- рдЪंрдж्рд░ рдоोрд╣рди рднрдг्рдбाрд░ी
рдЕрд░े рдпाрдпाрд╡рд░, рд░рд╣ेрдЧा рдпाрдж?
(рдЕрдЬ्рдЮेрдп)
рдЖрдЬ
рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ рдкрд░ рдЦреЬे рд╣ोрдХрд░ рдкीрдЫे рджेрдЦрдиे рдкрд░ рдЕрдЬीрдм рд╕ी рдЕрдиुрднूрддि рд╣ोрддी рд╣ै,
рдХुрдЫ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рднी рдХि рдХ्рдпा рдоाрдирд╡ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ-рдпाрдд्рд░ा-рдХрдеा рдЗрддрдиी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд░рд╣ी рд╣ोрдЧी? рдХрднी
рдпрд╣ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдЬो рд╣ुрдЖ рд╡рд╣
рддрдм рд╕рд╣рдЬ рд╡ рд╕ाрдоाрди्рдп рдеा рдЕрд╕рд▓ी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рддो рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рджिрдиों рдоें рд╣ोрдиी рд╣ै рдЬрдм рдЗंрд╕ाрди рдЕрдкрдиी рд╣ी
рдХрд░рдиी рд╕े рдЙрд╕ рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рд╡ рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдХा рдЖрдзाрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
рдЬिрд╕ рддेрдЬी рд╕े рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдЖрдпी рд╣ै рд╡рд╣ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдоुрд╢्рдХिрд▓ рджिрдиों рдХी
рдЭрд▓рдХ рджिрдЦाрдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░ рдЪुрдХा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рддो рдЖрдЧे рдХी рдХрдеा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ेрдЦों
рдоें рд╣ोрдиा рдмाрдХी рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рдЪрд░्рдЪा рдХा рд╡िрд╖рдп рдоाрдирд╡ рдХी рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдоें рд╣ो рд░рд╣े рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों
рдФрд░ рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुреЬी рдЙрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рд╕े рд╣ै рдЬो рдХुрдЫ-рдХुрдЫ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рджोрд╣рд░ाрдиे рдХी рдХрд╣ाрд╡рдд рд╕े рдЬुреЬрддा
рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпрд╣ рдХрдеा рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоें рдоाрдирд╡ рдХे рдпाрдпाрд╡рд░ी рдЬीрд╡рди рдПрд╡ं рдЙрд╕ी рд╕े рдоिрд▓рддी-рдЬुрд▓рддी
рдЖрдзुрдиिрдХ рдШुрдордХ्рдХреЬ рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХी рд╣ै।
рдпाрдпाрд╡рд░ी рдЬीрд╡рди
рдХрдИ
рд╣рдЬाрд░ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдЬрдм рдХृрд╖ि рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рдеी рдоाрдирд╡-рдЬीрд╡рди рд╡ैрд╕ा рдирд╣ीं рдеा рдЬैрд╕ी
рдХि рдЖрдЬ рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рдХा рдЬीрд╡рди। рднोрдЬрди рдПрд╡ं рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╡рд╣ рд▓рдЧрднрдЧ рд╡ैрд╕े
рд╣ी рднрдЯрдХрддा рд░рд╣ा рдеा рдЬैрд╕े рдЕрди्рдп рдЬाрдирд╡рд░। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рд▓ाрдЦों рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд░рд╣ी рд╣ोрдЧी; рдоोрдЯे
рддौрд░ рдкрд░ рджрд╕-рдкंрдж्рд░рд╣ рд▓ाрдЦ рд╕ाрд▓ों рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬрдм рдЪिंрдкाрдЬी рдХी рдПрдХ рд╢ाрдЦा рджो рдкैрд░ों рдкрд░ рдЪрд▓рдиे
рдХी рд╕рдлрд▓ рдХोрд╢िрд╢ рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдИ рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдоाрдирд╡-рдЬीрд╡
рдХी рдХрд╣ाрдиी рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдИ। рдЙрди рд▓ाрдЦों рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдХुрдЫ рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпा рдЬрд░ूрд░ рдЬैрд╕े рдХि рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдХो
рд╕ुрдЧрдо рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдХुрдЫ рдЬрд░ूрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ाрд╕िрд▓ рд╣ो рдЬाрдиा, рдЬैрд╕े рдЭोрдкреЬी рдмрдиाрдиा, рддीрд░-рдХрдоाрди рдПрд╡ं
рдзाрд░рджाрд░ рд▓рдХреЬी рд╡ рдкрдд्рдерд░ рдХे рд╣рдеिрдпाрд░ рд╕े рдЕрдкрдиी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा рдФрд░ рд╢िрдХाрд░ рдХрд░рдиा। рдХुрдЫ рдФрд░ рднी рдмрджрд▓ाрд╡
рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЖрддा рд░рд╣ा рдЬिрд╕рдоें рд╕рдмрд╕े рдЦाрд╕ рдеा рднाрд╖ा
рдПрд╡ं рднाрд╖ाрдЧрдд рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рд╡िрдХाрд╕। рднाрд╖ा рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕ рд╕े рд╣рдоाрд░ा рд╕ोрдЪ рдпा рд╡िрдЪाрд░ рдЖрдЧे рдмреЭрддा рд╣ै рдЬрдм рд╣рдо
рд╕ोрдЪ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рд╡рд╣ рднी рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХा рд╕ंрд╡ाрдж рд╣ी рд╣ै рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╕े। рдмाрдд рдеोреЬा рдЕрдЯрдкрдЯी рд▓рдЧрддी
рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣ी рд╣ै рдХि рд╕рдХ्рд╖рдо рд╡ рд╕рдорд░्рде рднाрд╖ा рд╣рдоाрд░े рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЧрддि рджेрддी рд╣ै рдПрд╡ं рдХрдаिрди рднाрд╡ों
рдХे рд╕ृрдЬрди рд╡ рдк्рд░ेрд╖рдг рдХो рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рднाрд╖ा рдХे рдмिрдиा рд╣рдо рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди
рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рдпрд╣ рддो рд╣рдо рдЬाрдирддे рдЖрдпे рд╣ैं рдкрд░ рдмाрдд рдЗрд╕рдХे рдЖрдЧे рднी рдЬाрддी рд╣ै, рдХ्рдпा рднाрд╖ा рдХे рдмिрдиा
рд╕ोрдЪ рдкाрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ै? рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрд░ूрд░рддों рдХे рдмाрд░े рдоें рдмिрдиा рднाрд╖ा рдХे рднी рд╢ाрдпрдж рд╕ोрдЪ рд╕рдХрддे
рд╣ैं। рдорд╕рд▓рди рдЕрдЧрд░ рднूрдЦ рд▓рдЧी рддो рдЦाрдиे рдХा рдЪिрдд्рд░ рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЖ рд╣рдоें рдЙрд╕рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░
рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рднाрд╖ा рдХे рдмिрдиा рд╡िрдЪाрд░-рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдХ рджूрд░ рддрдХ рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा।
рдЪрд▓े
рдЪрд▓рддे рд╣ैं рд▓рдЧрднрдЧ рдЪाрд░ рд╣рдЬाрд░ рд╕ाрд▓ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬрдм рднोрдЬрди рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рднрдЯрдХा рдХрд░рддा рдеा рдоाрдирд╡। рдПрдХ рдпाрдпाрд╡рд░
рдХी рджिрдирдЪрд░्рдпा рдкрд░ рдирдЬрд░ рдбाрд▓рддे рд╣ैं рднोрдЬрди рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рджिрди-рднрд░ рдХी рджौреЬ-рднाрдЧ, рдоौрд╕рдо рдХी рдоाрд░ рдФрд░
рд░ाрдд рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдЬрдЧрд╣ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпाрд╕।
рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рдеाрдпी рдкреЬाрд╡ рдоें рдкрд╣ुँрдЪ рдердХा рд╣ाрд░ा рдкрдеिрдХ рдиिрдж्рд░ाрдордЧ्рди
рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡िрдЪрд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рд╕рдкрдиों рдХी рджुрдиिрдпा рдоें। рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рдоें рд╡िрдЪрд░рдг
рдердХे рдорди рдХो рднी рд░ाрд╣рдд рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЦो рдЬाрддा рд╣ै рд╕рдкрдиों рдоें; рдмреЬा рдЕрдиोрдЦा рдПрд╡ं рд╕ुंрджрд░ рдеा рдмрд╣
рд╕рдкрдиा рдЬिрд╕рдоें рдЙрд╕рдиे рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ाрдеिрдпों рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХ рдЦोрдЬ рдХрд░ рдбाрд▓ी, рдРрд╕ी рдЦोрдЬ рдЬो рдЙрди рд╕рдмрдХो рдЬिंрджрдЧी
рдХी рднाрдЧ-рджौреЬ рд╕े рдиिрдЬाрдд рджिрд▓ा рд╕рдХेрдЧी рдЬिрд╕рдоें рдЙрдирдХा рд╕ाрд░ा рд╕рдордп рднोрдЬрди рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╣ी рди рдиिрдХрд▓ рдЬाрдпा
рдХрд░ेрдЧा। рдПрдХ рд╣ी рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рд░рд╣рдХрд░ рд╡े рдЕрдкрдиी реЫрд░ूрд░рдд рдХी рдЪीрдЬें рдоाрдЯी рд╕े рдЙрдкрдЬा рд╕рдХेंрдЧे।
рдЦुрд▓ी
рдЖँрдЦ,
рд╕рдкрдиा рдЯूрдЯ рдЧрдпा рдЙрд╕े рдЯूрдЯрдиा рд╣ी рдеा рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рд╕рдкрдиा рд╕рдЪ рд╣ो рдЧрдпा рдФрд░ рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рд╣рдХीрдХрдд
рдоें рдмрджрд▓рддे рджेрд░ рди рд▓рдЧी। рдХृрд╖ि рд╕ंрдмंрдзी рдЬाрдирдХाрд░ी рдмреЭрддी рдЧрдИ рдФрд░ рдзीрд░े рдзीрд░े рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рдХा рд╕ुрдЦ
рдоिрд▓ рдЧрдпा рдеा рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдХрднी рд╡рд╣ рдЬा рдкрд╣ुँрдЪрддा
рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ीं рд╡рдиाрдЪ्рдЫाрджिрдд рдврд▓ाрдиों рдкрд░ рдЬрд╣ाँ рдЙрд╕рдХा
рдпाрдпाрд╡рд░ी рдЬीрд╡рди рдХा рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмीрддा рдХрд░рддा; рд╢ाрдо рд╣ोрддे рд▓ौрдЯрдиा рдеा рдЬрд░ूрд░ी рдХ्рдпोंрдХि рдирд╣ीं рд░рд╣ा рдЕрдм рд╡рд╣
рдЗрд╕ рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрджी рд▓ेрдХिрди рд▓ौрдЯрддे рднी рдмाрд░-рдмाрд░ рдоुреЬрдХрд░ рдЙрд╕рдиे рдЬी рднрд░ рд╡рд╣ рдирдЬाрд░ा рджेрдЦा рдЬрд░ूрд░; рдРрд╕े рд╣ी
рдХिрд╕ी рдХрд╡िрд╣ृрджрдп рдпाрдпाрд╡рд░ рдиे рдЙрд╕ рдирдЬाрд░े рдФрд░ рдЙрд╕ рдЕрдиुрднूрддि рдХो рдкूрд░े рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░ рдХрд╣ा:
рдоैंрдиे
рдЖँрдЦ рднрд░ рджेрдЦा।
рджिрдпा рдорди рдХो рджिрд▓ाрд╕ा - рдкुрди: рдЖрдКँрдЧा।
(рднрд▓े рд╣ी рдмрд░рд╕-рджिрди-рдЕрдирдЧिрди рдпुрдЧों рдХे рдмाрдж!)
рдХ्рд╖िрддिрдЬ рдиे рдкрд▓рдХ-рд╕ी рдЦोрд▓ी,
рддрдордХ рдХрд░ рджाрдоिрдиी рдмोрд▓ी-
'рдЕрд░े рдпाрдпाрд╡рд░! рд░рд╣ेрдЧा рдпाрдж?'
(рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХी рдХрд╡िрддा рджूрд░्рд╡ांрдЪрд▓ рд╕े)
рджाрдоिрдиी
рдХो рднी рдХ्рдпा рдоाрд▓ूрдо рдХि рд╡рд╣ рдоाрдирд╡ рдЕрдм рдпाрдпाрд╡рд░ рдирд╣ीं рд░рд╣ा рд╡рд╣ рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ी рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै; рдпा рд╢ाрдпрдж
рдЙрд╕े рдоाрд▓ूрдо рд╣ो рднी; рдХि рд╡ो рдЕрдЧрд░ рд╕рд╣ी рдоाрдпрдиे рдоें рдпाрдпाрд╡рд░ рд╣ै рддो рдЖрдПрдЧा рдЬрд░ूрд░। рддрди рд╕े рднрд▓े рд╣ी рд╕्рдеाрдпी
рдиिрд╡ाрд╕ рдмрдиा рд▓िрдпा рд╣ो рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдорди рдпाрдпाрд╡рд░ рд╣ी рд░рд╣ेрдЧा- рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдпाрдпाрд╡рд░। рдоाрдирд╡ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХा рд╡िрдХाрд╕
рдЬैрд╕े рднी рд╣ुрдЖ рд╣ो
рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рдЧрдпे рдмिрдиा рднी рдЗрддрдиा рддो рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдоाрдирд╡ рдорди рдПрдХ рдЬрдЧрд╣ рд░ुрдХ рдХрд░ рдЕрдзिрдХ рджेрд░
рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддा рдФрд░ рдпрд╣ рдХि рднрдЯрдХрдиा рдЙрд╕рдХी рдиिрдпрддि рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдЬीрд╡рди-рд╕ाрд░ांрд╢ рд╣ै।
рдХृрд╖ि-рдХ्рд░ाрди्рддि – рдирдпी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी
рдмाрдд
рдоाрдирд╡ рдХे рдпाрдпाрд╡рд░ी рдЬीрд╡рди рдХी рд╣ो рд░рд╣ी рдеी рдЬिрд╕рдоें рдХृрд╖ि-рдХ्рд░ांрддि рдХे рдмाрдж рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпा рдФрд░ рд╕्рдеाрдпी
рдиिрд╡ाрд╕ рдХा рдпुрдЧ рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдШрдЯрдиा рдХेрд╡рд▓ рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी
рдХे рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ी् рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рдп рдкрд╣рд▓ू рднी рд╣ै्। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рд╣ी рдирд╣ीं
рдЕрдм рдоाрдирд╡ рдХी рд╡िрдЪाрд░-рд╢ैрд▓ी рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиे рд▓рдЧी рдеी; рд╡िрдХрд╕िрдд рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж
рдкрд╣рд▓े рдХे рд▓ाрдЦों рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЙрд╕рдХा рдЕрдзिрдХ рд╕ाрд░्рдердХ рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕ंрднрд╡ рди рд╣ो рд╕рдХा рдЬिрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдеा рдЙрд╕рдХा рд▓рдЧाрддाрд░ рднрдЯрдХрддे рд░рд╣рдиा рдПрд╡ं рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा
рд╡ рднोрдЬрди рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоे рд╕ाрд░ा рд╕рдордп рд▓рдЧ рдЬाрдиा। рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдЕрдм рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рд╕рдордп рдеा рд╕ोрдЪрдиे
рд╡िрдЪाрд░рдиे рдХा, рд╕рд╡ाрд▓ рдкूрдЫрдиे рдХा рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ंрднाрд╡िрдд рдЙрдд्рддрд░ рддрд▓ाрд╢рдиे рдХा। рд░ाрдд рдоें рддाрд░ों рднрд░ा рдЖрдХाрд╢,
рдоौрд╕рдо рдоे рдЖрд╡рд░्рддी рдмрджрд▓ाрд╡, рдЖрдХाрд╢ीрдп рдмिрдо्рдм, рдЗрди्рдж्рд░рдзрдиुрд╖ी рд░ंрдЧ, рд╣рд╡ाрдУं рдХे рд░ुрдЦ, рдмाрджрд▓ों рдХे рдЖрдХाрд░-рдк्рд░рдХाрд░
– рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рдирд╣ीं рдеा рд╕ोрдЪрдиे рд╡िрдЪाрд░рдиे рдХो рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рд╢ीрд▓ рдорди рдиे рднी рдХोрдИ рдХोрд░-рдХрд╕рд░ рдирд╣ीं рд░рдЦी।
рдХुрдЫ рдРрд╕े рд╣ी рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаा рдХि рдпрд╣ рд╕рдм рдЬो рдирдЬाрд░ा рд╣ै рдХिрд╕рдиे рдмрдиाрдпा, рдХрдм рдФрд░
рдХ्рдпों рдмрдиाрдпा? рдЬो рд╣рдо рджेрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं рдХ्рдпा рд╡рд╣ рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рдЗрд╕ी рд░ूрдк рдоें рд░рд╣ा рд╣ोрдЧा? рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े
рд╕рдм рдХैрд╕ा рд░рд╣ा рд╣ोрдЧा? рд╕рд╡ाрд▓ों рдХे рд╣ुрдЬूрдо рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдирджाрд░рдж; рд▓ेрдХिрди рд╡ो рднी рдХрд╣ाँ
рд╣ाрд░рдХрд░ рдЫोреЬрдиे рд╡ाрд▓ा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЙреЬाрди рднрд░ी рдФрд░ рдХрд▓्рдкिрдд
рдЙрдд्рддрд░ рднी рд╕ाрдордиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдмрд╕ рдРрд╕े рд╣ी рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеाрдУं рдХी рд╢ुрд░ूрдЖрдд
рд╣ुрдИ рд╣ोрдЧी। рдпрд╣ рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоाрдирд╡ рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЖрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдгों рдХा рд╕рдЬीрд╡
рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╣ै। рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХा рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рд╡िрд╕्рддृрдд рдФрд░ рд╡िрд╡िрдзрддा
рд╕े рдкूрд░्рдг рд╣ै рд╡ेрдж, рдкुрд░ाрдг, рдЙрдкрдиिрд╖рдж рдЗрд╕ рднूрднाрдЧ рдоें рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ-рд╡िрдХाрд╕ рдХे рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ
рд╣ैं рдЬो рдЙрд╕ рдЖрд░ंрднिрдХ рдХाрд▓ рдоें рднी рдЬीрд╡рди-рдпрдеाрд░्рде рд╕े рдЬुрдбे рдЧрд╣рди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдоूрд▓ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे
рдоें рдк्рд░рдпाрд╕рд░рдд рдеे।
рдмाрдд
рдоाрдирд╡ рдХे рдпाрдпाрд╡рд░ी рдЬीрд╡рди рд╕े рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рдоें рдХृрд╖ि-рдХ्рд░ांрддि рдХे рдмाрдж рдХी рд╕рджिрдпों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди
рд╣ुрдЖ
рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдХो рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдзा рдЙрдкрд▓рдм्рдз
рд╣ुрдИ। рдпрд╣ рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рдоाрдд्рд░ рднौрддिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдеा рдЙрд╕рдХा рдЪेрддрди-рдорди рдЬो рдкрд╣рд▓े рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рднोрдЬрди рд╡
рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╕ाрд░ा рд╡рдХ्рдд рдмिрддा рджेрддा рдЕрдм рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдЙрдбाрди рдкрд░ рдеा рдЬिрд╕рдХी рдПрдХ рдЭрд▓рдХ рд╣рдо рджेрдЦ
рдЪुрдХे рд╣ैं рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рд╡ैрд╡िрдз्рдп рдоें। рджेрд╣ рдХो рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рдоिрд▓рддे
рд╣ी рдорди рдХे рдкाрд╕ рд╕рдордп рдФрд░ рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдеी рд▓рдо्рдмी рдЙреЬाрди рдкрд░ рдиिрдХрд▓рдиे рдХी। рдирддीрдЬा рдпрд╣ рд╣ुрдЖ
рдХि рдоाрдирд╡ рдХी рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдоें рджूрд╕рд░ी рдмреЬी рдХ्рд░ांрддि [1] рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЖрд░рдо्рдн
