рдердо рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдиिрдпрдо рдХो рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдЗрд╕ рдоें рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдиिрдпрдо рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдиिрдпрдо рдХे рд░ुрдк рдоें рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдиिрдпрдо рд╕े рдХांрдЯ рдХा рдЖрд╢рдп рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЬрдиाрдд्рдордХ рдиिрдпрдо рд╕े рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рддрд░рд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрддः рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдиिрдпрдо рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдЕрдзूрд░े рдкреЬрддे рд╣ैं, рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕ाрдзрди рдХे рд░ुрдк рдоें рджूрд╕рд░े рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддा рд╣ै। рддीрд╕рд░ा, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдпा рдиैрддिрдХрддा рдХा рдХाрд░्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЪौрдеा рд╕ूрдд्рд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рдЖрдд्рдорд░ोрдкिрдд рд╣ै рд╡рд╣ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рдкाँрдЪрд╡ाँ рд╕ूрдд्рд░ рд╕рднी рд╕ूрдд्рд░ों рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ै рд╡рд╣ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рддрдеा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдиिрдпрдоों (рдЖрджेрд╢) рдХो рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

рдХांрдЯ рдХी рдиैрддिрдХрддा рддीрди рдкूрд░्рд╡ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ै- 1. рдиैрддिрдХрддा рдХी рд╕рдо्рднाрд╡рдиा рдоाрдд्рд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдкूрд░्рд╡рдоाрди्рдпрддा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै 2. рдиैрддिрдХрддा рдЬीрд╡рди рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдгрддा рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдорд░рддा рдХी рдкूрд░्рд╡рдоाрди्рдпрддा 3. рдиैрддिрдХрддा рддрдеा рд╕ुрдЦ рдХे рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдкूрд░्рд╡ рдоाрди्рдпрддा рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдиैрддिрдХрддा, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдкूрд░्рд╡ рдоाрди्рдпрддा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХांрдЯ рдХी рдпрд╣ рдЕрд╡рдзाрд░рдг рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХी। рдХ्рдпोंрдХि рдХांрдЯ рдХा рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕्рд╡рдпं рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ै। рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди- рд╣рдоाрд░ी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдгों рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ै? рдЗрд╕рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдХांрдЯ рдиे рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕рднी рдХाрд░्рдпों рдХो рджो рднाрдЧों рдоें рдмांрдЯा рд╣ै- 1. рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рдХाрд░्рдпрджृрд╖्рдЯा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े 2. рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдмुрдж्рдзि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдмुрдж्рдзि рд╡ाрд▓े рдХाрд░्рдп рджेрд╢, рдХाрд▓, рджिрд╢ा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рджृрд╖्рдЯा, рдордиुрд╖्рдп рдкрд░ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै। рдХांрдЯ рдиे рдиैрддिрдХрддा рдХो рд╕рдордЭрдиे-рд╕рдордЭाрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдзिрдХ рджिрдпा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЬрд░्рдордиी рдоें рдиैрддिрдХрддा рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЪुрдХा рдеा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЕрдкрд░ाрдз рдЕрдзिрдХ рд╕्рдеाрди рд▓ेрдиे рд▓рдЧा, рдЕрддः рдХांрдЯ рдиे рдиैрддिрдХрддा рд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рджोрдиों рдкрд░ рдЕрдкрдиे рджрд░्рд╢рди рдоें рдЧрд╣рди рдЪिрди्рддрди рдХिрдпा рд╣ै। рдиैрддिрдХрддा рдХे рд▓िрдП рдХांрдЯ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рдИрд╢्рд╡рд░, рдЕрдорд░рддा рддрдеा рдмुрдж्рдзिрд╡ाрдж рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдиैрддिрдХрддा рддрдеा рдиैрддिрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХी рд╣ै рдЬो рдЕрдиुрднрд╡ाрддीрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЕрдиुрднрд╡ाрддीрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рддрдм рддрдХ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬрдм рддрдХ рдордиुрд╖्рдп рдХो рдХाрд▓ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╢ृंрдЦрд▓ा рд╕े рдкрд░े рди рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрди्рдж्рд░िрдпाрдиुрднрд╡िрдХ рдЖрдд्рдоा рддрдеा рдкाрд░рдоाрд░्рдеिрдХ рдЖрдд्рдоा рдХा рднेрдж рдХांрдЯ рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдкाрд░рдоाрд░्рдеिрдХ рд╕рддा рдХे рд░ुрдк рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХाрд░्рдпों рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рдиे рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдкрд░िрдгाрдоों рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдорд░्рде рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХांрдЯ рдордиुрд╖्рдп рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рд╣ाрде рдХी рдХрдардкुрддрд▓ी рдоाрдирддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕рдд्рддा рдкрд░ рдПрдХ рд╣ी рд╕рдд्рддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХा рдХोрдИ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै।

