 |
рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु |
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рд╣िंрджी рдХा рдЕрднिрдоाрдирдоेрд░ु рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдПрдХ рдРрд╕े рд╕рдЪ्рдЪे рдФрд░ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी рд▓ेрдЦрдХ, рдЬिрди рдкрд░ рд╣िंрджी рдХो рдЧрд░्рд╡ рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рд╡े рд╣िंрджी рдХे рдЙрдж्рднрдЯ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдФрд░ рдорд╣ाрдпोрдж्рдзा рдеे। рдФрд░ рдРрд╕े рдЕрдж्рднुрдд рд╡्рдпाрдХрд░рдгाрдЪाрд░्рдп, рдЬिрди्рд╣ें рдкूрд░ा рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд рдмрдб़े рдЖрджрд░ рдФрд░ рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рдХे рд╕ाрде ‘рд╣िंрджी рдХा рдкाрдгिрдиि’ рдХрд╣рдХрд░ рдкुрдХाрд░рддा рд╣ै।
рд╣िंрджी рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдФрд░ рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдХрдоी рдирд╣ीं। рд╣िंрджीрд╕ेрд╡िрдпों рддрдеा рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд░्рдкिрдд рд▓ेрдЦрдХों рдХी рднी рдПрдХ рд▓ंрдмी рдХрддाрд░ рд╣ै। рдкрд░ рдПрдХрджрдо рдЧँрд╡рдИ рдаाрдЯ рд╡ाрд▓े рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЙрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рд╡े рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдХिрд╕ी рдмрдб़ी рд╕े рдмрдб़ी рднाрд╖ा рд╕े рдЖрддंрдХिрдд рди рд╣ोрдХрд░, ‘рдаेрда рд╣िंрджी рдХे рдаाрдЯ’ рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдоाँ рднाрд░рддी рдХे рдЕрдирди्рдп рд╕ेрд╡рдХ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╣िंрджी рдХो рджुрдиिрдпा рдХी рд╕рдмрд╕े рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рднाрд╖ा рдХрд╣рдХрд░ рдмрдб़े-рдмрдб़े рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрдиिрдпों рдХो рдЪुрдиौрддी рджी। рд╕рдмрд╕े рд▓ोрд╣ा рд▓िрдпा, рдФрд░ рдЖрдЦिрд░рдХाрд░ рд╣िंрджी рдХो рд╡рд╣ рдЖрджрд░ рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рджिрд▓ाрдиे рдоें рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рдЬीрд╡рди рдЦрдкा рджिрдпा, рдЬिрд╕рдХी рд╡рд╣ рд╕рдЪ рдоें рд╣рдХрджाрд░ рд╣ै।
 |
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी |
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХा рдЕрдЧाрдз рдкांрдбिрдд्рдп рдЦुрдж рдоें рдПрдХ рдоिрд╕ाрд▓ рдмрди рдЧрдпा। рд╕рдЪ рдкूрдЫिрдП рддो рд╡े рд╣िंрджी рдХे рдкрд╣рд▓े рдРрд╕े рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдгाрдЪाрд░्рдп рд╣ैं, рдЬिрдирдХी рд╕ोрдЪ рдХे рдкीрдЫे рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рдмुрдиिрдпाрджी рд╕рдордЭ рдФрд░ рдаोрд╕ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЖрдзाрд░ рдеा। рд▓ेрдХिрди рдЕрдж्рднुрдд рдкांрдбिрдд्рдп рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рд╡े рдРрд╕े рдЬुрдЭाрд░ू, рдЦрд░े рдФрд░ рдЦुрдж्рджाрд░ рдХिрд╕्рдо рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрди рдеे рдХि рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди-рдХाрд▓ рдоें рд╣ी рдХिंрд╡рджंрддी-рдкुрд░ुрд╖ рдмрди рдЧрдП। рдЕрдкрдиी рдЧँрд╡рдИ рдЧрд░ीрдмी рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХрднी рдХिрд╕ी рдмрдб़े рд╕े рдмрдб़े рдзрди्рдиा рд╕ेрда рдпा рдмрдб़े рд╕рдд्рддाрдзीрд╢ рдХे рдЖрдЧे рдирд╣ीं рдЭुрдХे। рд╡े рд╣िंрджी рдХे рдРрд╕े рд╕ाрдзрдХ рдеे рдЬो рдЦूрди рддрдкाрдХрд░ рдЬीрддे рдеे рдФрд░ рджिрди-рд░ाрдд рдЕрдкрдиे рдХाрдо рдФрд░ рд╕ाрдзрдиा рдХे рд╕ुрд░ूрд░ рдоें рд╣ी рдорд╕्рдд рд░рд╣рддे рдеे। рдХрдмीрд░ рдХी рддрд░рд╣ “рд╣рдорди рдорд╕्рддाрдиा рд░े!” рддрди рдкрд░ рдоोрдЯा рдЦाрджी рдХा рдХुрд░рддा рдФрд░ рд╣ाрде рдоें рд╕ोрдЯा, рдпрд╣ рдЙрдирдХी рдРрд╕ी рдЦाँрдЯी рджेрд╕ी рдзрдЬ рдФрд░ рдкрд╣рдЪाрди рдеी, рдЬिрд╕рдХे рдЖрдЧे рдмрдб़े-рдмрдб़ों рдХा рдЕрд╣ंрдХाрд░ рдЪूрд░ рд╣ो рдЬाрддा рдеा।
рдкрд░ рд╣िंрджी рдХे рдЗрд╕ рдорд╣ाрди рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХो рдЙрдо्рд░ рднрд░ рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рддрдХрд▓ीрдлों, рд╕ंрдШрд░्рд╖ों, рдиिрд░ंрддрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╡िрдХрдЯ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХрд╖्рдЯों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ा, рд╡рд╣ рдЦुрдж рдоें рдПрдХ рдХрд░ुрдг рдХрдеा рд╣ै।
рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдФрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдгाрдЪाрд░्рдпों рд╕े рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднा рдХा рд▓ोрд╣ा рдордирдоाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдмрдЪрдкрди рдмрдб़े рд╣ी рдЕрднाрд╡ों, рдоुрд╢्рдХिрд▓ों рдФрд░ рд╡िрд╖рдо рдЧрд░ीрдмी рдХे рдЪрдХ्рдХों рдХे рдмीрдЪ рдкिрд╕рддे рд╣ुрдП рдЧुрдЬрд░ा। рдмिрдаूрд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рдЙрдирдХा рдЧाँрд╡ рд╣ै рд░ाрдордирдЧрд░, рдЬрд╣ाँ рдЙрдирдХे рдкिрддा рдПрдХ рдХिрд╕्рдо рдХे рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ рдеे। рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे рдмрдЪрдкрди рдФрд░ рдХिрд╢ोрд░ाрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЧुрдЬрд░-рдмрд╕рд░ рдХे рд▓िрдП рдмрдХрд░िрдпाँ рдЪрд░ाрдиे, рдЪाрд░-рдЫै рдЖрдиे рджिрд╣ाрдб़ी рдкрд░ рдордЬрджूрд░ी, рдЫрддों рдХी рдорд░рдо्рдордд рдФрд░ рдмोрдЭा рдвोрдиे рд╕рдоेрдд рдРрд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕े рдХाрдо рдХिрдП, рдЬिрдирдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдХрд░ рднीрддрд░ рдПрдХ рдерд░рдерд░ाрд╣рдЯ-рд╕ी рдкैрджा рд╣ोрддी рд╣ै। рджूрд╕рд░े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рддрд░рд╣ рдкोрдеी рдкрдв़рдиे рдФрд░ рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рд╕ीрдЦрдиे рдХा рддो рдк्рд░рд╢्рди рд╣ी рдХрд╣ाँ рдеा, рдЬрдм рд░ोрдЯी рдХे рднी рд▓ाрд▓े рдкрдб़े рдеे। рдкрд░ рдмुрдж्рдзि рдХी рдк्рд░рдЦрд░рддा рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдеी, рдЬो рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╕्рддा рдЬोрд╣ рд░рд╣ी рдеी।
рдмेрдЗंрддिрд╣ा рддрдХрд▓ीрдлें рдЭेрд▓рдиे рдХे рдмाрдж рд╡े рдШрд░ рд╕े рднाрдЧ рдиिрдХрд▓े рдФрд░ рдлिрд░ рдЬрд╣ाँ рдЬो рдХाрдо рдоिрд▓ा, рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдкрдв़рдиे-рд▓िрдЦрдиे рдХी рдЬुрдЧрдд рдХрд░рддे рд░рд╣े। рдФрд░ рдлिрд░ рдпрд╣ाँ-рд╡рд╣ाँ рдХे рдзрдХ्рдХे рдЦाрдиे рдХे рдмाрдж рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕ुрдЧрдмुрдЧाрддे рд╣ुрдП рдЬрдм рд░ाрд╕्рддा рдоिрд▓ा, рддो рд╡े рдПрдХाрдПрдХ рдРрд╕े рдк्рд░рдХाрд╢рдкुंрдЬ рдХी рддрд░рд╣ рд╕ाрдордиे рдЖрдП рдХि рдЙрдирдХी рдк्рд░рддिрднा рдХे рдЖрдЧे рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпीрдп рдкрдв़ाрдХू рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рдлीрдХी рдкрдб़ рдЧрдИ। рд╕рдм рдУрд░ рдЙрдирдХा рдиाрдо рдФрд░ рдХीрд░्рддि-рдкрддाрдХा рдЫा рдЧрдИ। рдЙрдирдХे рдЖрдЪाрд░्рдпрдд्рд╡ рдХे рддрдк рдФрд░ рддेрдЬ рдХा рдмрдб़े рдмрдб़े рд╡िрдж्рд╡ाрди рд▓ोрд╣ा рдоाрди рдЧрдП।
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╣िंрджी рдХे рдкрд╣рд▓े рдоौрд▓िрдХ рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣िंрджी рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╣ी рдирд╣ीं рдмрдиाрдпा, рдмрд▓्рдХि рдЖрдЧे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдХा рд░ूрдк рд╕्рдеिрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХрддा рдХी рдУрд░ рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рджेрд╢-рджुрдиिрдпा рдХा рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╡े рд╕рдЪрдоुрдЪ рд╣िंрджी рдХे рдкाрдгिрдиि рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣िंрджी рдХो рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд░рдЦрдХрд░ рджेрдЦा рдФрд░ рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирдП рдвंрдЧ рд╕े рдЙрд╕ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा। рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рдоौрд▓िрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдЬрдирдоा рдЙрдирдХा ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рдЖрдЬ рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╕рд░्рд╡ांрдЧрдкूрд░्рдг рдХृрддि рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдЯрдХ्рдХрд░ рдХा рдХोрдИ рджूрд╕рд░ा рдЧ्рд░ंрде рдЖрдЬ рднी рдирд╣ीं рд╣ै।
 |
рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु |
рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдФрд░ рдбा. рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рд╕рдоेрдд рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░ाрдпः рд╕рднी рдмрдб़े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЙрд╕рдХी рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХी। рдЬिрди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╕े рдХुрдЫ рдЕрд╕рд╣рдорддिрдпाँ рдеीं, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднी рдмрдб़े рдЖрджрд░ рдФрд░ рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рдХे рд╕ाрде рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдХि рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рдПрдХрджрдо рдоौрд▓िрдХ рдФрд░ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ैं рдФрд░ рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рдкैрджा рдХрд░рддे рд╣ैं।
рд╣ाрд▓ाँрдХि рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рд╣िंрджी рд╡ाрд▓ों рд╕े рд╣ी рдЗрддрдиी рдЕрдХрдердиीрдп рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдЭेрд▓рдиी рдкрдб़ी рдХि рдорди рдЦिрди्рдирддा рдФрд░ рдХ्рд╖ोрдн рд╕े рднрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрди рдЬैрд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХो рдкूрд░ा рдЬीрд╡рди рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдкрди्рдирддा рдХी рд╣ाрд▓рдд рдоें рдХाрдЯрдиा рдкрдб़ा। рдЪрд▓рддाрдК рдЪीрдЬें рд▓िрдЦрдХрд░ рдиाрдо рдФрд░ рдкैрд╕ा рдХрдоाрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ेрдЦрдХ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рд╕े рдирдХрд▓ рдХрд░-рдХрд░рдХे рдХुंрдЬिрдпाँ рд▓िрдЦрдХрд░ рдзрдирдкрддि рд╣ो рдЧрдП। рджूрд╕рд░ी рдУрд░, рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХा рдкрд╣рд▓ा рдорд╣ाрдЧ्рд░ंрде рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рд▓ेрдЦрдХ рдЬीрд╡рди рднрд░ рдЧрд░ीрдмी рдФрд░ рдмрджрд╣ाрд▓ी рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд░рд╣ा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдмाрд░-рдмाрд░ рдмрдб़ी рдХрд╕рдХ рдХे рд╕ाрде рдХрд╣ा рдХрд░рддे рдеे рдХि рд╣िंрджी рдоें рд▓ेрдЦрдХों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╣िंрджी рдХे рд▓ोрдЧ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рд╕े рднी рд░рд╣िрдд рд╣ैं, рдЬो рдЕрдкрдиे рдПрдХ рдмрдб़े рдФрд░ рдк्рд░рддिрднाрд╡ाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХी рдоेрдзा рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХे।