рд╣ुрдИ рдЬिрд╕े рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕ंрдЪाрд░ рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоें рднी рдХ्рд░ांрддि рд╣ोрдиा рдПрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рдеी рдФрд░ рдЗंрд╕ाрди рдХा рдпाрдпाрд╡рд░ी рд░ूрдк рдЕрдзिрдХ рдоुрдЦрд░िрдд рд╣ोрдиे рдоें рдорджрдж
рдоिрд▓ рдЧрдИ।
рдпрд╣
рднी рдз्рдпाрди рджेрдиे рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рд╕рднी рдоाрдирд╡ рд╕рдоूрд╣ों рдкрд░ рдЪрд░िрддाрд░्рде
рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпी рдФрд░ рдХрдИ рдоाрдирд╡ рд╕рдоूрд╣ рдкुрд░ाрдиी рдЦाрдиाрдмрджोрд╢ी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рд╕े рдЬुрдбे рд░рд╣े рдЬрдмрдХि рдЙрдирдХे рдкाрд╕
рд╡िрдХрд▓्рдк рдеे। рдпрд╣ рдмрддाрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ोрдЧा рдХि рдХ्рдпों рдЗрди рд╕рдоूрд╣ों рдиे рдХрдаिрди рд╡िрдХрд▓्рдк рдЪुрдиा рдЬрдм рдРрд╕ी рдордЬрдмूрд░ी
рдирд╣ीं рдеी। рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдоे рдмंрдЬाрд░े рдЕрдм рднी рдпाрдпाрд╡рд░ी рдЬीрд╡рди рдЬीрддे рд╣ैं। рдХ्рдпा рдРрд╕ा рдХिрд╕ी рдордЬрдмूрд░ी рдХे
рдХाрд░рдг рд╣ै рдпा рдЙрдирдХे рдЕрд╡рдЪेрддрди рдПрд╡ं рдЕрдЪेрддрди рдоें рдкुрд░ाрддрди рд▓ाрдЦों рд╡рд░्рд╖ों рдХी рдЕрдоिрдЯ рдЫाрдк рдЧрд╣рд░ी рд╕рдоाрдпी
рд╣ै? рдпूрд░ोрдк рдоें рд╡ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рднी рд░ोрдоा рдиाрдордХ рдмंрдЬाрд░ों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдХрдИ рджेрд╢ों рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ैं
рдЬिрдирдХी рдЖрдмाрджी рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рджो рдХрд░ोреЬ рдХे рдХрд░ीрдм рд╣ोрдЧी; рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рднाрд░рдд рд╕े рд╣ी рдмाрд╣рд░
рдЧрдпे рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╣ैं।
рдлрд░рд╡рд░ी
2016
рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдкрд░्рдХ рдкрд░िрд╖рдж (Indian Council of Cultural Relations, ICCR)
рдиे рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХे рдмंрдЬाрд░ों рдкрд░ рдПрдХ рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдЖрдпोрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХा рдоुрдЦ्рдп рдлोрдХрд╕ рд░ोрдоा рдкрд░ рд╣ी рдеा।
рдЙрдирдХे рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХे рд╣ोрдиे рдХी рдмाрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдбी рдПрди рдП рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╕े рднी рдХी рдЧрдпी рдЬो рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд
рдХे рдХुрдЫ рд╕рдоूрд╣ों рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдордз्рдп-рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ों рдоें рдмрдж्рджू / рдмрджрдпूं (Bedouin)
рдЦाрдиाрдмрджोрд╢ рд╣ैं рдЬो рднेреЬों рдФрд░ рдКंрдЯों рдХो рд▓ेрдХрд░ рднрдЯрдХрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрдирдХी рдЖрдмाрджी рднी рд▓рдЧрднрдЧ рджो рдХрд░ोреЬ
рд╣ै।
рдмाрдд
рдЪाрд╣े рдЦाрдиाрдмрджोрд╢ рдЬाрддिрдпों рдХी рд╣ो рдЕрдерд╡ा рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी, рдпрд╣ рддрдп рд╣ै рдХि рдпाрдпाрд╡рд░ी рдЬीрд╡рди рдХिрд╕ी
рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдЗंрд╕ाрдиी рджिрдоाрдЧ рдХी рдлिрддрд░рдд [2] рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдмрдбा рдШुрдордХ्рдХрдб рддो рдорди рд╣ी рд╣ै рдФрд░
рдкрд░्рдпрдЯрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдоाрдирд╡ рдХी рдЗрд╕ी рдЬрд░ूрд░рдд рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рд╡िрдХाрд╕
рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдЪाрд░ рд╡ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХ्рд░ांрддि рд╣ुрдИ рдШुрдордХ्рдХрдбी
рдЬीрд╡рди рдХा рдЬुрдиूрди рдмрдврддा рд╣ी рдЧрдпा। рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрд░्рдпрдЯрди рддो рдЖрдо рдмाрдд рдмрди рдЧрдИ рд╕ाрде рд╣ी рдХुрдЫ рдЕрд▓рдЧ рдХिрд╕्рдо рдХे
рдЕрднिрдпाрди рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд▓рдЧे। рджेрдЦрддे-рджेрдЦрддे рдкрд░्рд╡рддाрд░ोрд╣ी рдЕрднिрдпाрди рдЖрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдпे рдкрд░्рдпрдЯрди рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा
рдкрд░, рдФрд░ рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдкрд╣рд▓े рдоाрдд्рд░ рджो рджрд╢рдХों рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рд╕рдмрд╕े рдКंрдЪी рдЪोрдЯी рдоाрдЙंрдЯ рдПрд╡рд░ेрд╕्рдЯ
рдкрд░ рдЗрддрдиी рдкрд░्рдпрдЯрдХों рдХी рднीрдб рдЗрдХрдЯ्рдаा рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдХि рд▓рдо्рдмी рдХрддाрд░ें рд▓рдЧ рдЧрдпीं। рдоाрдЙंрдЯ рдПрд╡рд░ेрд╕्рдЯ рдХे
рд▓िрдпे рдЯूрд░ рдХा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдЬेंрд╕िрдпाँ рдЗрд╕
рджिрд╢ा рдоें рдк्рд░рдпाрд╕рд░рдд рд╣ैं। рдпрд╣ рдкрд░्рд╡рддाрд░ोрд╣ी рдЕрднिрдпाрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрд░्рдпрдЯрдХ рдХे рд▓िрдпे рдирд╣ीं, рдкрд░ рдлिрд░
рднी рдЗрд╕े рдкрд░्рдпрдЯрди рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдкрд░्рдпрдЯрди рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЬрди рднी рд╡िрд╡िрдз рд╣ैं। рдЪिрдХिрдд्рд╕ा-рдкрд░्рдпрдЯрди
рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрдм рдХाрдлी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ाрд╕िрд▓ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХे рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдкрд░्рдпрдЯрдХ
рдЙрди рджेрд╢ों рдХी рдУрд░ рд░ुрдЦ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдХрдо
рдмрдЬрдЯ рдоें рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╕ेрд╡ाрдПँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз
рд╣ैं। рдХुрдЫ рджेрд╢ों рдоें рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ुрд╡िрдзाрдРं рдмрд╣ुрдд рдорд╣ंрдЧी рд╣ैं рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдЬैрд╕े рджेрд╢ों рдоें рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд
рдХाрдлी рдХрдо। рдпрд╣ рдмाрдд рд╕рдордЭ рдоें рдЖрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╢ाрдпрдж рдХिрд╕ी рдиे рдкрд╣рд▓े рдХрд▓्рдкрдиा рднी рди рдХी рд╣ोрдЧी рдХि рдХिрд╕ी
рджेрд╢ рдХी рдорд▓िрди рдмрд╕्рддिрдпाँ рдпाрдиि
рд╕्рд▓рдо рднी рдкрд░्рдпрдЯрдХ рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं; рдЖрдЬ рд╕्рд▓рдо рдкрд░्рдпрдЯрди (slum tourism) рдХे рдмाрд░े рдоें
рд╕ुрдирдХрд░ рдХिрд╕ी рдХो рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдХैрд╕ी рдлिрддрд░рдд рд╣ै рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рдЬिрд╕рдоें рдЕрдкрдиा рджाрд░िрдж्рд░्рдп
рджिрдЦाрдиे рдФрд░ рдмेрдЪрдиे рд╡ाрд▓े рднी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕े рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рднी?