рдИрд╢्рд╡рд░рдордп рдиैрддिрдХрддाः
рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рдпрд╣ рджोрдиों рдмाрддें рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдкрд╡िрдд्рд░ рдЗрдЪ्рдЫा рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдПрдХ рдЬीрд╡рди (рдПрдХ рд╢рд░ीрд░ рдпाрдд्рд░ा) рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдЕрдорд░рддा рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै, рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдХा рджुрд╕рд░ा рдкрдХ्рд╖ рд╣рдоाрд░ी рдиैрддिрдХрддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рдоें рд╕ुрдЦ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЕрд░्рдеाрдд рд╣рдо рд╕ुрдЦ рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ों, рдордиुрд╖्рдп рдХी рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рдмुрдж्рдзि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрдХ рд╕рдХ्рд╖рдо рд╕рдд्рддा рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рдпрд╣ рд╕рдд्рддा рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ै। рд╕ुрдЦ рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рддрдеा рдХाрдордиाрдУं рдХे рд╕ाрде рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХा рдПрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдЙрд╕ рдЬрдЧрдд рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХा рдХाрд░рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрддः рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдмрд▓ рдкрд░ рд╕ुрдЦ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдиैрддिрдХрддा рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдмрдиा рд╕рдХे। рдпрджि рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╢ुрдн рдпा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рддो рд╕ुрдЦ рддрдеा рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╣ोрдиा рд╣ी рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕рдд्рддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдЬो рдХि рдк्рд░рдХृрддि рдЬрдЧрдд рдХा рдЕंрдЧ рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЙрд╕рдХा рдХाрд░рдг рд╣ै рд╕ुрдЦ рддрдеा рдиैрддिрдХрддा рдХे рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖:-
рд╢ोрдкेрди рд╣ाрд╡рд░ 1788 - 1860  рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдПрдХ рдмाрд░ рдЦрдг्рдбрди рдХрд░рдХे рдХांрдЯ рдкुрдиः рдЙрд╕ी рдХी рдФрд░ рд╡ाрдкрд╕ рд▓ौрдЯ рдЖрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдХांрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╕्рд░ोрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै। рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдХे рдЕрдиुрдкाрд▓рди рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдиैрддिрдХрддा рд╕рд╣ी рдЕрд░्рдеों рдоें рдиैрддिрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा рдХि рдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕рдд्рддा рдХो рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। ... рдиैрддिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпрд╣ рдЬाрдирддा рд╣ै рдХि рдЕрдорд░рддा рддрдеा рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ ‘рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рдмुрдж्рдзि’ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै, рдХिрд╕ी рднрдп рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рд▓ोрднрди рд╕े рдирд╣ीं।