 |
рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु |
[2]
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХिрддрдиे рдЦुрдж्рджाрд░ рдФрд░ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी рд▓ेрдЦрдХ рдеे, рдпрд╣ рдЖрдЬ рдХिंрд╡рджंрддिрдпों рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░ рдЗрддрдиी рдиाрдиा рдХिрд╕्рдо рдХी рдХрдеाрдПँ рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдЬрдЧрд╣ рд╕ँрдЬो рд▓िрдпा рдЬाрдП, рддो рдордЬे рдоें рдПрдХ рдмрдб़ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп, рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдФрд░ рд╣िंрджी-рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╕े рдЬुрдб़ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХी рдмрд╣ुрддेрд░े рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд░рд╕ рдФрд░ рдЪрдЯрдЦाрд░े рд▓े-рд▓ेрдХрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рдеे, рдЬैрд╕े рдЙрдирдХा рдпрд╣ рд╣िंрджी-рдк्рд░ेрдо рд╕िрд░्рдл рд╣ाрд╕-рдкрд░िрд╣ाрд╕ рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ो। рдЙрд╕рд╕े рдЬुрдб़ी рдЙрдирдХी рдЬीрд╡рди рднрд░ рдХी рдЕрдХूрдд рддрдкрд╕्рдпा рдХो рджेрдЦрдиे рдХी рдХूрд╡рдд рдХрдо рд╣ी рд▓ोрдЧों рдоें рдеी। рдЙрдирдХा рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╣िंрджी-рдк्рд░ेрдо рдХोрдИ рд╕рдирдХ рдирд╣ीं, рд╣िंрджी рдХे рдПрдХ рдк्рд░рдЦрд░ рдФрд░ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी рд╕ाрдзрдХ рдХा рдмрдб़ा рд╣ी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЕрднिрдоाрди рдеा, рдЬिрд╕े рдаीрдХ рд╕े рд╕рдордЭा рдирд╣ीं рдЧрдпा। рд▓ोрдЧों рдиे рдЬिрди्рд╣ें рд╣ाрд╕-рдкрд░िрд╣ाрд╕ рдХी рд╡рд╕्рддु рдоाрдиा, рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд▓िрдП рд╡े рдЬीрдиे-рдорд░рдиे рдХे рд╕рд╡ाрд▓ рдеे।
рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдиे ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рдоें рдкंрдбिрдд рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЧрдП рд▓ेрдЦ рдоें рдЙрдирдХी рдк्рд░рддिрднा рдФрд░ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╣िंрджी рд╕ेрд╡ा рдХे рдк्рд░рддि рдмेрд╣рдж рдЖрджрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдЕрдХрдб़ рдФрд░ рдЦुрдж्рджाрд░ी рдХो рднी рд╣рдоें рд╕рд╣ी рдвंрдЧ рд╕े рджेрдЦрдиा рдФрд░ рдмрд░рджाрд╢्рдд рдХрд░рдиा рдЖрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╣िंрджी рд╡ाрд▓ों рдХो рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे рд╣ोрдиे рдХा рдЕрд░्рде рд╕рдордЭाрддे рд╣ुрдП рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╣िंрджी рдХे рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдФрд░ рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рдЦрддे рд╣ैं। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд░рд╕ рдФрд░ рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдХे рдЕрдЦाрдб़े рдоें рднी рднाрд░ी рдкрд╣рд▓рд╡ाрди рд╣ैं। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХिрддрдиे рд╣ी рд╡िрд╖рдп рд╣ैं, рдЬिрди рдкрд░ рдЦुрд▓рдХрд░ рд▓िрдЦрдиे рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдЙрдирдХे рдЬैрд╕े рдирд╣ीं рд╣ैं। ...рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд▓ीрдХ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдкुрд░ुрд╖ рдирд╣ीं рд╣ैं।”
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╡ाрдХрдИ рдЕрдХ्рдЦрдб़ рдеे। рдкрд░ рдЙрдирдХी рдЕрдХ्рдЦрдб़рддा рдЙрдирдХे рдЕрдЧाрдз рдЬ्рдЮाрди, рдкांрдбिрдд्рдп рдФрд░ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рд╕े рдЬुрдб़ी рдеी। рдЬीрд╡рди рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рдЪрд░рдг рдоें рд╡े рдЬिрд╕ рдЕрднाрд╡, рджाрд░िрдж्рд░्рдп рдФрд░ рднीрд╖рдг рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рд╕े рдЧुрдЬрд░े, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдЧрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдХ्рдЦрдб़ рдмрдиाрдпा, рддो рдЗрд╕рдоें рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдХ्рдпा! рд▓ेрдХिрди рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ी рдЕрдХ्рдЦрдб़рддा рдХे рдХाрд░рдг рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдЕрди्рдпाрдп рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЦрдб़े рд╣ोрдиे рдоें рдЬрд░ा рднी рджेрд░ рдирд╣ीं рд▓рдЧाрддे рдеे। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рдд्рддा рдХी рднी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХी рдФрд░ рдЬो рд╕рд╣ी рд▓рдЧा, рд╡рд╣ рдХрд╣рдиे рд╕े рдХрднी рдирд╣ीं рдЪूрдХे।
рдЙрдирдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджिрдиों рдХी рдмाрдд рд╣ै। рд╡े рд╣рд░िрдж्рд╡ाрд░ рдХे рдПрдХ рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдеे। рдЙрди्рд╣ीं рджिрдиों рдПрдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдП. рд╣्рдпूрдо рдиे рдЙрдирд╕े рдеोрдб़ी рджेрд░ рдмाрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдХुрдЫ рд╢ंрдХिрдд рд╣ोрдХрд░ рдкूрдЫा, “рддो рдХ्рдпा рддुрдо рдЪाрд╣рддे рд╣ो рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЗрд╕ рджेрд╢ рд╕े рдЪрд▓े рдЬाрдПँ?”
рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рдмрдб़ा рд╣ी рдХूрдЯрдиीрддि рд╕े рднрд░ा рдЬрд╡ाрдм рджिрдпा। рдмोрд▓े, “рдирд╣ीं, рдРрд╕ा рдоैं рдХ्рдпों рдХрд╣ूँрдЧा? рдЖрдЦिрд░ рдЗंрдЧрд▓ैंрдб рдоें рднी рддो рднाрд░рддीрдп рд░рд╣рддे рд╣ी рд╣ैं।”
рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рддрд░्рдХ-рдХौрд╢рд▓ рд╕े рдХुрдЫ рдЪौंрдХा। рдЕрдм рдХे рдЙрд╕рдиे рд╕ीрдзा-рд╕ीрдзा рд╕рд╡ाрд▓ рджाрдЧ рджिрдпा। рдкूрдЫा, “рдЕрдЪ्рдЫा, рдпрд╣ рдмрддाрдУ рдХि рдХ्рдпा рддुрдо рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢ाрд╕рди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ो? рдХ्рдпा рддुрдо рдЪाрд╣рддे рд╣ो рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд░ाрдЬ рднाрд░рдд рд╕े рдЪрд▓ा рдЬाрдП?”
рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХा рдПрдХрджрдо рдиिрд░्рднीрдХ рдЙрдд्рддрд░ рдеा, “рдРрд╕ा рдХौрди рднाрд░рддीрдп рдирд╣ीं рдЪाрд╣ेрдЧा...? рдЬो рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд╣рддे, рдЬрд░ा рдЙрдирдХे рднी рджिрд▓ рд╕े рдкूрдЫिрдП рддो рдЖрдкрдХो рдкрддा рдЪрд▓ेрдЧा рдХि рд╡े рднी рдРрд╕ा рд╣ी рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं। рднрд▓े рд╣ी рд╡े рдпрд╣ рдмाрдд рдХрд╣ें рдпा рдирд╣ीं।”
рдЙрд╕ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХो рдкрддा рдирд╣ीं рдеा рдХि рдЙрд╕рдиे рд╕рд╡ाрд▓ рдкूрдЫा рдХिрд╕рд╕े рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХा рдиिрд░्рднीрдХ рдЙрдд्рддрд░ рд╕ुрдирдХрд░ рдХुрдЫ рджेрд░ рдХे рд▓िрдП рддो рд╡рд╣ рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рд╣рдХрдмрдХा рд╕ा рдЧрдпा। рдлिрд░ рдмोрд▓ा, “рдЕрд░े, рддुрдо рддो рдмрдб़े рдЦрддрд░рдиाрдХ рдЖрджрдоी рд╣ो!” рдХрд╣рдХрд░ рдЙрд╕рдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рдлौрд░рди рдиौрдХрд░ी рд╕े рдмрд░्рдЦाрд╕्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।
рдкрд░ рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рд╣ी рдХрдм рдеी? рд╡े рдЬेрд▓ рдоें рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рд░ рд╡рдХ्рдд рддैрдпाрд░ рд░рд╣рддे рдеे। рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЬрдирддा рдХा рдЗрддрдиा рдмрд▓ рдеा рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╣ाрде рд▓рдЧाрддे рдбрд░рддी рдеी। рдЬेрд▓ рдЬाрдиा рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдЦेрд▓ рдеा। рд╡рд╣ाँ рднी рд╡े рд╕рднी рдХैрджिрдпों рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рдХी рдЧрд╣рд░ी рдЫाрдк рдЫोрдб़рддे рдеे। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдПрдХ рдмाрд░ рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬेрд▓ рдоें рд░рд╕-рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдкूрд░ी рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ी рд▓िрдЦ рдбाрд▓ी। рдЙрд╕рдоें рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рдпं рдХी рд░рдЪी рд╣ुрдИ рдмрдб़ी рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рднाрд╡рдкूрд░्рдг рдХрд╡िрддाрдПँ рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рдЧूँрде рджीं।
рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рдЦाрд╕ рдмाрдд рдпрд╣ рдеी рдХि рдЬो рдХाрд╡्рдп-рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдЙрд╕рдоें рджी рдЧрдИ рдеीं, рд╡े рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рдЬुрдЭाрд░ू рдиाрдпрдХों рдФрд░ рджेрд╢ाрднिрдоाрдиिрдпों рдХे рдд्рдпाрдЧ рдФрд░ рд╡ीрд░рддाрдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеीं। рдФрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рдЙрди्рд╣ें рдЬेрд▓ рдоें рд╣ी рдЦाрд╕рдХрд░ рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦा рдеा। рд▓िрд╣ाрдЬा рдпрд╣ рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рдХी рдиिрд░ाрд▓ी рдкुрд╕्рддрдХ рдеी, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे рдкांрдбिрдд्рдп рдФрд░ рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рддिрднा рджोрдиों рдХी рдЫाрдк рдеी।
рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЬрдм्рдд рдХрд░ рд▓ी। рдкрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╕рд░ीрдЦा рдЬीрд╡рдЯ рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि рднрд▓ा рд╣ाрд░ рдХैрд╕े рдоाрди рд▓ेрддा? рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдПрдХ рдУрд░ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦा рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд░рд╕-рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЧрдП рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╡िрдж्рд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрдеों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд╡ैрд╕ी рд╣ी рдзाрдХ рдХाрдпрдо рдХी। рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдирдХी рдзुрди рдФрд░ рдЕрдкрд░ाрдЬेрдп рд╕ाрд╣рд╕ рдХा рдХोрдИ рдЬрд╡ाрдм рди рдеा।
[3]
рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рддрдХ рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХी рдк्рд░рддिрднा рд╕े рдЪрдордд्рдХृрдд рдеे। 15 рдордИ, 1932 рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЧाँрд╡ рджौрд▓рддाрдмाрдж рд╕े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рдкрд╣рд▓ा рдкрдд्рд░ рд▓िрдЦा। рдЙрд╕рдоें рдЙрдирдХी рд╕рд╣ृрджрдпрддा рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ें рдХाрд▓िрджाрд╕ рдпाрдж рдЖрдП। рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рднाрд╡ुрдХ рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╣ैं, “рдЗрдзрд░ рдЖрдкрдХे рдХрдИ рд▓ेрдЦ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓े। рдХुрдЫ рдоैंрдиे рдЦुрдж рдкрдв़े рдХुрдЫ рдкрдв़рд╡ाрдХрд░ рд╕ुрдиे। рдЖрдкрдХे рдкांрдбिрдд्рдп рдиे рдоुрдЭे рдоोрд╣ рд▓िрдпा।...”