рдорди рдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдФрд░ рд╕ंрддुрд▓рди
рдорди
рдХी рдмाрдд рдиिрд░ाрд▓ी рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрдбाрди рдкрд░ рд╣ै рддो рд╕ंрдпрдд рд╣ै рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╣ै рдФрд░ рд╕्рдеिрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें
рд╕ंрддुрд▓рди рдЦोрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд╣рдо рдорди рдХी рддुрд▓рдиा рдПрдХ рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬो рд░ुрдХी рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕ंрддुрд▓िрдд
рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддी рдкрд░ рдЪрд▓рддे рд░рд╣рдиे рдкрд░ рдпрд╣ рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдпाрдж рдЖрддा рд╣ै рдХрднी рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдпा рдЕрди्рдпрдд्рд░
рднी рдзीрдоी рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рджौреЬ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी
рдеी рдЬिрд╕рдоें рдмреЬा рдЖрдирди्рдж рдЖрддा рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдиिрд░ाрд▓ी рджौреЬ рд╣ुрдЖ
рдХрд░рддी рдЬिрд╕рдоें рд╕рдмрд╕े рдкीрдЫे рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ी рдЬीрдд рдкाрддा рдеा। рдЬрд░ा
рд╕ोрдЪिрдпे рд╕рдмрд╕े рдкीрдЫे рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдХा рдк्рд░рдердо рд╣ोрдиा рдпाрдиि рдХौрд╢рд▓्рдп рдЕрдзिрдХ рд░рдл्рддाрд░ рдХा рдирд╣ीं, рдзीрдоी рдХा
рд╣ै। рдРрд╕ी рджौреЬ рдЪौрдкрд╣िрдпा рд╡ाрд╣рдиों рдХे рд▓िрдпे рдирд╣ीं рдХी рдЬाрддी рдХ्рдпोंрдХि рдЕрд╕рд▓ рдмाрдд рдХрдо рдЧрддि рдоें рд╕ंрддुрд▓рди
рдХी рд╣ै। рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рдоें рдПрдХ рди्рдпूрдирддрдо рдЧрддि рдЪाрд╣िрдпे рдЙрд╕े рд╕ंрддुрд▓рди рдоें рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдпे рдФрд░ рдХुрдЫ рдпрд╣ी рдмाрдд
рдорди рдХे рд╕ंрддुрд▓рди рдХे рд▓िрдпे рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдорди рджौреЬрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдлुрджрдХрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рд╕े
рджूрд╕рд░े рдкрд░, рджूрд╕рд░े рд╕े рддीрд╕рд░े рдкрд░; рдЙрд╕े рд░ोрдХ рдХрд░ рджेрдЦो рддो рдЖрдЯे-рджाрд▓ рдХा рднाрд╡ рдоाрд▓ूрдо рд╣ो рдЬाрдпрдЧा। рдпौрдЧिрдХ
рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдпрд╣ рд╕ंрддुрд▓рди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рднी рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ुрдЖ
рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдФрд░ рд╢्рд╡рд╕рди рдХ्рд░िрдпाрдУं
рдХा рднी рдпोрдЧрджाрди рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдФрд░ рд░ाрдЬ рдпोрдЧ рдоें рдпрд╣ рдЪрд░्рдЪा рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдЬेрди рдкрдж्рдзрддि (Zen Practice) рдЬो рдЬाрдкाрди рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рдз्рдпाрди рдкрдж्рдзрддि
рд╣ी рд╣ै рдорди рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╡ рд╕ंрддुрд▓рди рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдпे। рдпрд╣ рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рдХो рд▓рдЧрднрдЧ рд░ुрдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдЬैрд╕ा
рд╣ै।
рдПрдХ рдФрд░ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд▓ेрдиा рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрдЧा рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдо рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ैं
рд╣ै рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕ूрд░्рдп рдХे рдЪाрд░ों рдФрд░ рдЪрдХ्рдХрд░ рд▓рдЧाрдиा. рдЧ्рд░рд╣ीрдп рдЧрддि рд╣ी рдЙрд╕े рд╕ूрд░्рдп рдХे рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рдиिрдпрдд
рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдмрдиाрдпे рд░рдЦрддी рд╣ै рдЬो рд╕ूрд░्рдп рдХे рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ंрддुрд▓рди
рдХा рдпрд╣ рднी рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
рджेрд╣-рдорди рдж्рд╡ैрдд
рдЖрдзुрдиिрдХ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдиे рдХुрдЫ рд╣ी рд╕рджिрдпों рдоें рд╡िрд░ाрдЯ
рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╕ंрднрд╡ рдХрд░ рджिрдпे рд╣ैं। рд╕ंрдЪाрд░ рдиे рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рд╕ूрдЪрдиा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЬोреЬ рджिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд╣рди
рдоें рд╣ुрдИ рдХ्рд░ांрддि рдиे рдоाрдирд╡ рдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХो рдирдпे рдЖрдпाрдо рджे рджिрдпे рд╣ैं। рдоाрдирд╡ рдорди рдХे рдпाрдпाрд╡рд░ी
рд░ुрдЭाрди рдХो рдЬैрд╕े рдкंрдЦ рдоिрд▓ рдЧрдпे рдФрд░ рд╕्рдеाрдпी рдиिрд╡ाрд╕ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдорди рдЕрдкрдиी рдпाрдпाрд╡рд░ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो
рдирд╣ीं рдЫोреЬ рдкाрдпा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ рдкрд░्рдпрдЯрди
рдФрд░ рджेрдЦрддे-рджेрдЦрддे рдЪрд╣ рдПрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЧрдпा।
рдЖрдЬ