рдлैрд╣िрдЧрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХी рдкूрд░्рд╡рдоाрди्рдпрддाрдУं рдкрд░ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдиैрддिрдХрддा рдХी рдоांрдЧ рдХेрд╡рд▓ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдоाрдиो рд╣рдо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рддрдеा рдЕрдорд░ рд╣ै рддрдеा рдоाрдиो рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ै। ... рдЕрдорд░рддा рддрдеा рдИрд╢्рд╡рд░ рдЬैрд╕े рдк्рд░рдд्рдпрдпों рдХी рд╕ंрд╡ाрджी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддाрдПँ рд╣ों। рд▓ेрдХिрди рдИрд╢्рд╡рд░ рддрдеा рдЕрдорд░рддा рдХे рдк्рд░рддि рдХांрдЯ рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХिрд╕ी рднी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣рдард╡ाрджी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рд╡рд╣ рдмाрд░-рдмाрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдХि рд╣рдоें рдЗрд╕рдХा рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा।

рдХांрдЯ рдХी рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЗрд╕рд▓िрдП рднी рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдХांрдЯ рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЧ्рд░ीрдХ рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рди рдХрд░ рд╕рдХा। рдЗрдкीрдХ्рдпूрд░рд╕рд╡ाрджिрдпों рдиे рд╕ुрдЦ рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд╣ी рдиैрддिрдХрддा рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХो рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ंрдХीрд░्рдг рдиिрдо्рди рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджिрдпा। рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ुрдЦ рдХे рд▓िрдпे рдордирдоाрдиे рдЪुрдиाрд╡ рдХो рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиैрддिрдХрддा рдХा рдЬाрдоा рдкрд╣рдиा рджिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдаीрдХ рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдЯोрдЗрдХрд╡ाрджिрдпों рдиे рд╕рдж्рдЧुрдг рдХो рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рдУрд░ рддो рдордиुрд╖्рдп рдХी рдиैрддिрдХ рдХ्рд╖рдорддा рдХो рдмрд╣ुрдд рдЕрддिрд░ंрдЬिрдд рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЬो рдХि рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрдиुрднрд╡ рдоें рдкुрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдХे рджूрд╕рд░े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдд्рд╡ рд╕ुрдЦ рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдХी। рдХांрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдХी рдЬो рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдмुрдж्рдзि рдХी рд╕ाрд░ी рдоांрдЧे рдкूрд░ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдоाрдирддा рд╣ै рдХि рдиैрддिрдХ рдЖрджेрд╢ рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рддрднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдпрджि рдордиुрд╖्рдп рдЕрдорд░ рд╣ो рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рд╕рдж्рдЧुрдг рддрдеा рд╕ुрдЦ рд╕े рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢ुрдн рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рддрднी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдпрджि рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ो рдпрд╣ी рд╕्рдорд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рдХांрдЯ рдИрд╕ाрдИ рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдирд╣ीं рдоाрдирддा। рдХांрдЯ рдХा рдпрд╣ рджृреЭ рдордд рд╣ै рдХि рдиैрддिрдХ рдЖрджेрд╢ рдХे рдкाрд▓рди рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдкрд░िрдгाрдоों рд╕े рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рдЕрдкिрддु рдоाрдд्рд░ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдоिрд▓рддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХे рд╕рдоुрдЪिрдд рдкाрд╡рди рд╕े рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдоुрдЪिрдд рдпोрдЧ्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХांрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдиैрддिрдХ рдЖрджेрд╢ рд╣рдоें рдзрд░्рдо рдХी рдФрд░ рд▓े рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рде
- рдХांрдЯ рдХा рджрд░्рд╢рди, рд╕рднाрдЬिрдд рдоिрд╢्рд░, рдЙрдд्рддрд░рдк्рд░рджेрд╢ рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрди, рд▓рдЦрдирдК 1988
- рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рджрд░्рд╢рди, рдП.рдиाрдЧрд░ाрдЬ, рджिрд╡्рдпрдкрде рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдЕрдорд░рдХंрдЯрдХ, 2008
- рдпूрд░ोрдк рдоें рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╢ंрдХрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж, рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдбोрднाрд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 1992


No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।