рдХुрдЫ рдЕрд░рд╕े рдмाрдж 26 рдЬुрд▓ाрдИ, 1933 рдХो рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджीрдЬी рдиे рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ें рдмрдб़ा рд╣ी рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдкрдд्рд░ рд▓िрдЦा, “1 рдЬुрд▓ाрдИ рдХो ‘рдоाрдзुрд░ी’ рдоें рдЖрдкрдХा рд▓ेрдЦ рдкрдв़े рдмिрдиा рдоुрдЭрд╕े рди рд░рд╣ा рдЧрдпा। рдордиोрдоुрдХुрд▓ рдЦिрд▓ рдЙрдаा। рдЖрдк рд╕рд╣рджрдп рд╣ी рдирд╣ीं, рдХाрд╡्рдпрдЬ्рдЮ рдФрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░рдЬ्рдЮ рднी рд╣ैं। рдХрднी-рдХрднी рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЗрди рд▓ोрдЧों рдХो рдЦрдЯрдЦрдЯा рджिрдпा рдХрд░ो। рдЗрдирдХी рд╣рд░рдХрддें рджेрдЦрдХрд░ рдпрджा-рдХрджा рдоेрд░ा рдЬी рдЬрд▓ рдЙрдарддा рд╣ै।”
рдоाрдиो рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдпрд╣ рджेрдЦрдХрд░ рдк्рд░рд╕рди्рди рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рдЕрдзूрд░े рдХाрдо рдХो рд╣िंрджी рдХे рдПрдХ рдЙрдарддे рд╣ुрдП рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़ा рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬिрдирдХे рдорди рдоें рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдП рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╣ै।
рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рднी рджुрдЦी рдеे рдХि рдЙрд░्рджू рд╡ाрд▓ों рдХा рдЖрдЪрд░рдг рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рддि рд╣िрдХाрд░рдд рднрд░ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдХुрдЫ рд╣िंрджी рд╡ाрд▓े рднी рдЙрд░्рджू рд╡ाрд▓ों рдХी рдирдХрд▓ рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧे рд╣ैं। рдПрдХ рдмाрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рдЖрдЧे рдЕрдкрдиा рдЕंрддрд░्рдорди рдЦोрд▓ा—
“рд╣िंрджी рдХे рдкрдд्рд░ों рдФрд░ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХो рдХुрдЫ рд╕рдордп рд╕े рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд░ाрдордХ рд░ोрдЧ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрдирдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдЙрд░्рджू рдХी рдирдИ-рдкुрд░ाрдиी рджूрд╖िрдд рдХрд╡िрддाрдПँ рдЫाрдк рд░рд╣े рд╣ैं।...рдкुрд░ाрдиे рдЙрд░्рджू рдХрд╡ि рддो рд╣िंрджी рдоें рдХोрдИ-рдХोрдИ рдХुрдЫ рднी рд▓िрдЦ рдЧрдП рд╣ैं। рдкрд░ рдЖрдЬрдХрд▓ рдХे рд╢ाрдпрд░ рд╣िंрджी рдХो рдЕрдЫूрдд рд╕рдордЭ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдкрдХो рднी рдпे рдмाрддें рдЦрдЯрдХें рддो рдХрднी-рдХрднी рд╣िंрджी рдХे рдЧुрдорд░ाрд╣ рд▓िрдХ्рдЦाрдб़ों рдХी рдЦрдмрд░ рддो рд▓े рд▓िрдпा рдХीрдЬिрдП।”
рдФрд░ рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╣िंрджी рдХा рдЙрдкрд╣ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЙрд░्рджू рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕рдирдХों рдФрд░ рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХो рдХрднी-рдХрднी рдЗрддрдиे рддाрд░्рдХिрдХ рдвंрдЧ рд╕े рджрд░рд╢ाрддे рдеे, рдХि рдЕрдЪ्рдЫे-рдЕрдЪ्рдЫे рдЙрд░्рджूрджाँ рд╣рдХ्рдХे-рдмрдХ्рдХे рд░рд╣ рдЬाрддे рдеे।
рдбॉ. рдЕंрдмाрдк्рд░рд╕ाрдж рд╕ुрдорди рдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рдПрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдПрдХ рдмाрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рдЕрд▓ीрдЧрдв़ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рдХे рд▓िрдП рдмुрд▓ाрдпा। рдЙрд╕рдоें рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рдЙрди рдЙрд░्рджू рд╡ाрд▓ों рдХो рдиिрд░ुрдд्рддрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдеा, рдЬो рд╣िंрджी рдХे рд╢рдм्рджों рдХो рдмिрдЧाрдб़рдХрд░ рдмोрд▓рддे рд╣ैं। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдХрд╣рдиा рдеा, “рдЙрд░्рджू рд╡ाрд▓े рдиाрдоी-рдЧ्рд░ाрдоी рдХो рдиाрдоी-рдЧिрд░ाрдоी рдмोрд▓рддे рд╣ैं। рд╡े рдХिрд▓ोрдЧ्рд░ाрдо рдХो рдХिрд▓ोрдЧिрд░ाрдо рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдмोрд▓рддे?”
рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै, рдЙрд░्рджू рд╡ाрд▓ों рдХे рдкाрд╕ рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдЬрд╡ाрдм рдирд╣ीं рдеा। рд╡े рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣िंрджी рдХे рдПрдХ рдРрд╕े рдЖрдЪाрд░्рдп рдХो рджेрдЦ рдФрд░ рд╕ुрди рд░рд╣े рдеे, рдЬिрд╕рдХे рдаेрда рд╣िंрджुрд╕्рддाрдиी рдаाрдЯ рдФрд░ рджेрд╕ी рдзрдЬ рдоें рдмрдб़ा рдард╕рдХा рдеा рдФрд░ рдЬिрд╕рдХे рддрд░्рдХ рдЬीрд╡рди рд╕े рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдиिрдХрд▓े рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдордиे рд╡ाрд▓े рдХो рд▓ाрдЬрд╡ाрдм рдХрд░ рджेрддे рдеे।
рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдбॉ. рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рднेрдЬे рдЧрдП рдПрдХ рдкрдд्рд░ рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдоें рдЙрдирдХे рдмрдб़े рдпोрдЧрджाрди рдХो рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдмрдб़े рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЖрджрд░ рдХे рд╕ाрде рд▓िрдЦा, “рдЪंрдж्рд░рдоा рдХिрд╕-рдХिрд╕ рдХो рд╢ीрддрд▓рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै, рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдирд╣ीं рдЬाрдирддा। рдЖрдкрд╕े рдХिрддрдиे рд▓ोрдЧ рд╕्рдиेрд╣-рд╕ंрдмंрдз рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ैं, рдЖрдк рднी рди рдЬाрдирддे рд╣ोंрдЧे।”
рдкं рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЙрди्рд╣ें рдЖрджрд░рдгीрдп рдоाрдирддे рд╣ैं рддो рджिрдирдХрд░ рднी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХी рдХрдаोрд░ рд╕рдд्рдпрдк्рд░िрдпрддा рдФрд░ рдиिрд░्рднीрдХрддा рдХी рднाрд╡рдордЧ्рди рд╣ोрдХрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рд╣िंрджी рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╕े рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╕ीрдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै—
“рд╣िंрджी рд╕ंрд╕ाрд░ рдкंрдбिрдд рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рддाрд░्рдХिрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдирддा рд╣ै, рд╢ाрд╕्рдд्рд░ाрд░्рдеी рдФрд░ рднाрд╖ा рдХे рдЖрдЪाрд░्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдирддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдиेрдХ рд▓ोрдЧ рдк्рд░рд╕рди्рди рдЕрдерд╡ा рдЕрдк्рд░рд╕рди्рди рд╣ोрдХрд░ рдЙрдирдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдоें рдХрдаोрд░ рд╕рдд्рдпрдк्рд░िрдпрддा рдФрд░ рдиिрд░्рднीрдХрддा рдХूрдЯ-рдХूрдЯрдХрд░ рднрд░ी рд╣ै।...рд╡े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрдж्рднрдЯ рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╣ैं рдФрд░ рдЬिрд╕рдХी рднी рд╣ोрд╢-рд╣рд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╣ो, рдЙрд╕े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рдиिрдмंрдзों рдХो рдз्рдпाрди рд╕े рдкрдв़рдиा рдЪाрд╣िрдП।...рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рдХिрддрдиी рд╣ी рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдгрддाрдПँ рд╣ैं рдЬो рдЕрди्рдпрдд्рд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддीं।”
рдк्рд░рднाрдХрд░ рдоाрдЪрд╡े рдиे рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХी рдк्рд░рдЦрд░ рдоेрдзा рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди рдкрд░ рдмрдб़ा рдЕрдЪ्рдЫा рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рдмाрд░े рдоें рддрдоाрдо рдмाрддें рдФрд░ рдХिрд╕्рд╕े рд╕ुрдиे। рдЗрдирдоें рдПрдХ рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдХिрд╕्рд╕ा рдПрдХ рд░ूрд╕ी рд╢ोрдз-рдЫाрдд्рд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдз рд░рдЦрддा рд╣ै, рдЬो рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╕े рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдорд░्рдо рд╕ीрдЦрдиे рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдкрд╣ुँрдЪा рдеा। рдкрд░ рдПрдХ рджिрди рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рд╕рдЪ्рдЪा рд░ोрд╖ рджेрдЦрдХрд░ рд╡рд╣ рдПрдХрджрдо рдЕрд╡ाрдХ् рдФрд░ рд╣рдХ्рдХा-рдмрдХ्рдХा рд░рд╣ рдЧрдпा। рдкрд░ рдк्рд░рднाрдХрд░ рдоाрдЪрд╡े рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдУрд░ рдЗंрдЧिрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд░ोрд╖ рдФрд░ рдХ्рд░ोрдзी рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдкीрдЫे рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╣ै, рдЬिрд╕े рдЬाрдирдиे рдХे рдмाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдПрдХ рдмрдб़ा рдКँрдЪा рдЪрд░िрдд्рд░ рд╣рдоाрд░ी рдЖँрдЦों рдХे рдЖрдЧे рдЖрддा рд╣ै। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рдЬिрддрдиा рдмрдб़ा рдХाрдо рдХिрдпा, рдЙрд╕рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд▓िрдпा। рдкрд░ рд╡े рд▓ाрдЦों рд╣ृрджрдпों рдоें рд░ाрдЬ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдпрд╣ рдХ्рдпा рднुрд▓ाрдиे рдХी рдмाрдд рд╣ै?