рдоाрдирд╡ рдХा рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХिрд╕ी рдордЬрдмूрд░ी рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЕрдкрдиी рдЦुрд╢ी рдХे рд▓िрдпे рднрдЯрдХрддा рд╣ै рдпाрдд्рд░ी
рдХे рд░ूрдк рдоें рдпा рдкрд░्рдпрдЯрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें; рд╕ाрде рд╣ी рд╡े рднी рд╣ैं рдЬो рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рднрдЯрдХрдиे рдХे
рд▓िрдпे рдордЬрдмूрд░ рд╣ैं। рдпाрдд्рд░ी рдФрд░ рдкрд░्рдпрдЯрдХ рдХा рдЕंрддрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдкाрд▓ рдерд░ू рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рдиे
рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдкрд░्рдпрдЯрди рдоें рд╕ुрд╡िрдзा рдФрд░ рдЖрд░ाрдорджेрд╣ рдпाрдд्рд░ा рдХी рдмाрдд рд╣ोрддी рд╣ै
рдЬрдмрдХि рдпाрдд्рд░ी рд╡े рднी рд╣ैं рдЬो рд╕ुрд╡िрдзा рдпा рдЖрд░ाрдо рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХрдо рджेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕ुрджूрд░
рд╕्рдеाрдиों рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХрдИ рдФрд░ рдмाрддें
рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддी рд╣ैं рдХрдИ рддрд░рд╣ рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рднी।
рд╣рдо
рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ेंрдЧे рдЪीрдиी рдпाрдд्рд░ी рд╣्рд╡ेрди рд╕ांрдЧ рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХा рдЬिрд╕рдиे рд▓рдЧрднрдЧ 1,200 рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдЕрдиुрдоाрдирдд: рджрд╕
рд╣рдЬाрд░ рдоीрд▓ рдХी рдХрдаिрди рдпाрдд्рд░ा рдХी рдФрд░ рдЕрдкрдиे рджीрд░्рдШ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рдмाрдж рдЬрдм рд╡े рд▓ौрдЯे рддрдм рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдПрдХ
рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдеी рдПрдХ рд╕ंрдХрд▓्рдк рдеा рдЙрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдЕрдкрдиी рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЕрдкрдиी рддрд░рд╣ рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдХा।
рджूрд╕рд░ी
рдУрд░ рдХोрд▓рдо्рдмрд╕ рдХी рд╕рдоुрдж्рд░ी рдпाрдд्рд░ाрдРं рд╕ुрджूрд░ рднाрд░рдд рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдЙрд╕े рдЕрдоेрд░िрдХा рд▓े рдЖрдпी। рдЙрд╕ рд╕рдордп
рдпूрд░ोрдкीрдп рджेрд╢ों рдоें рдРрд╕े рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдЕрднिрдпाрдиों рдХा рдЬुрдиूрди рдеा рдФрд░ рдЙрди рдЕрднिрдпाрдиों рдоें рдЬिрд╕ рд╕ाрд╣рд╕ рдФрд░
рд▓рдЧрди рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓рддा рд╣ै рд╡े рдиिрд╢्рдЪрдп рдХी рдХाрдмिрд▓े-рддाрд░ीрдл рд╣ैं। рдкрд░ рд╡рд╣ाँ
рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХुрдЫ рдФрд░ рднी рдЖ рдЬुреЬे, рдЬो рддाрд░ीрдл рдХे рдХाрдмिрд▓
рдирд╣ीं рдеे। рдЕрдл्рд░ीрдХा рдпा рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╕्рд╡ाрд░्рдерд▓िрдк्рд╕ा рдХा рдЬो рдШिрдиौрдиा рд░ूрдк рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ा
рд╡рд╣ рднी рд╣рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдиिрд░्рдмрд▓ рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рддрд░ीрдХे
рд╕े рдиिрдкрдЯा рдЧрдпा рдФрд░ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХा рдбंрдХा рдмрдЬрддा рдЧрдпा। рд╣्рд╡ेрди рд╕ांрдЧ рдФрд░ рдХोрд▓рдо्рдмрд╕ рджोрдиों
рдХे рдЕрднिрдпाрди рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдеे рдкрд░ рдХिрддрдиा рдЕंрддрд░ рдеा рджोрдиों рдХे рддौрд░ рддрд░ीрдХों рдоें рдФрд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдоें।
рд╡ाрдкрд╕ी рдкрд░
рдпाрдпाрд╡рд░
рдЖрдЬ
рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рддрд░ीрдХे рд╕े рдпाрдпाрд╡ाрд░ी рд╡ाрдкрд╕ рд▓ौрдЯ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдПрдХ рд╕рд░्рд╡े рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░
(рд╕рдоाрдЪाрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЬрдирд╡рд░ी 2016) рд▓рдЧрднрдЧ 22 рдХрд░ोреЬ рд▓ोрдЧ рдРрд╕े рд╣ैं рдЬो рдЕрдкрдиे рдЬрди्рдо
рдХे рджेрд╢ рдХो рдЫोреЬ рдЕрди्рдпрдд्рд░ рдЬा рдмрд╕े рд╣ैं рдФрд░ рдпрд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЖрдмाрджी рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 3.5 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ै। рдз्рдпाрди рджेрдиे
рдпोрдЧ्рдп рд╣ै рдХि рдЗрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рднाрд░рддीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕िрдпों рдХी рд╣ै рдЬो рд▓рдЧрднрдЧ 1.6 рдХрд░ोреЬ рд╣ैं, рджूрд╕рд░ी рд╕рдмрд╕े
рдмреЬी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдЖрдмाрджी рдоेрдХ्рд╕िрдХो рд╡ाрд╕िрдпों рдХी рд╣ै
рд▓рдЧрднрдЧ 1.2
рдХрд░ोреЬ; рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै рдХि рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рджो рд╕рджिрдпों рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕िрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╢्рд╡ рдЖрдмाрджी рдХा рд▓рдЧрднрдЧ
рджрд╕ рдк्рд░рддिрд╢рдд рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдпाрдпाрд╡рд░ी рдкрд░рдоाрдгु рдХी
рдмाрдд
