 |
рдбॉ. рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж |
рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж
рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ (рдЕрддिрдеि), рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ, рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рддिрд░ुрд╡ाрд░ूрд░, рддрдоिрд▓рдиाрдбुрдЪрд▓рднाрд╖: +91 897 823 8235; рдИрдоेрд▓: sitareeflu@gmail.com
рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╣ैं। рдЗрдирдХे рд▓ेрдЦрди рдоें ‘рд╢ैрд▓ी’ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╕े рдЗрди्рд╣ें ‘рд╢ैрд▓ी рд╕рдо्рд░ाрдЯ’ рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдХाрд▓ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпे рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХे рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं। рдЕрддः рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧीрди рдЖрджрд░्рд╢ рдХी рдЭрд▓рдХ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХा рдЬрди्рдо 10 рд╕िрддंрдмрд░, рд╕рди् 1890 рдИ. рдХो рд╕ूрд░्рдпрдкुрд░ा, рд╢рд╣ाрдмाрдж (рдмिрд╣ाрд░) рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдпे рд╢рд╣ाрдмाрдж рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЬрдоींрджाрд░ рд░ाрдЬा рд░ाрдЬрд░ाрдЬेрд╢्рд╡рд░ी рд╕िंрд╣ ‘рдк्рдпाрд░े’ рдХे рдкुрдд्рд░ рдеे। рдЗрдирдХी рд╢ुрд░ुрдЖрддी рд╢िрдХ्рд╖ा рдШрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╣ुрдИ। “рд╕рди् 1907 рдИ. рдоें рдЖрд░ा рдЬिрд▓ा рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдЗंрдЯ्рд░ेंрд╕, 1909-1910 рдИ. рдоें рд╕ेंрдЯ рдЬेрд╡िрдпрд░्рд╕ рдХॉрд▓ेрдЬ, рдХोрд▓рдХाрддा рд╕े рдПрдл.рдП., 1912 рдИ. рдоें рдк्рд░рдпाрдЧ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рдмी.рдП. рдФрд░ 1919 рдИ. рдоें рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рдПрдо.рдП.(рдЗрддिрд╣ाрд╕) рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдПँ рдЙрдд्рддीрд░्рдг рдХीं।”1 рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдзाрдУं рдоें рд▓ेрдЦрдиी рдЪрд▓ाрдИ рд╣ै।
рдЗрдирдХे рдХрд╣ाрдиी-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЧрд▓्рдк рдХुрд╕ुрдоांрдЬрд▓ि’ (1922 рдИ.) рдФрд░ ‘рд╕ाрд╡рдиी рд╕рдоाँ(1938 рдИ.) рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें ‘рдХाрдиों рдоें рдХँрдЧрдиा’ (1913 рдИ.), ‘рдЧांрдзी рдЯोрдкी’ (1938 рдИ.), ‘рдиाрд░ी рдХ्рдпा рдПрдХ рдкрд╣ेрд▓ी?’ (1951 рдИ.), ‘рд╣рд╡ेрд▓ी рдФрд░ рдЭोрдкреЬी’ (1951 рдИ.), ‘рджेрд╡ рдФрд░ рджाрдирд╡’ (1951 рдИ.), ‘рд╡े рдФрд░ рд╣рдо’(1956 рдИ.), ‘рддрдм рдФрд░ рдЕрдм’ (1958 рдИ.), ‘рдзрд░्рдо рдФрд░ рдорд░्рдо’ (1959 рдИ.), ‘рдЕрдмрд▓ा рдХ्рдпा рдРрд╕ी рд╕рдмрд▓ा?’ (1962 рдИ.), рдмिрдЦрд░े рдоोрддी-рднाрдЧ-1 (1965 рдИ.), ‘рдмिрдЬрд▓ी’, ‘рджрд░िрдж्рд░рдиाрд░ाрдпрдг’, ‘рдорд░ीрдЪिрдХा’, ‘рдкैрд╕े рдХी рдШुँрдШрдиी’, ‘рдкрдж рдХा рдордж’, ‘рдЗрд╕ рд╣ाрде рджे рдЙрд╕ рд╣ाрде рд▓े’, ‘рдЬрдмाрди рдХा рдорд╕ाрд▓ा’, ‘рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХी рдмрд▓िрд╡ेрджी’, ‘рдРрд╕ा рдорд╣ँрдЧा рд╕ौрджा’, ‘рдоाँ’, ‘рднрдЧрд╡ाрди рдЬाрдЧ рдЙрдаा’, ‘рдмाрдк рдХी рд░ोрдЯी’ рдЖрджि рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें ‘рд░ाрдо-рд░рд╣ीрдо’ (рд╕рди् 1936 рдИ.), ‘рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рдиाрд░ी’ (1939 рдИ.), ‘рд╕ूрд░рджाрд╕’ (1942 рдИ.), ‘рд╕ंрд╕्рдХाрд░’ (1944 рдИ.), ‘рдкूрд░рдм рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо’ (1951 рдИ.), ‘рдЪुंрдмрдХ рдФрд░ рдЪाँрдЯा’ (1957 рдИ.) рд╣ैं। рд▓рдШु рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें ‘рдирд╡ рдЬीрд╡рди’ (1912 рдИ.), ‘рддрд░ंрдЧ’ (1920 рдИ.), ‘рдоाрдпा рдоिрд▓ी рди рд░ाрдо’ (1936 рдИ.), рдоॉрдбрд░्рди рдХौрди, рд╕ुंрджрд░ рдХौрди (1964 рдИ.), рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рдирдЬрд░, рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рдбрдЧрд░ (1966 рдИ.) рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдиाрдЯрдХों рдоें ‘рдирдпे рд░िрдлाрд░рдорд░’ рдпा ‘рдирд╡ीрди рд╕ुрдзाрд░рдХ’ (1911 рдИ.), ‘рдзрд░्рдо рдХी рдзुрд░ी’(1952 рдИ.) ‘рдЕрдкрдиा рдкрд░ाрдпा’ (1953 рдИ.) рд╣ैं। ‘рдирдЬрд░ рдмрджрд▓ी рдмрджрд▓ рдЧрдП рдирдЬाрд░े’ (1961 рдИ.) рдиाрдо рд╕े рдЗрдирдХा рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рднी рд╣ै। рдЧрдж्рдп рдХाрд╡्рдпों рдоें ‘рдирд╡ рдЬीрд╡рди’ рддрдеा рдк्рд░ेрдо рд▓рд╣рд░ी (1912 рдИ.) рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
рд╕рди् 1920 рдХी рдкрд╣рд▓ी рдЬрдирд╡рд░ी рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХो ‘рд░ाрдЬा’ рдХी рдЙрдкाрдзि рд╕े рд╡िрднूрд╖िрдд рдХिрдпा। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЙрдирдХो рд╕ी.рдЖрдИ.рдИ. рдХी рдЙрдкाрдзि рднी рдоिрд▓ी। “1920 рдоें рд╡े рдмेрддिрдпा рдоें рдмिрд╣ाрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХे рдкंрдж्рд░рд╣рд╡ें рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдордиोрдиीрдд рд╣ो рдЧрдП рдеे। рдЙрдХ्рдд рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХे рдкंрдж्рд░рд╣рд╡ें рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдХे рд╡े рд╕्рд╡ाрдЧрддाрдз्рдпрдХ्рд╖ рднी рдеे। рд╡े ‘рдЖрд░ा рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा’ рдХे рд╕рднाрдкрддि рднी рд╣ुрдП।”2 рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा “1922 рд╕े 1928 рддрдХ ‘рд╢ाрд╣ाрдмाрдж рдбिрд╕्рдЯ्рд░рд░ीрдХ्рдЯी рдмोрд░्рдб’ рдХे рдк्рд░рдердо рднाрд░рддीрдп рдЪेрдпрд░рдоेрди рд░рд╣े рддрдеा 1933 рд╕े 1940 рддрдХ ‘рд╣рд░िрдЬрди рд╕ेрд╡рдХ рд╕ंрдШ’ рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рддрдеा 1956 рд╕े 1964 рддрдХ рдпे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी, рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╕рджрд╕्рдп рднी рд░рд╣े। 1962 рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िрди्рджी рд╕ेрд╡ा рдХे рд▓िрдП рдкрдж्рдорднूрд╖рдг рдкुрд░рд╕्рдХाрд░, 1965 рдИ. рдоें рдмिрд╣ाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдкрд░िрд╖рдж् рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рдпोрд╡ृрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдо्рдоाрди рддрдеा 1970 рдИ. рдоें рдк्рд░рдпाрдЧ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡ाрдЪрд╕्рдкрддि рдХी рдЙрдкाрдзि рд╕े рдирд╡ाрдЬे рдЧрдП।”3 рдЕрдоूрд▓्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдиे 24 рдоाрд░्рдЪ 1971 рдХे рджिрди рдЗрд╕ рджुрдиिрдпा рдХो рдЕрд▓рд╡िрджा рдХрд╣ рджिрдпा।
рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдиे рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдк्рд░рдзाрди рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓िрдЦी рд╣ै। рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд░िрд╖्рда рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢рди рдиे рдмीрдмीрд╕ी рдХे рдПрдХ рд▓ेрдЦ рдоें рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рджрд░िрдж्рд░рдиाрд░ाрдпрдг’ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “ ‘рджрд░िрдж्рд░ рдиाрд░ाрдпрдг’ рдиाрдо рд╕े рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рд╕ुंрджрд░ рдХрд╣ाрдиी рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдиे рд▓िрдЦी рд╣ै – рдЙрд╕рдХा рдЧрдж्рдп рдЕрдиूрдаा рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рдЙрд╕рдоें рдЙрд░्рджू рдХी рдЫौंрдХ рдмрд╣ुрдд рдк्рдпाрд░ी рд╣ै।”4 рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдЬी рдХो рдЕрдиेрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдЬ्рдЮाрди рдеा। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрдирдХा рдЧрдж्рдп рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рддрдд्рд╕рдо рдмрд╣ुрд▓ рддो рдХрд╣ीं рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ, рдХрд╣ीं рдЙрд░्рджू-рдлाрд░рд╕ी рд╢рдм्рджों рд╕े рдпुрдХ्рдд рддो рдХрд╣ीं рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рддрдеा рдЕрд▓ंрдХाрд░िрдХрддा рд╕े рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдиीрдЪे рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ैं-
“рдоिрд╢्рд░ рдЬी рдХी рдоूँрдЫें рдХреЬी рд░рд╣рддीं, рддो рдЕрднाрд╡ рдХी рддреЬी рдмेрднाрд╡ рдирд╣ीं рдкреЬрддी। рдорд▓ाрдИ рдХी рдорд▓ाрд╣िрдпрдд рдкрд░ рдкाрд▓ी рд╣ुрдИ рдЬрдмाрди, рдЫाрдЫ рдХे рдЫूрдЫेрдкрди рдкрд░ рддिрд▓рдоिрд▓ा рдЙрдаी।”5
“рдмреЬा рдШрд░рд╡ाрд▓ा рдЬрдм рдЧрд░ीрдм рд╣ोрддा рд╣ै, рддрдм рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рджрд╕ों рджिрд╢ाрдПँ, рд╕ूрдиी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рднिрдЦрдоंрдЧे рдХो рднीрдЦ рдоाँрдЧрдиे рдоें рдХोрдИ рд▓ाрдЬ рдирд╣ीं, рдордЬрджूрд░ рдХो рдХुрджाрд▓ рдЙрдаाрдиे рдоें рдХोрдИ рд▓िрд╣ाрдЬ рдирд╣ीं, рдордЧрд░ рд╢рд░ीрдл рдЧрд░ीрдм рди рд╣ाрде рдкрд╕ाрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рди рд╣ाрде рдЪрд▓ा рдкाрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рддो рднूрдЦ рд╣ी рдирд╣ीं рдЦाрддी рд╢рд░्рдо рднी рдЦाрддी рд╣ै! рд╡рд╣ рд╕िрд░्рдл рднूрдЦ рд╕े рд╣ी рдирд╣ीं рдорд░рддा, рд▓ाрдЬ рд╕े рднी рдорд░рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рд╢िрдХрдо рдоें рд╣ी рднрдЯ्рдаी рдирд╣ीं рдЬрд▓рддी, рдЙрд╕рдХी рдЫाрддी рдоें рднी рднрдЯ्рдаी рдЬрд▓рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рд╢рд░ीрд░ рд╣ी рддिрд▓-рддिрд▓ рдХрд░ рдирд╣ीं рдШुрд▓рддा, рдЬाрди рднी рдЕंрджрд░-рд╣ी-рдЕंрджрд░ рдШुрд▓рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рдкेрдЯ рдХा рд╣ी рдХрд╣рд░ рдирд╣ीं, рд▓рд╣ू рдХी рднी рд▓рд╣рд░ рд╣ै, рджिрдоाрдЧ рдХा рднी рдЬрд╣рд░ рд╣ै। рдЧрд░ीрдмी рдХी рдЪिрддा рдкрд░ рд╢рд░ाрдлрдд рдХा рдШी рддрди рдФрд░ рдорди рджोрдиों рдХो рдлूँрдХ рдбाрд▓рддा рд╣ै। рдХुрд▓ी рдмेрдХाрд░ рд╕े рдХुрд▓ीрди рдмेрдХाрд░ рдХрд╣ीं рд╡िрдХрд░ाрд▓ рд╣ै।”6