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣िंрджी рдХा рд░ूрдк рдЧрдв़рдиे рдоें рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХी рд▓ंрдмी рд╕ाрдзрдиा рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоाрдЪрд╡े рдЬी рдХрд╣рддे рд╣ैं—
“рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░ंрдеों рд╕े рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा рдХि рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рдХाрдпा рдХाрдорддाрдк्рд░рд╕ाрдж рдЧुрд░ु рдХी рддрд░рд╣ рдиेрд▓рд╕рди्рд╕ рдЧ्рд░ाрдорд░ (рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी) рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं рдмрдиेрдЧी, рди рдбा рдЖрд░्рдпेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा рдХी рддрд░рд╣ рдпा рдбा. рд░рдШुрд╡ीрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╡्рдпाрдХрд░рдгों рдкрд░ рдЕрдзिрдХृрдд рд░рд╣ेрдЧी। рд╣िंрджी рдХी рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдк्рд░ाрдХृрдд рдХी рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рд╡ाрд▓ी рдоूрд▓ рдк्рд░рдХृрддि рднिрди्рди рд╣ै। рд╡рд╣ीं рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू рдХी рдЬрдб़ें рд╣ैं।...рдЖрдЬ рд╣िंрджी рдХे рдкрдЪाрд╕ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╡िрднाрдЧों рдоें рдЪिрд░ाрдЧ рд▓ेрдХрд░ рджрд╕ рднी рдк्рд░ाрдХृрдд рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрди рдирд╣ीं рдоिрд▓ेंрдЧे। рдирдИ рдкीрдв़ी рдоें рддो рд╡े рднी рдирд╣ीं। рдЗрд╕рд▓िрдП ‘рдк्рд░ाрдХृрдд рдЬрди рдЧुрдгрдЧाрди’ рдХрд░рддे рд╕рдордп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рдХा рдиाрдо рд╣рдо рдЕрд╡्рд╡рд▓ рдиंрдмрд░ рдкрд░ рдЕрднिрдоाрди рд╕े рд▓ेंрдЧे।”
рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХा рдЙрдкрд╣ाрд╕ рдЙрдб़ाрдиे рдХा рдХोрдИ рдЕрд╡рд╕рд░ рдирд╣ीं рдЫोрдб़рддे рдеे, рдЬो рдХुрдЫ рдкрд╢्рдЪिрдоी рд▓ेрдЦрдХों рдХी рдХिрддाрдмें рдкрдв़рдХрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЕрдкрдиी рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рдХा рдвिंрдвोрд░ा рдкीрдЯрддे рд╣ुрдП рдШूрдо рд░рд╣े рдеे। рдкрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдЙрди्рд╣ें рд╡िрдж्рд╡ाрди рдоाрдирдиा рддो рджूрд░, рдЙрдирдХी рд╕्рдердкाрдиाрдУं рдХो рдЪрд░्рдЪा рдХे рд▓ाрдпрдХ рднी рдирд╣ीं рдоाрдирддे рдеे। рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдРрд╕े рддрдеाрдХрдеिрдд рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡े рдХрд╣рддे рдеे рдХि рдЪाрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХी рдХिрддाрдмें рдкрдв़рдХрд░ рдХोрдИ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддा, рдЬрдм рддрдХ рдХिрд╕ी рдиे рджेрд╢рдЬ рднाрд╖ा рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдФрд░ рднाрд╖ाрдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХो рдиिрдХрдЯрддा рд╕े рджेрдЦा-рдЬाрдиा рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдирд╣ीं рдХिрдпा।
рдбॉ. рдЕंрдмाрдк्рд░рд╕ाрдж рд╕ुрдорди рдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдХрдб़ी рдзूрдк-рдЫाँрд╣ рдХो рдмрд╣ुрдд рдирдЬрджीрдХ рд╕े рджेрдЦा рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा। рдЙрди рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЧрдП рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдорд░рдгाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦ рдоें рд╡े рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдХुрдЫ рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рдЙрднाрд░рддे рд╣ैं—
“рдХिрд╕ी рд╢рдм्рдж рдЕрдерд╡ा рдХिрд╕ी рд╡्рдпाрдХрд░рдгिрдХ рддрде्рдпрдмिंрджु рдкрд░ рдЬрдм рдоेрд░ा рдЙрдирд╕े рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рд╣ोрддा рдеा, рддрдм рдЙрдирдХे рднрд╡्рдп рдЖрдирди рдкрд░ рдЙрдирдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдоूँрдЫों рдХे рдкीрдЫे рдПрдХ рдРрд╕ी рдоुрд╕рдХाрди рдХрднी-рдХрднी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рдеी, рдЬिрд╕рдоें рджृрдв़ рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдПрдХ рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдоौрди рд╡्рдпंрдЧ्рдп рднрд░ा рд░рд╣рддा рдеा। рд╡े рднाрд╖ा рдХे рдЖрдЪाрд░्рдп рддो рдеे рд╣ी, рдПрдХ рддाрд░्рдХिрдХ рдФрд░ рдк्рд░рдмрд▓ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ाрд░्рдеी рднी рдеे। рд╢рдм्рдж-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рд╢рдм्рдж-рдоीрдоांрд╕ा рдХे рдХ्рд╖рдгों рдоें рд╡े рд╡िрд░ोрдзी рдХो рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХा рджрд░ेрд░ा рджेрдХрд░ рдкрдЫाрдб़рддे рдеे। рд╡िрд░ोрдзी рдХे рдХिрд╕ी рдордд рд╕े рдЙрдирдХी рд╕рд╣рдорддि рдпрджि рдХрднी рд╣ो рдЬाрддी рдеी рддो рдЙрд╕рдХी рдоुрдХ्рддрдХंрда рд╕े рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рднी рдХрд░рддे...”
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХों рдоें рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рднी рдеे, рдЬिрди्рд╣ें рдЗрд╕ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी рд╣िंрджी рднрдХ्рдд рдХो рдиिрдХрдЯрддा рд╕े рджेрдЦрдиे рдХा рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдоिрд▓ा। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╕े рдЙрдирдХी рдХрдИ рдоुрд▓ाрдХाрддें рд╣ुрдИं, рдЬिрди्рд╣ें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрдб़े рдЖрджрд░ рд╕े рдпाрдж рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╣िंрджी рд╕ंрд╕्рдеाрди рдХी рдУрд░ рд╕े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—
“рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдУрд░ рд╕े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕рдо्рдоाрди...! рдоैं рдЗрд╕ рд╕рдо्рдоाрди рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдеा рдФрд░ рдкूрд░ी рдиाрдЯрдХीрдпрддा рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдХो рдХृрддाрд░्рде рдоाрдирддा рд╣ूँ। 18 рд╕िрддंрдмрд░ 1977 рдХो рд╣िंрджी рд╕ंрд╕्рдеाрди рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдпोрдЬिрдд рд╡िрд╢ेрд╖ рд╣िंрджी рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рдкं рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдУрд░ рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдирдиीрдп рд╢्рд░ी рдоोрд░ाрд░рдЬी рджेрд╕ाрдИ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, рд╕्рд╡рдпं рдоंрдЪ рд╕े рдЙрддрд░рдХрд░ рдиीрдЪे рдЖрдП। рд╢्рд░ोрддाрдУँ рдоें рдмैрдаे рд╣ुрдП рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рднाрд╡рд╡िрднोрд░ рд╣ो рдЧрдП, рдд्рдпाрдЧрдоूрддि рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рддрдеा рдкрд░рдо рд╡िрдж्рдпाрдиुрд░ाрдЧी рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рдЖрдиंрдж рдоुрдж्рд░ा рдоें।”
рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा, рдЕрдЧрд▓े рджिрди рдХे рдЕрдЦрдмाрд░ों рдХे рдоुрдЦрдкृрд╖्рдаों рдкрд░ рдПрдХ рд╡िрдирдо्рд░ рд░ाрдЬрдиेрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िंрджी рдХे рдПрдХ рдорд╣ाрди рдЖрдЪाрд░्рдп рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдХे рд▓िрдП рдоंрдЪ рд╕े рдЙрддрд░рдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЖрдЪाрд░्рдп рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЫाрдпा рд╣ुрдЖ рдеा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╢рдм्рдж рднी рдмрд░рдмाрдж рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЕрдЦрдмाрд░ों рдиे рднी рдЙрд╕े рдмрдб़ी рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдЫाрдкा। рдпрд╣ рд╣िंрджी рдХे рдПрдХ рдмрдб़े рдЖрдЪाрд░्рдп рдФрд░ рд╕рд░рд╕्рд╡рддी-рдкुрдд्рд░ рдХे рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХी рд╡िрдЬрдп рдХा рдПрдХ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рдЙрджाрд╣рд░рдг рдеा—рдФрд░ рд╕ंрднрд╡рддः рдкрд╣рд▓ा рднी!
[4]
рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╕ाрджрдЧी рдХी рдоिрд╕ाрд▓ рдеे। рдЕрдкрдиे рдЙрдкрдоाрди рд╕्рд╡рдпं, рдХिрд╕ी рд╕े рдЙрдирдХी рддुрд▓рдиा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी рдеी। рдЙрдирдХा рдЬрди्рдорд╕्рдеाрди рдЧाँрд╡ рд░ाрдордирдЧрд░, рдмिрдаूрд░ рдХे рдкाрд╕ рд╣ै। рд╣рд░िрджрдд्рдд рднрдЯ्рдЯ ‘рд╢ैрд▓ेрд╖’ рд╕े рдмाрддрдЪीрдд рдоें рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рджाрд░िрдж्рд░्рдп рдФрд░ рдЕрднाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рдмрдЪрдкрди рдХी рдПрдХ рдЭрд▓рдХ рд╕ाрдордиे рд░рдЦी рд╣ै। рд╡े рдмрддाрддे рд╣ैं—
“рдкिрддा рдЬी рдЦेрддीрдмाрдб़ी рдХрд░рддे рдеे, рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдлुрдЯ рднрд░ рдЬрдоीрди рднी рди рдеी। рд╣рдордиे рдмेрд╣рдж рдЧрд░ीрдмी рдХा рдЬीрд╡рди рдмिрддाрдпा। рдмрдЪрдкрди рдоें рд╣ी рдЬрдм рдкрд░िрд╡ाрд░ рдк्рд▓ेрдЧ рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдпा, рддрдм рдоैंрдиे рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдПрдХ рджिрди рдХрдЪाрд▓ू рдмрдиाрдХрд░ рдЧाँрд╡ рдХे рдЫोрдЯे рд╕े рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рдмेрдЪे। рджो рдЖрдиे рдордЬрджूрд░ी рдкрд░ рдЫрдд рдХा рдЪूрдиा рдХूрдЯा, рдЧाрдп-рднैंрд╕ें рдЪрд░ाрдИं, рдЫрд╣ рдЖрдиे рд░ोрдЬ рдкрд░ рдЦेрддों рдоें рдиिрд░ाрдИ рдХी, рдордЬрджूрд░ी рдХी। рдХाрдирдкुрд░ рдоें рдХрдкрдб़ा рдоिрд▓ рдоें рдмंрдбрд▓ рдЙрдаाрдиे рдХा рдХाрдо рдХिрдпा, рдордХाрдиों рдХी рдкुрддाрдИ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдордЬрджूрд░ों рдХे рд╕ाрде рд▓рдЧा। рд▓ेрдХिрди рдХрднी-рдХрднी рдкрдв़рдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдЬोрд░ рдоाрд░рддी рдеी рдФрд░ рддрдм рдПрдХ рджिрди рднाрдЧ рдкрдб़ा рд╡ृंрджाрд╡рди рдХे рд▓िрдП। рд╡рд╣ीं рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдХाрдо рднी рдХिрдП, рд╕ाрде рд╣ी рдХुрдЫ рдкрдв़ाрдИ рднी।”
рд╡ृंрджाрд╡рди рдоें рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдиाрдо рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд░рдЦा। рдЙрдирдХा рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдиाрдо рдеा рдЧोрд╡िंрджрдк्рд░рд╕ाрдж। рдкрд░ рд╡рд╣ рдЙрди्рд╣ें рдЬ्рдпाрджा рдк्рд░िрдп рди рдеा। рд╡ृंрджाрд╡рди рдоें рд░ाрдзा рдХे рдХिрд╢ोрд░ी рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рдХे рдХिрд╢ोрд░ीрд░рдордг рдиाрдо рдиे рд╢ाрдпрдж рдЙрди्рд╣ें рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ो। рд╕ो рд╡े рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╣ो рдЧрдП। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ीं рдЬ्рдЮाрди рдХी рднूрдЦ рдЬाрдЧी рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХाрд╢ी рд╕े рдк्рд░рдердоा рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫे рдЕंрдХों рд╕े рдЙрдд्рддीрд░्рдг рдХी। рдк्рд░рдердо рд╢्рд░ेрдгी рдФрд░ рд╕рднी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдоें рддीрд╕рд░ा рд╕्рдеाрди। рдлिрд░ рдкंрдЬाрдм рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдердо рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдк्рд░рдердо рд░рд╣рдХрд░ рдЙрдд्рддीрд░्рдг рдХी। рдЗрд╕рд╕े рд╕рдм рдУрд░ рдЙрдирдХे рдиाрдо рдХा рдбंрдХा рдмрдЬрдиे рд▓рдЧा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкंрдЬाрдм рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХिрддрдиी рдХрдаिрди рдеी, рдЗрд╕рдХा рдЕрдиुрдоाрди рдЗрд╕рд╕े рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕ी рд╡рд░्рд╖ рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рднी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें рдмैрдаे рдеे, рдкрд░ рд╡े рдЕрдиुрдд्рддीрд░्рдг рд╣ो рдЧрдП рдеे।
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рджीрдХ्рд╖ांрдд рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдоें рдЙрдкाрдзि рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा। рдкрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкंрдЬाрдм рдХे рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдУ рдбाрдпрд░ рдеे। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рддрдп рдХрд░ рд▓िрдпा рдХि рд╡े рд╣рдд्рдпाрд░े рдбाрдпрд░ рдХे рд╣ाрде рд╕े рд╕рдирдж рдирд╣ीं рд▓ेंрдЧे। рдЗрд╕ी рдмीрдЪ рдбाрдпрд░ рдХो рдЬाрдиा рдкрдб़ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЬрдЧрд╣ рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдмрдиे рдоैрдХрд▓ेрдЧрди। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдЙрдирдХे рд╣ाрде рд╕े рдЙрдкाрдзि рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ो рдЧрдП। рдЙрди्рд╣ें рдмрддाрдпा рдЧрдпा рдХि рдЙрдкाрдзि рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЧाрдЙрди рдФрд░ рд╣ुрдб рдкрд╣рдирдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддрдп рдХिрдпा рдХि рдЧाрдЙрди рдФрд░ рд╣ुрдб рдирд╣ीं рдкрд╣рдиेंрдЧे।
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдмिрдиा рдЧाрдЙрди рдкрд╣рдиे рдЕрдкрдиी рдЦाँрдЯी рд╡ेрд╢рднूрд╖ा рдоें рдЙрдкाрдзि рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд╣ुँрдЪे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмिрдиा рд╕िрд░ рдЭुрдХाрдП рдПрдХ рд╣ाрде рд╕े рдЙрдкाрдзि рд▓ी, рдкрд░ рджूрд╕рд░ा рд╣ाрде рдЖрдЧे рдирд╣ीं рдмрдв़ाрдпा। рд╣ाрде рдоिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмрдв़ा рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдХा рд╣ाрде рд╣рд╡ा рдоें рдЭूрд▓рддा рд░рд╣ा рдФрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХुрдЫ рдХрджрдо рдЙрд▓рдЯे рдкैрд░ों рдкीрдЫे рдЬाрдиे рдХे рдмрдЬाрдп, рдлौрд░рди рдоुрдб़рдХрд░ рд╡ाрдкрд╕ рдЖ рдЧрдП। рди рдЬाрддे рд╣ुрдП рд╕рд▓ाрдо рдХिрдпा рдФрд░ рди рдЖрддे рд╣ुрдП। рд▓ोрдЧों рдиे рд╕рдордЭ рд▓िрдпा рдХि рд╣िंрджी рдХा рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХैрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै!
рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдХे рд╕िрд▓рд╕िрд▓े рдоें рд░ाрд╡рд▓рдкिंрдбी, рдХрд░рдиाрд▓ рдЖрджि рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ों рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж, рдЖрдЦिрд░ рдШूрдо-рдШाрдордХрд░ рд╡े рдХрдирдЦрд▓ рдЖрдП рдФрд░ рдлिрд░ рдпрд╣ीं рдЖрдХрд░ рдЯिрдХ рдЧрдП। рдЙрдирдХा рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпрд╣ीं рд▓िрдЦा рдЧрдпा। рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╡े рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рднी рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣े рдФрд░ рдХрдИ рдмाрд░ рдЬेрд▓ рдЧрдП।
рд╕рди् 1942 рдХे рдЬрди рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдЙрдирдХी рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдеी। рдЙрд╕ рд╕рдордп рд▓ोрдЧ рдЗрддрдиे рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдоें рдеे рдХि рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рд╕рд░рдХाрд░ी рджрдл्рддрд░, рдбाрдХрдЦाрдиे рдЖрджि рдЬрд▓ा рджिрдП рдЧрдП। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдЗрд╕рд╕े рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рдЪिрдв़ рдЧрдИ рдеी। рдЬрдирддा рдХे рдХрдаोрд░ рдФрд░ рд╣िंрд╕рдХ рджрдорди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рднी рдЧिрд░рдл्рдд рдоें рд▓ेрдиे рдХी рд╕ाрдЬिрд╢ें рддैрдпाрд░ рд╣ो рд░рд╣ी рдеीं। рдПрдХ рдЯ्рд░рдХ рднрд░рдХрд░ рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рдкुрд▓िрд╕ рдЖрдИ рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдордХाрди рдХो рдШेрд░ рд▓िрдпा, рддिрд░ंрдЧा рдЭंрдбा рдЙрддाрд░рдХрд░ рд▓े рдЧрдИ рдФрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рдЧिрд░рдл्рддाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдЧрдпा। рдкрдЪाрд╕ рд░ुрдкрдП рдЬुрд░्рдоाрдиा рдФрд░ рдЕрджाрд▓рдд рдЙрдардиे рддрдХ рдХी рд╕рдЬा рд╣ुрдИ।
рд╣ाрд▓ाँрдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे рдЬुрд░्рдоाрдиा рдирд╣ीं рднрд░ा। рдкрдЪाрд╕ рд░ुрдкрдП рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рд▓िрдП рдШрд░ рдХे рд╕ाрдоाрди рдХी рдХुрд░्рдХी рд╣ुрдИ। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдЬेрд▓ рд╕े рдЫूрдЯрдХрд░ рдЖрдП рддो рдШрд░ рдоें рдлिрд░ рддिрд░ंрдЧा рдлрд╣рд░ाрдиे рд▓рдЧा рдеा। рдкुрд▓िрд╕ рдмौрдЦрд▓ाрдИ рд╣ुрдИ рдеी, рдкрд░ рдХुрдЫ рди рдХрд░ рд╕рдХी। рдФрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рдорди рдоें рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рддрдкे рд╣ुрдП рдЦाँрдЯी рдиेрддा рдХे рд▓िрдП рдЖрджрд░ рдХрдИ рдЧुрдиा рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ рдЧрдпा।
рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд░ाрдд-рджिрди рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди-рдордирди рдФрд░ рд▓ेрдЦрди рдиिрд░ंрддрд░ рдЬाрд░ी рдеा। рдЕрдм рддрдХ рдЙрдирдХे рд▓ेрдЦ рд╡िрднिрди्рди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЫрдкрдиे рд▓рдЧे рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рднी рдЦुрд▓рдХрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рднी рд▓िрдЦा, рдЬिрд╕рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдХी рдХрдИ рдмрдб़े рд░ाрдЬрдиेрддाрдУं рдиे рднी рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХी। рдлिрд░ рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдкрд░ рддो рдЙрдирдХा рдЕрддुрд▓рдиीрдп рдХाрдо рд╣ै рд╣ी। рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рд╡िрд╡ेрдЪрди рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЙрдирдХी рджрд░्рдЬрдиों рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ैं।
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдмрдб़े рдк्рд░рддिрднाрд╡ाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдордиीрд╖ी рдФрд░ рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдеे, рд▓ेрдХिрди рдЬो рд╡िрдкुрд▓ рд╕ृрдЬрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрдпा, рдЙрд╕рдоें рд╕िрд░्рдл рдк्рд░рддिрднा рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрдб़ी рдХрдаोрд░ рд╕ाрдзрдиा рднी рдеी। рдЙрдирдХी рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा-рдпाрдд्рд░ा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣िंрджी рдХे рдоूрд▓ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЦुрдж рд╕े рд╣ी рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ुрдИ рдФрд░ рдлिрд░ рдЪिंрддрди-рдордирди рдХा рдпрд╣ рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рдЪрд▓рддे—рдЪрд▓рддे рд╡рд╣ाँ рдкрд╣ुँрдЪा, рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдорд╣ाрди рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХी рд╕рдмрд╕े рдЕрд▓рдЧ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рдЫрд╡ि рдмрдиी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╡े рдЬिрдж्рджी рддो рд╢ुрд░ू рд╕े рд╣ी рдеे। рдкрд░ рдЗрд╕ी рдЬिрдж рдиे рдЙрдирдХे рднीрддрд░ рд╣िंрджी рдХे рд╕рд╣ी рдФрд░ рдк्рд░рдХृрдд рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХो рдЬाрдирдиे рдХी рдЧрд╣рд░ी рдЙрдд्рдХंрдаा рднी рдкैрджा рдХी। рд╡े рдЬिрд╕ рдмाрдд рдХी рдЦोрдЬ рдкрд░ рдиिрдХрд▓े, рдЙрд╕рдХी рдЬрдб़ों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪे рдмिрдиा рдЙрди्рд╣ें рдЪैрди рдирд╣ीं рдкрдб़рддा рдеा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдеोрдб़े рд╣ी рд╕рдордп рдоें рдЙрдирдХी рдЧिрдирддी рд╣िंрджी рдХे рд╕рдмрд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрди рднाрд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдоें рд╣ुрдИ, рдЬिрдирдХे рдЕрдЧाрдз рдкांрдбिрдд्рдп рдХे рдЖрдЧे рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ों рдХे рдЫрдХ्рдХे рдЫूрдЯрддे рдеे।
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे рдм्рд░рдЬ рднाрд╖ा рдоें рдХाрд╡्рдп-рд░рдЪрдиा рдХी। рдЙрдирдХी рдм्рд░рдЬ рднाрд╖ा рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХा рдЧрд╣рди рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд▓िрдП рд╣ुрдП, рдмोрдЪрдЪाрд▓ рдХी рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдеी। рд▓िрд╣ाрдЬा рдЙрдирдХी рдмाрддें рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рджिрд▓ рдХो рдЫू рдЬाрддी рд╣ैं—
рдХ्рдпों рд░ोрд╡рдд рд╣िрдордЧिрд░ि рдЗрддै, рдмृрдеा рдмрд╣ाрд╡рдд рдиीрд░,
рднाрд░рдд рдХे рд╡ै рджिрди рдЧрдП, рдЧрдП рдмाँрдХुрд░े рдмीрд░।...
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдХрд╣рдиा рдеा рдХि рдЬैрд╕े рдХीрд▓ рд╕ोрдиे рдХी рд╣ो, рддो рднी рдЪुрднрддी рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╕рдордп рдоें рдЕрдЧрд░ рд╕ुрдЦ-рд╢ांрддि рд╣ो, рддो рднी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд░ाрдЬ्рдп рд╣рдоें рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рдЧुрд▓ाрдоी рдХी рдкीрдб़ा рдФрд░ рджंрд╢ рддो рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़ा рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЧुрд▓ाрдоी рдХे рдХाрд▓ рдоें рд╣рдоाрд░ी рд╡िрд▓ाрд╕िрддा рд╢ोрднा рдирд╣ीं рджेрддी। рд╕ुрдЦ рддो рддрднी рдоिрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬрдм рдпрд╣ рджुःрд╢ाрд╕рди рдЦрдд्рдо рд╣ो рдФрд░ рджुрдЦिрдпाрд░ी рдж्рд░ोрдкрджी рдХे рдХेрд╢ рд╕ुрд▓рдЭ рдЬाрдПँ!