рд╕े рдмाрдд рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै рдЬрдм рдмाрдд рдпाрдпाрд╡рд░ी рдХी рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рддрдм рдПрдХ рдХрджрдо рдФрд░ рдмреЭा рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЧौрд░ рдХрд░ें
рд╣рдоाрд░े рд╢рд░ीрд░ рдХो рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрди рдХрд░рддे рдХाрд░्рдмрди, рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди, рдЖрдХ्рд╕ीрдЬрди рдФрд░ рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХे рдкрд░рдоाрдгु
рдХрд╣ाँ рд╕े
рдЖрдпे? рд╣рдоाрд░े рд╢рд░ीрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рдкूрд░े рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХो рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрди рдХрд░рддे рд╕рднी рдкрд░рдоाрдгु рдХрдм рдХैрд╕े рдФрд░
рдХрд╣ाँ рд╕े
рдЖрдпे? рд▓рдо्рдмी рдФрд░ рд▓ोрдорд╣рд░्рд╖рдХ рд╣ै рдпрд╣ рдХрдеा рднी। рдХрднी-рдХрднी рдпрдеाрд░्рде рднी рдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдкीрдЫे рдЫोреЬ рдЬाрддा рд╣ै
рдФрд░ рд╣рдоें рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЪрдХिрдд рдХрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдиे рд╣рдоें рд╣рдоाрд░ी рдЕрд╕рд▓िрдпрдд рд╕े рд░ूрдмрд░ू
рдХрд░ाрдпा рд╣ै рдХрдИ рдЖрдпाрдоों рдоें। рдЖрдЬ рдХी рдЦрдЧोрд▓ीрдп рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдЖрд░рдо्рдн рдоें рдХेрд╡рд▓
рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдоौрдЬूрдж рдеी рд╢ेрд╖ рд╕рднी рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХा
рдиिрд░्рдоाрдг рдмाрдж рдоें рд╣ुрдЖ। рд▓рдо्рдмी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдХिрд╕
рддрд░рд╣ рддाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ рдФрд░
рдЙрдирдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рддाрдк рдХे рдХाрд░рдг рдиाрднिрдХीрдп рд╕ंрд▓рдпрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा (Nuclear Fusion) рдЖрд░рдо्рдн
рд╣ो рд╕рдХी рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХा рдЖрдкрд╕ рдоें рдоिрд▓рдХрд░ рд╣ीрд▓िрдпрдо рдХा рдХुрдЫ рдмреЬा рдкрд░рдоाрдгु
рдмрдиाрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ुрдЖ। рдпाрдиि рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХे
рдЕрд▓ाрд╡ा рдмाрдХी рд╕рднी рдкрд░рдоाрдгु рддाрд░ों рдХे рдЕंрджрд░ рдХрд░ोреЬों рдбिрдЧ्рд░ी рдХे рддाрдк рдкрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдП рд╣ैं рдпा рдпрд╣
рдХрд╣ा рдЬाрдп рдХि рддाрд░ों рдХी рднрдЯ्рдЯी рдоें рдкрдХ рдХрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдП рд╣ैं।
рдпрд╣
рдХाрдпा рдзूрдк рдоें рдирд╣ीं
рдЕंрдЧाрд░ों рдоें рдкрдХी рд╣ै
рдПрдХ-рдПрдХ рдкрд░рдоाрдгु рдЬрди्рдоा рд╣ै
рдирдХ्рд╖рдд्рд░ीрдп рдЧрд░्рдн рдоें
рдФрд░ рдЬрд▓ा рд╣ै рдЕंрдЧाрд░े рд╕ा
рддрдм рдЬाрдХрд░ рдврд▓ी рд╣ै рдпे рдХाрдпрдиाрдд!
рд╡िрдж्рдпुрдд-рдЪुрдо्рдмрдХीрдп рдмрд▓ों рд╕े рдЙрднрд░ा
рдЕрдгुрдУं рдХा рдЬрдЯिрд▓ рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрди्рдпाрд╕
рдФрд░ рдХिрди्рд╣ी рдк्рд░ोрдЯीрдиी рд╡िрди्рдпाрд╕ों рдоें
рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЖрдпा рд╣ै рдЬीрд╡рди।
рдпों рдмреЬी рд▓рдо्рдмी рд╣ै рджाрд╕्рддाрди
рдХрд╣ीं рдХी рдИрдЯ, рдХрд╣ीं рдХा рд░ोреЬा
рднाрдирдорддी рдиे рдХрд╣ाँ-рдХрд╣ाँ рд╕े рдЬोреЬा
рддрдкा рдХैрд╕े-рдХैрд╕े рддाрдкрдоाрдиों рдоें
рдлौрд▓ाрдж рднी рдХ्рдпा рддрдкा рд╣ोрдЧा
рдЬैрд╕े рддрдкा рдФрд░ рдврд▓ा рд╣ै рдЬीрд╡рди।
рд░рд╣-рд░рд╣ рдХрд░ рд╕ाрд░ी рдмाрдд
рд░рдЧ-рд░рдЧ рдоें рдШूрдо рдЬाрддी рд╣ै
рдХाрдпрдиाрдд рдЕрдкрдиी рд╣ी рдХрд░рдиी рдкрд░
рд░ोрддी рд╣ै рдХрднी, рддो рдХрднी
рдЭूрдо-рдЭूрдо рдЧाрддी рд╣ै।
(рд╕ेрддु, рдЬुрд▓ाрдИ 2018)
рдпाрдпाрд╡рд░ी
рд╣рдоाрд░ी рд░рдЧ-рд░рдЧ рдоें рд╣ै рдпा рдЙрд╕рдХे рднी рдЕंрд╢ рд╣рд░ рдкрд░рдоाрдгु рдоें рд╣ै рддрдм рд╣рдоाрд░े рд╕्рд╡рднाрд╡ рдоें рдЗрд╕рдХी рдоौрдЬूрджрдЧी
рдиाрдоुрдордХिрди рддो рдирд╣ीं। рд╡ैрд╕े рддрдм рдФрд░ рдЕрдм рдоें рдлрд░्рдХ
рд╣ै рдЬрд░ूрд░, рддрдм рдордЬрдмूрд░ी рдХी рдпाрдпाрд╡рд░ी рдеी рдЕрдм рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХी। рд╡ैрд╕े рдЖрдЬ рднी рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рд▓िрдпे рдПрдХ рдмреЬा
рд╡рд░्рдЧ рднрдЯрдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рдкрд░्рдпрдЯрди рдирд╣ीं рдХрд╣ рд╕рдХрддे рдкрд░ рдпाрдпाрд╡рд░ी рддो рд╡рд╣ рд╣ै рд╣ी। рдЬो рднी рд╣ो рдЖрдЬ рдЗрд╕ рдмाрдд
рдХे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ंрдХेрдд рдоिрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं рдпрд╣ рдоाрдирд╡ рдорди рдХा рд╕рд╣рдЬ рднाрд╡ рд╣ै рдиिрдпрддि рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧाрдиा
рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं।
рдЗрд╕े
рдЕрдЧрд░ рдпाрдпाрд╡рд░ рдХी рд╡ाрдкрд╕ी рдХрд╣ा рдЬाрдп рддो рдЕрди्рдпрдеा рди рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдХрд╡ि рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХे рд╢рдм्рджों рдоें ‘рдЕрд░े рдпाрдпाрд╡рд░
рд░рд╣ेрдЧा рдпाрдж’ рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рд╕рд╣рдЬ рдЙрдд्рддрд░ рд╣ोрдЧा ‘рд╣ाрде рдХंрдЧрди рдХो рдЖрд░рд╕ी рдХ्рдпा’?