“рдЖрдЦिрд░ рд╕ाрд╡рди рдЖ рд╣ी рдЧрдпा। рд╡рд╣ी рдХाрд▓ी рдмрджрд░िрдпा; рд╡рд╣ी рдзाрдиी рдЪुрдирд░िрдпा। рд╡рд░्рд╖ा-рд╡рдзु рдХी рд╡рд╣ी рдиीрд▓ी рдХंрдЪुрдХी; рд╡рд╣ी рд░ंрдЧीрд▓ी рдУреЭрдиी। рдмिрдЬрд▓िрдпों рдХी рд░ंрдЧрд░рд▓िрдпाँ; рдкुрд░рд╡ैрдпा рдЕрдардЦेрд▓िрдпाँ। рдкेреЬों рдХे рдХंрдзे рдкрд░ рдмेрд▓ें рд▓рдкрдЯाрдиें рд▓рдЧीं। рдмेрд▓ों рдкрд░ рдХрд▓िрдпाँ рдоुрд╕рдХाрдиे рд▓рдЧीं। рдоेрдШ рдХी рдЫाрддी рдоें рд▓ौ рд▓рдЧी। рдк्рд░ाрдгों рдХे рдкрд╣рд▓ू рдоें рдоुрд░ाрджों рдХी рд╡ेрджрдиा рдЬрдЧी। рдмूंрджों рдХी рдЭрд░ी рдЖрдИ। рд╣рд░िрдпाрд▓ी рдХी рдШрдЯा рдЫाрдИ।”7
рдКрдкрд░ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХी рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдоें рдкाрдардХों рдХो рдмाँрдзрдиे рдХा рдкूрд░्рдг рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╣ै। рдпे рдЙрд╕ рджौрд░ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдеे рдЬрдм рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी-рдХрд▓ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕ुрдЧрдаिрдд рд╢िрд▓्рдк рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХрдеाрдирдХ рднी рдмेрд╣рдж рд╕ंрддुрд▓िрдд рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै। рдЗрдирдХी рднाрд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХोрд╢ (рднाрдЧ-1) рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै “рдЖрдкрдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХा рд░рд╣рд╕्рдп рдЖрдкрдХी рдордиोрд░рдо рднाрд╖ा-рд╢ैрд▓ी рд╣ै। рдЖрдк рд╣िрди्рджी рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рдЧрдж्рдпрдХाрд░ों рдоें рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рднाрд╡ुрдХрддाрдк्рд░рдзाрди, рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ, рд▓рдЪ्рдЫेрджाрд░ рддрдеा рдоुрд╣ाрд╡рд░ेрджाрд░ рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рддрдд्рд╕рдо рд╕ाрдоाрд╕िрдХ рд╢рдм्рдж-рдпोрдЬрдиा рддрдеा рддुрдХрдкूрд░्рдг рдкрджाрд╡рд▓ी рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рдмँрдЧрд▓ा рдЧрдж्рдп–рд╢ैрд▓ी рдХी рдЭрд▓рдХ рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।”8
‘рдХाрдиों рдоें рдХँрдЧрдиा’ рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХी рдПрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी ‘рдЗंрджु’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд╕рди् 1913 рдИ. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी। рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХुрд▓ рдЫрд╣ рдкाрдд्рд░ (рдирд░ेंрдж्рд░ рдпा рдХрдеाрд╡ाрдЪрдХ рд╕्рд╡рдпं, рдХिрд░рдг, рдпोрдЧीрд╢्рд╡рд░, рдоोрд╣рди, рдХिрди्рдирд░ी рддрдеा рдЬूрд╣ी) рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдоुрдЦ्рдп рдкाрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд░ेंрдж्рд░ рд╣ी рд╣ै рдЬो рдХि рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рддा рд╣ै। рд╢ेрд╖ рдкाрдд्рд░ рдЧौрдг рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдХрдеा рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ैं। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