[5]
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХा рдЗрддрдиा рд╕рдо्рдоाрди рдЗрд╕рд▓िрдП рднी рд╣ै рдХि рд╡े рдмрдб़े рдиिрд░्рднीрдХ рдЪिंрддрдХ рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдеे। рдЬो рдмाрдд рдаीрдХ рдЬँрдЪрддी рдеी, рдЙрд╕े рдбंрдХे рдХी рдЪोрдЯ рдкрд░ рдХрд╣рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдФрд░ рдоाрдж्рджा рдЙрдирдоें рдеा। рдЕрдХрд╕рд░ рд▓ोрдЧ рдпрд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рд╣िंрджी рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рд╣ै рдпाрдиी рд╣िंрджी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХी рдкुрдд्рд░ी рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдк्рд░рдХांрдб рд╡िрдж्рд╡ाрди рдеे। рдкрд░ рд╡े рд╣िंрджी рдХी рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рдд्рддा рдоाрдирддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рд╣िंрджी рдЬрдирдоी рд╣ै, рдЗрд╕ рд░ूрдв़ рд╡िрдЪाрд░ рдпा рд╕्рдеाрдкрдиा рдХो рд╡े рдЧрд▓рдд рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдоें рддрд░्рдХ рджेрддे рд╣ैं। ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╣ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдмрд╣ुрддों рдХो рд╣ैрд░ाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рдмрдб़ी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै—
“рд╣िंрджी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдЙрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рд╡ेрджों рдоें, рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдоें рддрдеा рдХाрд▓िрджाрд╕ рдпा рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХे рдЧ्рд░ंрдеों рдоें рд╣рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। ‘рдХрд░ोрддि’ рд╕े ‘рдХрд░рддा рд╣ै’ рдПрдХрджрдо рдХैрд╕े рдиिрдХрд▓ рдкрдб़ेрдЧा? ‘рд░ाрдоः рдХрд░ोрддि’ рдХी рддрд░рд╣ ‘рд╕ीрддा рдХрд░ोрддि’ рднी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдкрд░ंрддु рд╣िंрджी рдоें рд▓рдб़рдХा рдЪрд▓рддा рд╣ै, рдХрд░рддा рд╣ै, рдЦाрддा рд╣ै, рдФрд░ рд▓рдб़рдХी рдЪрд▓рддी рд╣ै, рдХрд░рддी рд╣ै, рдЦाрддी рд╣ै—рд╣ोрддा рд╣ै। рдХिрддрдиा рдЕंрддрд░..! рдпрд╣ рдаीрдХ рд╣ै рдХि рдЪрд▓, рдЦा, рдХрд░ рд╢рдм्рдж-рд░ूрдк рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдЪрд▓, рдХृ, рдЦाрдж् рд╕े рдоिрд▓рддे-рдЬुрд▓рддे рд╣ैं, рдкрд░ंрддु рдЗрд╕ рдоेрд▓-рдЬोрд▓ рдХा рдпрд╣ рдорддрд▓рдм рдирд╣ीं рдХि ‘рдЪрд▓рддि’ рд╕े ‘рдЪрд▓рддा рд╣ै’ рдиिрдХрд▓ рдкрдб़ा। рджोрдиों рдХी рдЪाрд▓ рдПрдХрджрдо рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ै।”
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рд╕рдк्рд░рдоाрдг рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рджोрдиों рдХा рдкृрдердХ् рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЗрди рджोрдиों рдХो рдПрдХ рд╣ी рдоूрд▓ рднाрд╖ा рдХी рд╢ाрдЦाрдПँ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдпे рджोрдиों рд╢ाрдЦाрдПँ рдЗрддрдиी рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ैं рдХि рддрдиा рдХрд╣ीं рднी рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै рдХि рдХोрдИ рд╕рд╣рд╕ा рд╕рдордЭ рдирд╣ीं рдкाрддा рдХि рдХрд╣ाँ рд╕े рдпे рдЪрд▓ी рд╣ैं।
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХी рддीрд╕рд░ी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХो рдбॉ. рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд╕ाрдордиे рдПрдХ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдХी рдЕрдиेрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╕ंрдмंрдз рди рд╡ैрджिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рд╣ै, рди рд▓ौрдХिрдХ рд╕ंрд╕्рдХрдд рд╕े рдФрд░ рди рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рд╣ी। рдЙрдирдХा рд╕ंрдмंрдз рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдХिрд╕ी рдк्рд░ाрдЪीрди рдмोрд▓ी рд╕े рд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рднाрд╖ा-рдЪिंрддрди рдХा рдиिрдЪोрдб़ рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—
“рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे рдмрд╣ुрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рдФрд░ рджृрдв़рддा рд╕े рдЗрд╕ рдзाрд░рдгा рдХा рдЦंрдбрди рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдХी рдЙрдд्рдкрддि рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै।...рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдк्рд░рдХांрдб рдкंрдбिрдд рд╣ोрддे рд╣ुрдП рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдХि рд╣िंрджी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХी рдкुрдд्рд░ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдмौрдж्рдзिрдХ рдИрдоाрдирджाрд░ी рдХी рдПрдХ рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рдоिрд╕ाрд▓ рд╣ै। рдИрдоाрдирджाрд░ी рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдпрд╣ рд╕ाрд╣рд╕ рдХा рднी рдХाрдо рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдк्рд░рддि рд╢्рд░рдж्рдзा рдХी рд╣ोрдб़ рдоें рдХोрдИ рднी рд╣िंрджी рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рдд्рддा рдоाрдирдиे рдХी рдвिрдаाрдИ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХी рд╣िंрджी-рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ंрдмंрдзी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рдЕрди्рдпрддрдо рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै।”
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХाрдорддाрдк्рд░рд╕ाрдж рдЧुрд░ु рдиे рдЬрдм рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рд░рдЪрдиा рдХी, рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрдб़ी рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рд╕े рдЕрдкрдиे рд╡्рдпाрдХрд░рдг-рдЧ्рд░ंрде рдХी рдХрдоिрдпों рдХो рднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा। рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рдХрд╣ा рдХि “рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдкाрджрди рддрднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрдЧा, рдЬрдм рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╡ैрдпाрдХрд░рдг рд╣िंрджी рдХो рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдФрд░ рдЙрди्рдирдд рднाрд╖ा рд╕рдордЭрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХा рдЕрдиुрд╢ीрд▓рди рдХрд░ेंрдЧे।”
рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпрд╣ी рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдХी рдУрд░ рдХाрдорддाрдк्рд░рд╕ाрдж рдЧुрд░ु рдиे рдЗрд╢ाрд░ा рдХिрдпा рдеा। рдЧुрд░ु рдЬी рдХे рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХा рдЖрдзाрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╣ै, рдкрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╣िंрджी рдХा рд╡्рдпाрдХрд░рдг рддो рд╣िंрджी рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрдирдХी рдкрд╣рд▓ी рд╣ी рд╕्рдеाрдкрдиा рдпрд╣ рд╣ै рдХि “рд╣िंрджी рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд╖ा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ाрдгिрдд рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ै, рдЬैрд╕े рдЕрдиेрдХ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдПँ, рдкрд░ंрддु рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рд╕рдд्рддा рд░рдЦрддी рд╣ै।”
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рдРрд╕े рд╣ी рдХिрд╕ी рдЭोंрдХ рдоें рдирд╣ीं рд▓िрдЦ рджिрдпा। рдЙрд╕рдХे рдкीрдЫे рдЙрдирдХी рдмрдб़ी рддैрдпाрд░ी рдеी рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рднूрдоिрдХा рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े рд╕े рдмрди рд░рд╣ी рдеी। ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рдХी рд░рдЪрдиा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЫрдаे рджрд╢рдХ рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рдХी। рдЙрд╕рд╕े рдХाрдлी рдкрд╣рд▓े рд╕рди् 1943 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे ‘рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХा рд╡्рдпाрдХрд░рдг’ рд▓िрдЦрдХрд░ рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХी рдзрдордХ рдкैрджा рдХрд░ рджी рдеी। рдЗрд╕рдХे рдЫрд╣ рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рд╕рди् 1949 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдердо рд╡्рдпाрдХрд░рдг’ рд▓िрдЦा। рдлिрд░ рдЗрд╕рдХे рдЖрда рдмрд░рд╕ рдмाрдж рд╕рди् 1957 рдоें рдЫрдкрдХрд░ рдЖрдпा ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рднी рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдЙрдирдХे рдЪिंрддрди-рдордирди рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рд╕рди् 1949 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे ‘рд╣िंрджी рдиिрд░ुрдХ्рдд’ рдЧ्рд░ंрде рд▓िрдЦा рдеा। рдЗрд╕рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—
“рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХे рдЕрдиेрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЖрдЪाрд░्рдпों рдиे рдпрд╣ рд▓िрдЦ рджिрдпा рдХि рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрджрдп рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдпूрд░ोрдк рдоें рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ी рдмाрдд рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рднी рдХрд╣ी рдФрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеी, рдкрд░ рдЬрдм рдоैंрдиे...‘рдоाрдзुрд░ी’ рдоें ‘рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдЬрди्рдо рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд▓ेрдЦ рдЫрдкाрдХрд░ рдЙрд╕ рдн्рд░ांрдд рдзाрд░рдгा рдХा рдиिрд░ाрдХрд░рдг рдХिрдпा, рддрдм рд▓ोрдЧों рдиे рд╡ैрд╕ा рд▓िрдЦрдиा рдмंрдж рдХिрдпा।”
рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдмрд╣ुрдд рдмрдб़े рд╡्рдпाрдХрд░рдгाрдЪाрд░्рдп рдеे। рдкрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рднी рдЬाрдирддे рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा, “рднाрд╖ा рдк्рд░рдзाрди рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдЙрд╕рдХा рдЕрдиुрдЧाрдоी рдпा рд╡िрд╡ेрдЪрдХ рд╣ै। рд╣рдо рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдЬिрд╕ рд░ूрдк рдоें рдФрд░ рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдмोрд▓рддे рд╣ैं, рд╡рд╣ी рд╢ुрдж्рдз рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдХे рддाрдд्рд╡िрдХ рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХा рдиाрдо рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╣ै। рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕े рдкрд░рднाрд╖ा– рднाрд╖ी рд╣рдоाрд░ी рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдкाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╣рдо рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рд╕े рдЖрдиंрдж рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं।”
рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╡े рдпрд╣ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╡्рдпाрдХрд░рдг рднाрд╖ा рдХा рдЕрдиुрдЧाрдоी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдкीрдЫे-рдкीрдЫे рдЪрд▓рддा рд╣ै। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рд╕ाрд░ांрд╢ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдпाрдХрд░рдг рднाрд╖ा рдХे рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХा рдиाрдо рд╣ै। рднाрд╖ा рдкрд╣рд▓े рдмрдирддी рд╣ै, рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдЙрд╕рдХे рдмाрдж। рдЬैрд╕ी рднाрд╖ा рд╣ोрддी рд╣ै, рд╡ैрд╕ा рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднाрд╖ा рдирд╣ीं।”
рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рдмрдб़ी рдоेрд╣рдирдд рдФрд░ рд╕ूрдЭ-рдмूрдЭ рд╕े ‘рдм्рд░рдЬ рднाрд╖ा рдХा рд╡्рдпाрдХрд░рдг’ рд▓िрдЦा, рдЬो рдХि рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рди् 1968 рдоें рдЙрдирдХा рдЧ्рд░ंрде ‘рд╣िंрджी рдХी рд╡рд░्рддрдиी рдФрд░ рд╢рдм्рдж-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг’ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा। ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рдиे рдЬो рдкीрдаिрдХा рд░рдЪी, рдЙрд╕ी рдХो рд╡े рдЖрдЧे рдмрдв़ा рд░рд╣े рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢рдм्рджों рдХे рд░ूрдк рд╕्рдеिрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдмрдб़ा рдХाрдо рдХिрдпा। рд╣िंрджी рдХी рдоाрдирдХ рд╡рд░्рддрдиी рдХे рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी ‘рдЬाрдП’, ‘рдЬाрдПрдЧा’ рддрдеा ‘рдЖрдП’, ‘рдЖрдИ’ рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рд╣ैं, ‘рдЬाрдпे’, ‘рдЬाрдпेрдЧा’, ‘рдЧрдпे’, ‘рдЧрдпी’ рдХो рдирд╣ीं। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░िрдп’ рднрд▓े рд╣ी рдЪрд▓рддा рд╣ो, рдкрд░ рд╣िंрджी рдоें рд╡े ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп’ рд▓िрдЦे рдЬाрдиे рдХे рд╣ी рд╣ाрдоी рд╣ैं। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ ‘рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп’ рдЙрди्рд╣ें рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рд╣ै, ‘рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп’ рдирд╣ीं।
[6]
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХा рдХाрдо рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рднी рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рдеा। рдиिрд░्рднीрдХрддा рдЙрдирдоें рдХूрдЯ-рдХूрдЯрдХрд░ рднрд░ी рд╣ुрдИ рдеी। рдФрд░ рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕ाрджрдЧी рднी।
рдбा. рдХुँрд╡рд░ рдЪंрдж्рд░рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕िंрд╣ рд╡े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╕े рдЬुрдб़ा рдПрдХ рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд▓िрдЦा рд╣ै। рдПрдХ рдмाрд░ рд╡े рд░ेрд▓ рд╕े рдпाрдд्рд░ा рдХрд░ рд░рд╣े рдеे, рддрднी рд╕ंрдпोрдЧрд╡рд╢ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЙрди्рд╣ें рдоिрд▓ рдЧрдП। рдЙрди рджिрдиों рдЪंрдж्рд░рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕िंрд╣ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЬोрдзрдкुрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧाрдз्рдпрдХ्рд╖ рдеे рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рдЕрдкрдиे рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ेрдоिрдиाрд░ рдЖрдпोрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЙрд╕рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЖрдП।
рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдЬो рд╕ेрдоिрдиाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЙрд╕рдХा рдЬोрдзрдкुрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рди्рдпाрдпрдоूрддि рд╢्рд░ी рдмेрд░ी рдиे рдЙрдж्рдШाрдЯрди рдХिрдпा। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рдмोрд▓рдиा рдеा рдФрд░ рд╣िंрджी рдХे рд╡्рдпाрдХрд░рдг рддрдеा рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдкрдиी рд╕्рдеाрдкрдиाрдПँ рдЫाрдд्рд░ों рдФрд░ рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХों рдХे рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдиी рдеीं। рдЧрд░рдоिрдпाँ рдеीं। рдХुрдЫ рджेрд░ рддрдХ рддो рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рднीрд╖рдг рдЧрд░рдоी рдоें рдмोрд▓рддे рд░рд╣े, рдлिрд░ рдЕрдХुрд▓ा рдЧрдП। рдЖрдЦिрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдкрд╕ीрдиे рд╕े рддрд░ рдХुрд░рддा рдиिрдХाрд▓ा рдФрд░ рдЙрд╕े рдЖрд╕рди рдкрд░ рд░рдЦ рджिрдпा। рдлिрд░ рди्рдпाрдпрдоूрддि рдмेрд░ी рдХी рдУрд░ рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдмोрд▓े, “рдЗрд╕ рдЧрд░рдоी рдоें рдХुрд░рддा рдкрд╣рдиे рд░рд╣рдиे рдХी рдФрдкрдЪाрд░िрдХрддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡िрдЪाрд░рдкूрд░्рдг рднाрд╖рдг рджेрддे рд░рд╣рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।”
рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиी рдЙрд╕ी рдЧँрд╡рдИ рдкोрд╢ाрдХ рдоें рдмрдиिрдпाрди рдкрд╣рдиे рд╣ुрдП рд╡े рджेрд░ рддрдХ рдмोрд▓рддे рд░рд╣े, рдЕрдкрдиे рдкांрдбिрдд्рдп рдФрд░ рдЬ्рдЮाрди рдХी рдЧंрдЧा рдоें рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрд╡рдЧाрд╣рди рдХрд░ाрддे рд░рд╣े। рдЙрд╕ рджिрди рдЕрдкрдиे рд╡िрдж्рд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рднी рдХो рдЕрднिрднूрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЬोрдзрдкुрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╡рд╣ рджिрди рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджिрди рдмрди рдЧрдпा।
рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рдЬिрддрдиे рд╕рдордп рд╡े рдХुँрд╡рд░ рдЪंрдж्рд░рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕िंрд╣ рдХे рдШрд░ рд░рд╣े, рдЙрд╕ी рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд╕ाрде рдЬैрд╕े рдпрд╣ рдЙрди्рд╣ीं рдХा рдЕрдкрдиा рдШрд░ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рднोрдЬрди рдоें рдЗрддрдиा рдШी рд░рд╣ेрдЧा рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рдЗрддрдиी рд╣ींрдЧ рдбाрд▓ी рдЬाрдПрдЧी, рдмीрдЪ-рдмीрдЪ рдоें рдпрд╣ рднी рд╡े рдЧृрд╣िрдгी рдХो рд╕рдордЭा рджेрддे рдеे।
рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╣рд░िрджрдд्рдд рднрдЯ्рдЯ ‘рд╢ैрд▓ेрд╖’ рдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рдмाрд░े рдоें рдПрдХ рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд▓िрдЦा рд╣ै। рд░ाрд╣ुрд▓ рдЬी рд╕े рдЙрдирдХी рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕ंрдмंрдзी рдмाрддें рдЪрд▓ рд░рд╣ी рдеीं। рдЕрдЪाрдирдХ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा, “рднрдЯ्рдЯ рдЬी, рдХрднी рдХрдирдЦрд▓ рдЬाрдУ рддो рдкं рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд╕े рдЬрд░ूрд░ рдоिрд▓рдиा। рдоैं рдЙрди्рд╣ें рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рдердо рдоुрдиि рдоाрдирддा рд╣ूँ।”
рд╕ुрдирдХрд░ рднрдЯ्рдЯ рдЬी рдХुрдЫ рдЪрдХिрдд рд╣ुрдП। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдорди рд╣ी рдорди рд╕ोрдЪा, рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рддो рдкрд╣рд▓े рд╕े рдкाрдгिрдиि, рдкрддंрдЬрд▓ि рдФрд░ рдХाрдд्рдпाрдпрди рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдоुрдиि-рдд्рд░рдп рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдлिрд░ рднी рд░ाрд╣ुрд▓ рдЬी рдЬैрд╕े рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рдиे рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा ‘рдк्рд░рдердо рдоुрдиि’ рдХрд╣ा? рдЖрдЦिрд░ рдХ्рдпों? рдмрд╕ рддрднी рд╕े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рджрд░्рд╢рди рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХा рдорди рд▓ाрд▓ाрдпिрдд рдеा। рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рдиा рд╣ुрдЖ рддो рдЕрднिрднूрдд рд╣ो рдЧрдП। рд╕рдордЭ рдЧрдП, рд░ाрд╣ुрд▓ рдЬी рдХ्рдпों рдЙрдирдХी рдЗрддрдиी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░ рд░рд╣े рдеे।
рд╣рд░िрджрдд्рдд рднрдЯ्рдЯ ‘рд╢ैрд▓ेрд╖’ рдЬрдм рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे рдкाрд╕ рдкрд╣ुँрдЪे, рддो рдмाрддों-рдмाрддों рдоें рдЖрд░्рдп-рдж्рд░рд╡िрдб़ рдХी рдмाрдд рдЪрд▓ी। рдЗрд╕ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рдмрдб़े рд╡िрдж्рд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рд╡िрдЪाрд░ рд╕ुрдирдиे рдХो рдоिрд▓े। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдмрддाрдпा рдХि рдЖрд░्рдп рдФрд░ рдж्рд░рд╡िрдб़ рдХे рдЭрдЧрдб़े рдХी рдмाрдд рдЭूрдаी рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдоें рдХрднी рдЭрдЧрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ी рдирд╣ीं।
рдлिрд░ рд╡े рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рд░ाрдоाрдпрдг рдоें рдЬिрди рдиिрд╖ाрджों рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ै, рд╡े рд╣ी рдЕрд╕рд▓ рдоें рдж्рд░рд╡िрдб़ рдеे। рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рд╡े рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдХी рдЬрдирдЬाрддिрдпों рдХे рд▓ोрдЧ рдеे। рд╡рд╣ाँ рд╕े рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рд╡े рднाрд░рдд рдЖрдП рдеे рдФрд░ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдЫा рдЧрдП। рд╡рд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЦाрд▓ी рдеा, рд╡े рд╡рд╣ाँ рдмрд╕ рдЧрдП рдФрд░ рдЬрд▓्рджी рд╣ी рдЦाрд╕े рд╕ंрдкрди्рди рд╣ो рдЧрдП। рд╡े рдЬिрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмрд╕े рдеे, рд╡рд╣ рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдХिрдиाрд░े рд╣ै। рд╕рдоुрдж्рд░ рд╕े рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХे рдиिрдХрд▓рдиे рдХी рдХрдеा рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рд╕ंрднрд╡рддः рдЗрд╕ी рдЕрд░्рде рдоें рд╡े рдкрд╣рд▓े ‘рдж्рд░рд╡िрдг’ рдХрд╣рд▓ाрдП рдФрд░ рдлिрд░ рдмाрдж рдоें рдЙрди्рд╣ें ‘рдж्рд░рд╡िрдб़’ рдХрд╣ा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЙрди्рд╣ें рднाрд░рддीрдпों рд╕े рдХрднी рд╡िрд▓рдЧ рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдЧрдпा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЪाрд░ рд╡рд░्рдгों рдХी рддрд░рд╣ рдкाँрдЪрд╡ाँ рд╡рд░्рдг рдиिрд╖ाрдж рдоाрдиा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╣рдоेрд╢ा рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рд╕рдо्рдоाрди рдХा рд╕ूрдЪрдХ рд░рд╣ा। рдЙрдирдХे рддिрд░рд╕्рдХाрд░ рдпा рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдЖрд░्рдпों рдХे рд╢рдд्рд░ु рднाрд╡ рдХी рдмाрдд рдЭूрдаी рд╣ै।
[7]
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдмрдб़े рдиिрд░्рднीрдХ рдЪिंрддрдХ рдеे рдФрд░ рдЬो рдмाрдд рдЙрди्рд╣ें рд╕рд╣ी рд▓рдЧे, рдЙрд╕े рдбंрдХे рдХी рдЪोрдЯ рдкрд░ рд╕рд╣ी рдХрд╣рдиे рдХा рдоाрдж्рджा рдЙрдирдоें рдеा। рддрдм рд╡े рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд░рдд्рддी рднрд░ рдкрд░рд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे рдХि рдЙрдирдХी рд░ाрдп рдмрдб़े-рдмрдб़े рдиाрдоी рдФрд░ рдзुрд░ंрдзрд░ рдЪिंрддрдХों рд╕े рдПрдХрджрдо рдЕрд▓рдЧ рдпा рдлिрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ै। рд╕ाрдордиे рднрд▓े рд╣ी рдХोрдИ рдмрдб़े рднाрд░ी рдкрдж-рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рд╡ाрд▓ा рд╢рдЦ्рд╕ рдЦрдб़ा рд╣ो, рдордЧрд░ рдмाрдд рдХे рдкीрдЫे рдк्рд░рдмрд▓ рддрд░्рдХ рд╣ो, рддो рдЙрд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡े рднрд░ी рд╕рднा рдоें рдмрдб़े рд╕े рдмрдб़े рдЕрдлрд▓ाрддूрди рдХो рднी рд▓рд▓рдХाрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рд╡े рдЙрди рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рдордЧрд░ рдЕрднिрдоाрдиी рд▓ोрдЧों рдХी рднूрд▓ों рдХी рдУрд░ рднी рдмाрд░-рдмाрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддे рдеे, рдЬो рдЧाँрд╡ рдХे рдЕрдкрдв़ рд▓ोрдЧों рдХी рднाрд╖ा рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдоिрдЬाрдЬ рд╕े рдордирдоाрдиा рдЦिрд▓рд╡ाрдб़ рдХрд░рддे рд╣ैं।
рднाрд░рдд рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЬрдирддा рдмोрд▓рддी рд╣ै—‘рдЗрдХрддाрд░ा’, ‘рджुрдкрд╣рд░’, ‘рд╕рддрдЦंрдбा’, ‘рддिрдоंрдЬिрд▓ा’, ‘рдЕрдардкрд╣рд▓ू’, ‘рд╕рддрдХुрдЗрдпाँ’...рдЖрджि। рдкрд░ рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рд▓ोрдЧ рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдХि рджेрд╢ рдХी рдЕрдирдкрдв़ рдЬрдирддा рдЧрд▓рдд рдмोрд▓рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрди рд╢рдм्рджों рдХो рд╕ुрдзाрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдФрд░ рд╡े рд╢рдм्рджों рдХो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕ुрдзाрд░рдХрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—‘рдПрдХрддाрд░ा’, ‘рджोрдкрд╣рд░’...рдЖрджि-рдЖрджि। рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдРрд╕े рдкрдв़ाрдХुрдУं рдХे рдХрдеिрдд рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рд╣ँрд╕рддे рд╣ैं। рд╡े рд╕ाрдл-рд╕ाрдл рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рднाрд╖ा рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиा рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдмिрдЧाрдб़рдиा рд╣ै। рдПрдХ рд▓ेрдЦ рдоें рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХो рддрд░्рдХрд╕рд╣िрдд рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—