рдпाрдпाрд╡рд░ рдорди рдФрд░ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХा рдХрдоाрд▓
рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдиे рд╕ंрдЪाрд░ рд╡ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоें рдЬो
рдХ्рд░ांрддि рдХी рд╣ै рдЙрд╕рдиे рдзрд░рддी рдХो рдПрдХ рдЧाँрд╡ рд╕ा
рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдоाрдд्рд░ рджो рд╕рджिрдпों рдоें рдкृрде्рд╡ी рдЫोрдЯी рд▓рдЧрдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рднрдЯрдХрддे рдорди рдХी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рд╢ांрдд
рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдХाрдлी рдХुрдЫ рдмрдЪा рдирд╣ीं; рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдХी рд╕ैрд░ рдЕрднी рджूрд░ рд╣ी рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рдпाрдпाрд╡рд░ी
рдХे рд▓िрдпे рдиिрдХрдЯ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдХ्рдпा рд╡िрдХрд▓्рдк рд╣ैं? рднाрд░рдд рдоें рдПрд╡ं рдЕрди्рдпрдд्рд░ рднी рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े
рдЕंрджрд░ूрдиी рдн्рд░рдордг рдкрдеों рдкрд░ рд╡िрдЪрд░рдг рдХрд░рдиे рдХी рдмाрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рдеोрд░ो рдХे рд╢рдм्рджों
рдоें:
рдЕंрджрд░ूрдиी рдкрде рдкрд░ рдЪрд▓ो, рджेрдЦ рдкाрдУрдЧे
рдорди рдХे рд╡рд░्рдгрдкрдЯ рдоें рдЫिрдкे рд╣рдЬाрд░ों рдХ्рд╖ेрдд्рд░,
рдЦोрдЬे рдЬाрдиे рд╣ैं рдЪрд▓рдХрд░ рджेрдЦो,
рдЦोрдЬ рдкाрд╡ोрдЧे рдПрдХ рдФрд░ рдХाрдпрдиाрдд- рдПрдХ рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдоांрдб।
рдзрд░рддी
рдкрд░ рдХे рдмाрд╣рд░ी рдн्рд░рдордг-рдкрде рднрд▓े рдЪुрдХ рдЬाрдпें рдкрд░ рдЕрдиंрдд рд╣ै рдЕंрджрд░ूрдиी рдХाрдпрдиाрдд рдЬिрд╕рдоें рд╡िрдЪрд░рдиा рдЖрдзुрдиिрдХ
рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рднी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕े рднрд░ा рд╣ोрдЧा। рдЖрдЬ рдорди рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдкेрдЪीрджрдЧिрдпाँ
рд╕рдордЭрдиे рдХे рдЬो рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं рдЙрдирдоें рдХрдИ рджिрд╢ाрдУं рд╕े
рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдоुрдЦ्рдп рд╣ैं- рдЧрдгिрдд, рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╕ाрдЗंрд╕, рди्рдпूрд░ोрд▓ाрдЬी, рднौрддिрдХी
рдФрд░ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди। рдФрд░ рдЪेрддрдиा рдХा рдЙрджрднрд╡ рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рдЖрдЬ рднी рдПрдХ рдкрд╣ेрд▓ी рд╕ा рд╣ी рд╣ै рдЬрдмрдХि рдорд╕्рддिрд╖्рдХ
рд╕ंрдмंрдзी рдЬाрдирдХाрд░ी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬा рд╕рдХी рд╣ै।
рдмाрдд рджोрд╣рд░े рдн्рд░рдордг рдХी
рд╣рдордиे
рдмाрдд рдХी рд╣ै рдоाрдирд╡ рдХे рдШुрдоंрддू рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХी рдФрд░ рдпрд╣ рднी рдХि рдпрд╣ рдн्рд░рдордг рдмाрд╣рд░ी рдЬрдЧрдд рдХे рд╕ाрде рдЕंрджрд░ूрдиी
рдн्рд░рдордг рдкрдеों рдкрд░ рднी рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै. рдкीрд░рд╕िрдЧ рдХी рдЪрд░्рдЪिрдд рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЬेрди рдФрд░ рдоोрдЯрд░рдмाрдЗрдХ рдХा рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡’
[3]
рдоें
рд░ोрдЪрдХ рдХрдеा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрдкрдиी рдоोрдЯрд░рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рдкрд░ рд╕рд╡ाрд░ рд╣ोрдХрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдн्рд░рдордг рдкрд░ рдиिрдХрд▓ा рд╣ै рдПрдХ рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा
рдЕंрджрд░ूрдиी рдн्рд░рдордг рднी рдЬाрд░ी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╡ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ-рд╡िрдХाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рдХे рдХुрдЫ рдЖрдпाрдоों рдХा
рднी рдЬिрдХ्рд░ рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╣ी рдЪрд░्рдЪा рдкрд╣рд▓े рдХे рдПрдХ рд▓ेрдЦ [4] рдоें рдХी рдЬा рдЪुрдХी рд╣ै।
рдпрд╣ рдЕрд▓рдЧ рдЕрд▓рдЧ рддрд░ीрдХों рд╕े рдЪрд▓рддा рд░рд╣ेрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ीं рдЪрд▓рддे рд░рд╣рдиा рдоूрд▓ рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╣ै рдорди рдХा, рдоाрдирд╡
рдХा рдФрд░ рдЙрд╕े рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрди рдХрд░рддे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХा।
рд╕ंрджрд░्рдн
[1] Alvin Toffler, The
Third Wave, William Collins and Sons, 1980.
[2]
рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, Back to Roots: Return of the Nomad, Setu-English, October
2018.
[3]
Robert Pirsig, Zen and the Art of Motor-cycle Maintenance, Bantam New Age Book,
1981.
[4]
рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди
рднंрдбाрд░ी,
рд╣िрдоाрд▓рдп
рдФрд░
рд╣рдбрд╕рди
рдХे
рдмीрдЪ-рдПрдХ
рдЕंрджрд░ूрдиी
рдн्рд░рдордг
рдкрде
рдкрд░,
рд╕ेрддु
рдкрдд्рд░िрдХा,
рдЬूрди,
2019.