рдирд░ेंрдж्рд░ рдпा рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рд╕े рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рд╣ी рд▓реЬрдХрдкрди рдХे рджोрд╕्рдд рдпोрдЧीрд╢्рд╡рд░ рдХी рдХुрдЯी рдоें рдзрд░्рдордЧ्рд░ंрде рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ेрддु рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрдж्рдпा рдЕрдз्рдпрдпрди рдкूрд░्рдг рд╣ोंрдиे рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдирд░ेंрдж्рд░ рдЧुрд░ु рджрдХ्рд╖िрдгा рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рдЬोреЬा рдкीрддाрдо्рдмрд░, рдкाँрдЪ рд╕्рд╡рд░्рдг рдоुрдж्рд░ाрдПँ рддрдеा рдпोрдЧीрд╢्рд╡рд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХिрд░рдг рдХे рд▓िрдП рджो рдХрдирдХ рдХंрдЧрди рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рдпोрдЧीрд╢्рд╡рд░ рд╕рдмрдХुрдЫ рд╡ाрдкрд╕ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рдХेрд╡рд▓ рдХंрдЧрди рдХिрд░рдг рдЙрдаा рд▓े рдЬाрддी рд╣ै। рдХंрдЧрди рдкрд╣рдирдиे рдХे рдмाрдж рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рдирд░ेंрдж्рд░ рдЕрдкрдиे рдЧुрд░ु рдпोрдЧीрд╢्рд╡рд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХिрд░рдг рдХे рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдкрд░ рдоोрд╣िрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдЕрдиुрднрд╡ी рдпोрдЧीрд╢्рд╡рд░ рдЬाрди рд▓ेрддे рд╣ैं। рд╡ो рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рдХो рдирд░ेंрдж्рд░ рдХे рд╣ाрдеों рд╕ौंрдкрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं –
“рдирд░ेंрдж्рд░! рдЕрдм рдоैं рдЪрд▓ा, рдХिрд░рдг рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╣рд╡ाрд▓े рд╣ै।”9
рдирд░ेंрдж्рд░ рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдХी рд╕ुंрджрд░рддा рдкрд░ рдоोрд╣िрдд рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдПрдХ рджिрди рдЕрдкрдиे рджोрд╕्рдд рдоोрд╣рди рдХे рдпрд╣ाँ рдиाрдЪрдиे рд╡ाрд▓ी рдХिрди्рдирд░ी рд╕े рдЙрд╕рдХी рдЖँрдЦें рдоिрд▓рддी рд╣ैं рдФрд░ рд╡рд╣ рдоोрд╣िрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ी рдХी рд╕ुंрджрд░рддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдирд░ेंрдж्рд░ рдХрд╣рддा рд╣ै –
“рдХिрди्рдирд░ी рд╕рдЪрдоुрдЪ рдХिрди्рдирд░ी рд╣ी рдеी рдиाрдЪрдиे рд╡ाрд▓ी рдирд╣ीं рдирдЪाрдиेрд╡ाрд▓ी рдеी।”10
рдХिрди्рдирд░ी рдкрд░ рдоोрд╣िрдд рдирд░ेंрдж्рд░ рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдХे рддрдоाрдо рдЬेрд╡рд░ рдХिрди्рдирд░ी рдкрд░ рди्рдпोрдЫाрд╡рд░ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рддрдоाрдо рд╕ंрдкрдд्рддि рдЦोрдиे рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдХिрд░рдг рд╕े рдХुрдЫ рднी рджेрдиे рдХो рдХрд╣рддा рд╣ै рддाрдХि рд╡рд╣ рдХिрди्рдирд░ी рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХрд░ рд╕рдХे। рдирд░ेंрдж्рд░ рд╡ाрд╕рдиा рдХे рдирд╢े рдоें рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдоाрд░्рдоिрдХ рд╣ैं-
“рдХिрд░рдг, рдХिрд░рдг । рддुрдо्рд╣ाрд░े рдкाрд╕ рдХोрдИ рдЧрд╣рдиा рднी рд░рд╣ा рд╣ै?