“рдЕрдм ‘рдЗрдХрддाрд░ा’ рдХो ‘рдПрдХрддाрд░ा’, ‘рджुрдкрд╣рд░’ рдХो ‘рджोрдкрд╣рд░’ рдФрд░ ‘рджुрдкрд╣рд░ी’ рдХो ‘рджोрдкрд╣рд░ी’ рд▓िрдЦा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЕрдкрдиी рд╕рдордЭ рд╕े рддो рдЦूрдм рд╕ोрдЪ-рд╕рдордЭрдХрд░ рд╢ुрдж्рдз рд╣िंрджी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, рдкрд░ рд╣ो рдЧрд▓рдд рдЬाрддा рд╣ै। рд╡े ‘рдЗрдХ’ рдФрд░ ‘рдПрдХ’, ‘рджु’ рдФрд░ ‘рджो’ рдХрд░рдХे рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि рд╢рдм्рдж рд╢ुрдж्рдз рд╣ो рдЬाрдПँ, рдкрд░ंрддु рдЙрди्рд╣ें рдоाрд▓ूрдо рдирд╣ीं рдХि рд╕ंрдЦ्рдпाрд╡ाрдЪрдХ рд╢рдм्рджों рдХा рдЖрдж्рдп рд╕्рд╡рд░ рдж्рд╡िрдЧु рддрдеा рдмрд╣ुрдм्рд░ीрд╣ि рдж्рд╡िрдЧु рд╕рдоाрд╕ों рдоें рдРрд╕े рд╕्рдерд▓ों рдоें рдк्рд░ाрдпः рдЧुрд░ु рд╕े рд▓рдШु рдпा рджीрд░्рдШ рд╕े рд╣्рд░рд╕्рд╡ рд╣ो рдЬाрдпा рдХрд░рддा рд╣ै। рдП рдХा рд╣्рд░рд╕्рд╡ рдЗ рддрдеा рдУ рдХा рд╣्рд░рд╕्рд╡ рдЙ рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рджो рдкрд╣рд░ों рдХा рдкूрд░ा рд╣ो рдЬाрдиा ‘рджुрдкрд╣рд░’ рдпा ‘рджुрдкрд╣рд░ी’ рд╣ोрддा рд╣ै, ‘рджोрдкрд╣рд░ी’ рдирд╣ीं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрдд рдиाрдЬों рдпा рдЕрдиाрдЬों рдХा рд╕рдоाрд╣ाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै ‘рд╕рддрдирдЬा’, ‘рд╕ाрддрдирдЬा’ рдирд╣ीं। ‘рдЕрдардкрд╣рд▓ू’, ‘рджुрдоंрдЬिрд▓ा’, ‘рддिрдоंрдЬिрд▓ा’, ‘рдкँрдЪрдордв़ी’, ‘рд╕рддрдХुрдЗрдпाँ’ рдЖрджि рдк्рд░рдпोрдЧ рдЗрд╕ी рдиिрдпрдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ैं। рдХोрдИ рдХрд╣े рдХि рдпрд╣ рдиिрдпрдо рдХिрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдмрдиा рддो рдЬрд╡ाрдм рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा рдХि рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░। рд╣िंрджी рднाрд╖ी рдЬрдирддा ‘рджुрдкрд╣рд░’ рдмोрд▓рддी рд╣ै, ‘рджोрдкрд╣рд░’ рдирд╣ीं। рд▓ोрдХ рдоें ‘рдЗрдХрддाрд░ा’ рд╕ुрдиा рдЬाрддा рд╣ै, ‘рдПрдХрддाрд░ा’ рдирдИ рдмाрдд рд╣ै।”
рдЕंрдд рдоें рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдПрдХ рдмрдб़ी рдХाрдо рдХी рдмाрдд рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЬो рд╣рд░ рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрдордиे рдл्рд░ेрдо рдоें рдордв़рд╡ाрдХрд░ рд░рдЦ рд▓ेрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рджेрдЦрдХрд░ рд╣ी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдмрдирддा рд╣ै। рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХोрдИ рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдЪीрдЬ рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ी рднी рднाрд╖ा рдХो рд╡िрдХृрдд рдХрд░рдиा рдорд╣ाрдкाрдк рд╣ै, рднрд▓े рд╣ी рдЖрдЬ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рдХो рдХुрдЫ рджंрдб рди рдоिрд▓े।”
рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рднाрд╖ा рдХी рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдФрд░ рдордирдоाрдиेрдкрди рдкрд░ рд╡े рдХрдаोрд░ рдвंрдЧ рд╕े, рдкрд░ рддрд░्рдХ рд╕рд╣िрдд рдРрд╕ा рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╡िрдж्рд╡ाрди рднी рддिрд▓рдоिрд▓ा рдЬाрдПँ। рдкрд░ рднрд▓ा рд╡े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рддрд░्рдХों рдХी рдХाрдЯ рдХрд╣ाँ рд╕े рд▓ाрдПँрдЧे? рдФрд░ рдпрд╣ी рдЪीрдЬ рддो рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рд╣िंрджी рдХा рдЕрдЬेрдп рдпोрдж्рдзा рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рддी рд╣ै।
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдЪंрдб рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рдФрд░ рдЕрдХ्рдЦрдб़рдкрди рдХी рддाрд░ीрдл рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХрднी-рдХрднी рдеोрдб़े рд╡िрдиोрдж рднाрд╡ рд╕े рдЕрдкрдиे рд╢िрд╖्рдпों рдХे рдЖрдЧे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рддीрди рдЧुрдгों рдХा рдмрдЦाрди рдХрд░рддे рдеे—рдоोрдЯा, рд╕ोрдЯा рдФрд░ рд▓ोрдЯा। рдпे рддीрди рдЦाрд╕िрдпрддें рд╣ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो рдХрдмीрд░ рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдПрдХ рдЦрд░ा рдФрд░ рдаेрда рдЧँрд╡рдИ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рджेрддी рд╣ैं рдФрд░ рдпрд╣ी рдЙрдирдХी рд╕рдмрд╕े рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрди рднी рд╣ैं। рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдлрдХ्рдХрдб़ рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╣ैं। рдХрдмीрд░рджाрд╕ рдЬी рдХी рддрд░рд╣ рд╡े рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рджृрдв़ рд░рд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХी рддрд░рд╣ рд╡े рджूрд╕рд░ों рдХी рдмाрдд рдХो рдмिрдиा рдХрдб़ी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХे рдЧ्рд░рд╣рдг рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी рд╡े рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХी рдПрдХ рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рдиा рднी рдирд╣ीं рднूрд▓рддे рдХि “рдЙрдирдоें рдПрдХ рдЕрдЬीрдм рд╕рд░рд▓рддा рднी рд╣ै।”
рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдбा. рдирдЧेंрдж्рд░ рдиे рднी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХो ‘рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд рдХा рдЕрднिрдиंрджрдиीрдп рдкुрд░ुрд╖’ рдмрддाрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै, “рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдоाрдирдХ рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдоें рдЬिрди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрдирдоें рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рд╕्рдеाрди рдЕрдЧ्рд░рдЧрдг्рдп рд╣ै।”
[8]
рд╣िंрджी рдоें рдЖрдЬ рдЬрдм рдкрд░рд╕्рдкрд░ рджेрдЦा-рджेрдЦी рдФрд░ рд▓े-рджे рдХा рдмाрдЬाрд░ рдЧрд░рдо рд╣ै, рддрдм рднрд▓ा рд╣िंрджी рдХे рдРрд╕े рдЦрд░े рдФрд░ рдЦुрд░рджрд░े рд╕ाрдзрдХ рдХो рдХ्рдпों рдпाрдж рдХिрдпा рдЬाрдП, рдЬिрд╕рдиे рд╕ाрд░ी рдЬिंрджрдЧी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХो рдаोрдХрд░ рдоाрд░ी। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрдзाрд░ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдкрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдХाрджрдоिрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЬिрдирдХे рдкाрд╕ рдоौрд▓िрдХ рдЪिंрддрди рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рд╣ै, рдЖрдЬ рднी рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे рджुрд╕्рд╕ाрд╣рд╕ी рднाрд╖ा-рдЪिंрддрди рдХे рдиिрдХрдЯ рдЬाрддे рд╣ुрдП рдбрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рджीрдЧрд░ рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдмाрддों рдХो рд╡े рд╡рдЧैрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рдиाрдо рд▓िрдП рдмेрд╢рд░्рдоी рд╕े рдЙрдб़ा рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдкेрд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рд╡े рдмрдб़ा рдЬ्рдЮाрди рдмрдШाрд░ рд░рд╣े рд╣ों।
рд╣िंрджी-рдЬрдЧрдд् рдХी рдЗрд╕ рдХृрддрдШ्рдирддा рдкрд░ рджुрдЦी рд╣ोрдХрд░ рдбा. рдЕंрдмाрдк्рд░рд╕ाрдж рд╕ुрдорди рдмрдб़े рдХ्рд╖ोрдн рдХे рд╕ाрде рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—
“рдЖрдЬ рднी рдЖрдЪाрд░्рдп рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे ‘рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХा рд╡्рдпाрдХрд░рдг’, ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдердо рд╡्рдпाрдХрд░рдг’ рдФрд░ ‘рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрдиुрд╢ाрд╕рди’ рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХे рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рд╕्рд╡ीрдХृрдд рдирд╣ीं рд╣ैं, рдкрд░ рдЗрд╕ рдХृрддрдШ्рдирддा рдкрд░ рд╣рдоें рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ рд╡рд╣ рджेрд╢ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдиिрд░ाрд▓ा рдкाрдЧрд▓ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рд╡рд╣ рджेрд╢ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХिрд╕ी рднी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдиे рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХрдд्рдпाрдпрди рдХो рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдирд╣ीं рдмрдиाрдпा, рдпрд╣ рд╡рд╣ рджेрд╢ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рджिрд▓्рд▓ी рдирдЧрд░ рдоें рдЕрдорд░ рд╢рд╣ीрдж рд░ाрдордкрд╕ाрдж рдмिрд╕्рдоिрд▓ рдХी рдЫोрдЯी рдмрд╣рди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрджेрд╡ी рдкेрдЯ рднрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЫोрдЯी рд╕ी рдХोрдард░ी рдоें рдЪाрдп рдХी рджुрдХाрди рдХрд░рддी рдеीं। рд╣рдоाрд░ा рджेрд╢ рдзрди्рдп рд╣ै рдФрд░ рд╣рдо рдзрди्рдп рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рд╣рдо рдХिрд╕ी рдХे рдорд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдХा рд╢्рд░ाрдж्рдз рдХрд░рдиा рд╣ी рдЬाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЬрдпंрддी рдордиाрдиा рднी рдЬाрдирддे рд╣ैं।”
рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╣рдоेрд╢ा рдХрд╖्рдЯों рдФрд░ рдоुрд╕ीрдмрддों рдоें рдЫाрддी рддाрдирдХрд░ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╕рд▓ाрдо рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдбा. рд╕ुрдорди рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд▓ेрдЦрдХों рдХी рд▓ेрдЦрдиी рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ोрддी рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдПрдХ рдХрд▓рдо рд╕ोрдиे рдХी рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рдХे рд╣ी рдЧीрдд рд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдоें рдЧाрддी рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рдПрдХ рдХрд▓рдо рд╕рд░рдХंрдбे рдХी рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдоंрдд्рд░ рд╡िрд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдоें рдкрдв़рддी рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рдкंрдбिрдд рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे рдкाрд╕ рдХेрд╡рд▓ рд╕рд░рдХंрдбे рдХी рдХрд▓рдо рдеी। рд╡े 70 рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рдиिрд░ंрддрд░ рд╕рд░рдХंрдбे рдХी рдХрд▓рдо рд╕े рд╣ी рд▓िрдЦрддे рд░рд╣े рдеे।”
рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рдЕрдХाрджрдоिрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рдШोрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХे рд╡ाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЖрдЬ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣िंрджी-рдЬрдЧрдд् рдоें рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХो рд╡рд╣ рдЖрджрд░ рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рд╣ाрд╕िрд▓ рд╣ै, рдХि рджрд╕-рдмीрд╕ рдиाрдоी-рдЧिрд░ाрдоी рднाрд╖ाрд╡िрдЬ्рдЮाрдиिрдпों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдЦрдб़ा рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдП рддो рд╡े рд╕рдм рдоिрд▓рдХрд░ рднी рдЙрдирдХे рдЖрджрдордХрдж рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЖрдЧे рд╣рд▓рдХे рд▓рдЧेंрдЧे। рдФрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХी рддेрдЬрд╕्рд╡ी рд╢рдЦ्рд╕ीрдпрдд рдХे рдЖрдЧे рдЙрдирдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдлीрдХा рдФрд░ рдеोрдеा рд▓рдЧेрдЧा। рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╣िंрджी рдХी рдЖрдд्рдоा рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рдиाрддे рд╡े рд╕ैрдХрдб़ों рдмрд░рд╕ों рддрдХ рдпाрдж рдХिрдП рдЬाрддे рд░рд╣ेंрдЧे।
рд╣рд░िрд╡ंрд╢ рд░ाрдп рдмрдЪ्рдЪрди рдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд▓िрдП рдЬो рдкंрдХ्рддिрдпाँ рд▓िрдЦी рд╣ैं, рдЙрдирдоें рдоाрдиो рд╕рднी рд╣िंрджी рд╡ाрд▓ों рдХा рджिрд▓ рдмोрд▓рддा рд╣ै, “рд╣िंрджी рдХा рдкाрдгिрдиि рдЙрди्рд╣ें рднрд╡िрд╖्рдп рдХрд╣ेрдЧा, рд╣рд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ी рдЙрдирдХा рдЛрдгी рд░рд╣ेрдЧा...!”
*
рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु, 545, рд╕ेрдХ्рдЯрд░-29, рдлрд░ीрджाрдмाрдж (рд╣рд░िрдпाрдгा) рдкिрди-121008,
chalabhaaSha: 09810602327,
рдИрдоेрд▓: prakashmanu333@gmail.com