“рд╣ाँ,” – рдХ्рд╖ीрдг рдХрдг्рда рдХी рдХाрдХрд▓ी рдеी।
рдХрд╣ाँ рд╣ैं, рдЕрднी рджेрдЦрдиे рджो।”
рдЙрд╕рдиे рдзीрд░े рд╕े рдШूँрдШрдЯ рд╕рд░рдХा рдХрд░ рдХрд╣ा- рд╡рд╣ी рдХाрдиों рдХा рдХँрдЧрдиा।”11
рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдХिрд░рдг рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдирд░ेंрдж्рд░ рдХा рдирд╢ा рдЯूрдЯ рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХी рдЖँрдЦों рдХी рдкрдЯ्рдЯी рддрдм рдЦुрд▓рддी рд╣ै рдЬрдм рдЙрд╕рдХा рд╕рдмрдХुрдЫ рд▓ुрдЯ рдЬाрддा рд╣ै।
рджेрдЦрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рд╢िрдХ्рд╖ाрдк्рд░рдж рдХрд╣ाрдиी рдоाрд▓ूрдо рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдХि рдж्рд╡िрд╡ेрджीрдпुрдЧीрди рдХрд╣ाрдиी рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рднी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдкाрдардХों рдХे рдорди рдоें рддीрд╡्рд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдЬрдЧाрдиे рдоें рдмेрдЬोрд░ рд╣ै।
рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ рднाрд░рдд рдХी рджुрд░्рдЧрддि рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдЗрд╕рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рдеी, рд▓ेрдХिрди рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдХा рднी рдпुрдЧ рдеा। рдЕрддः рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рднी рдЕрд╡рдХाрд╢ рдиिрдХाрд▓ рд▓िрдпा рд╣ै। рдХрдеाрдХाрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдиिрд░ाрд╢ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддा рд╣ै –
“рд╕рдордп рдиे рд╕рдмрдХुрдЫ рдкрд▓рдЯ рджिрдпा। рдЕрдм рдРрд╕े рд╡рди рдирд╣ीं, рдЬрд╣ाँ рдХृрд╖्рдг рдЧोрд▓ोрдХ рд╕े рдЙрддрд░рдХрд░ рджो рдШреЬी рд╡ंрд╢ी рдХी рдЯेрд░ рджें। рдРрд╕े рдХुрдЯीрд░ рдирд╣ीं рдЬिрдирдХे рджрд░्рд╢рди рд╕े рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рдХा рднी рдЕंрддрд░ рдк्рд░рд╕рди्рди рд╣ो, рдпा рдРрд╕े рдоुрдиीрд╢ рдирд╣ीं рдЬो рдзрд░्рдордзुрд░ंрдзрд░ рдзрд░्рдорд░ाрдЬ рдХो рднी рдзрд░्рдо рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рджें। рдпрджि рдПрдХ-рджो рднूрд▓े-рднрдЯрдХे рд╣ों рднी, рддрдм рдЕрднी рддрдХ рдЙрдирдкрд░ рджुрдиिрдпा рдХा рдкрд░рджा рдирд╣ीं рдЙрдаा - рдЬрдЧрди्рдоाрдпा рдХी рдоाрдпा рдирд╣ीं рд▓рдЧी।”12
рдХрд╣ाрдиी рдоें рдкुрд░ुрд╖ рдХी рд╡ाрд╕рдиा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдирд░ेंрдж्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬो рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी (рдХिрд░рдг) рдкрд░ рдоोрд╣िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдХिрди्рдирд░ी рдкрд░ рдоोрд╣िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрддः рдЙрд╕े рдХिрд░рдг рд╕े рдк्рд░ेрдо рди рдеा, рдмрд▓्рдХि рд╡ाрд╕рдиा рдеी, рд▓ेрдХिрди рдХिрд░рдг рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдЙрд╕े рдЙрд╕ рдк्рд░ेрдо рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдоें рдЕрдм рддрдХ рди рдеा। рдХрдеाрдХाрд░ рдиे рдпрд╣ाँ рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдк्рд░рддि рд╡ाрд╕рдиा рддрдеा рджाрдо्рдкрдд्рдп рдк्рд░ेрдо рдХे рдмीрдЪ рдХी рд░ेрдЦा рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ंрджेрд╢ рджेрдиा рдЪाрд╣ा рд╣ै рдХि рджाрдо्рдкрдд्рдп рдк्рд░ेрдо рдШрд░ рдХो рдмрдЪाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдк्рд░рддि рд╡ाрд╕рдиा рдШрд░ рдХो рдЙрдЬाреЬ рджेрддा рд╣ै। рд╡ाрд╕рдиा рддрдеा рдк्рд░ेрдо рдХे рддाрдиेрдмाрдиे рдкрд░ рдмुрдиी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдмेрд╣рдж рдЕрд▓ंрдХाрд░िрдХ рдФрд░ рд╢ृंрдЧाрд░िрдХ рдЕंрджाрдЬ рдоें рд╣ुрдИ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЕंрдд рдЙрддрдиी рд╣ी рджुрдЦрдж рддрдеा рдоाрд░्рдоिрдХ рд╣ै।
рджूрд╕рд░े рдХोрдг рд╕े рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕्рдд्рд░ी-рдЧुрд▓ाрдоी рдХो рднी рджिрдЦрддी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХिрд░рдг рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЧुрд▓ाрдо рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЕंрддिрдо рдкрд░िрдгрддि рдоृрдд्рдпु рдоें рд╣ोрддी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ рдоिрдердХीрдп рддрдеा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ों рддрдеा рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рднी рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХृрд╖्рдг, рдиूрд░рдЬрд╣ाँ, рджुрд╖्рдпрдд рддрдеा рд╢рдХुंрддрд▓ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдП рд╣ैं। рдпे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХрдеाрдирдХ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рдЙрджीрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рддी рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдЬी рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд▓ेрдЦрди-рдХрд▓ा рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै।
рдХрд╣ाрдиी рдХी рднाрд╖ा-рд╢ैрд▓ी рдЕрд▓ंрдХाрд░िрдХ, рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рддрдеा рдХ्рд▓िрд╖्рдЯ рд╣ै। рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╡िрдзाрди рдоें рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рдЭрдХрдЭोрд░рдиे рдоें рдкूрд░्рдгрддः рд╕рдорд░्рде рд╣ै।
рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
4. BBC News рд╣िंрджी, and рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢рди. “рдирдЬ़рд░िрдпा: рддाрдЬрдорд╣рд▓ рдХे рд╕ाрде рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рдЫोрдб़ेंрдЧे рд╕ंрдЧीрдд рд╕ोрдо?” BBC News рд╣िंрджी, рдмीрдмीрд╕ी рд╣िंрджी, 16 Oct. 2017,
www.bbc.com/hindi/india-41639471.
5. рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдХрдорд▓ाрдиंрдж рдЭा (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 2
6. рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдХрдорд▓ाрдиंрдж рдЭा (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -166
7. рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХाрд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдХрдорд▓ाрдиंрдж рдЭा (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -59
8. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдЗрддिрд╣ाрд╕ (рдж्рд╡िрддीрдп рдЦंрдб), рдбॉ. рдХुрд╕ुрдо рд░ाрдп, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рд╡рд░्рд╖- 2012 (рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 193 (рдЙрдж्рдзृрдд)
9. рдЧрдж्рдп рддрд░ंрдЧ- рд╕ुрдиीрд▓ рдХुрдоाрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдУрд░िрдпंрдЯ рдм्рд▓ैрдХ рд╕्рд╡ॉрди рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рд╡рд░्рд╖- 2012 (рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-13
10. рдЧрдж्рдп рддрд░ंрдЧ- рд╕ुрдиीрд▓ рдХुрдоाрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдУрд░िрдпंрдЯ рдм्рд▓ैрдХ рд╕्рд╡ॉрди рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рд╡рд░्рд╖- 2012 (рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-14
11. рдЧрдж्рдп рддрд░ंрдЧ- рд╕ुрдиीрд▓ рдХुрдоाрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдУрд░िрдпंрдЯ рдм्рд▓ैрдХ рд╕्рд╡ॉрди рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рд╡рд░्рд╖- 2012 (рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-15
12. рдЧрдж्рдп рддрд░ंрдЧ- рд╕ुрдиीрд▓ рдХुрдоाрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдУрд░िрдпंрдЯ рдм्рд▓ैрдХ рд╕्рд╡ॉрди рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рд╡рд░्рд╖- 2012 (рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-12